پادگان 06 فرصتی برای تقویت زیست‌پذیری تهران
نوشتهی شادی عزیزی، آرزو خامسی
زیست‌پذیری شهری چیست؟ چرا شهرهای جهان به دنبال آن هستند؟
امروزه بیش از نیمی جمعیت جهان در شهرها زندگی می‌کنند. این موضوع سبب رقابت شهرها شده است تا بتوانند به محلی مناسب برای زندگی، کار و فعالیت تبدیل شوند. ارتقای کیفیت زندگی در شهرها از ابتدای توسعه‌ی شهری در قرن نوزدهم میلادی مشهود بود و در قرن بیستم با گرایش‌های زندگی مدرن الگوی فراگیری به خود گرفت اما امروزه با افزایش دغدغه‌های اقلیمی و پایداری محیطی و اجتماعی، دولت‌ها و حکومت‌ها سعی در پاسخ‌دهی به طیف جدیدی از نیاز شهروندان دارند. شهری برای همگان، مقرون به صرفه، ایمن، پاک، سرزنده با امکانات و خدمات هوشمند مورد نیاز زندگی امروز از جمله عرصه‌های رقابت کیفی دولت‌های شهری است. تلاش برای ارائه‌ی رفاه و خدمات اجتماعی مطلوب برای جذب سرمایه‌ی بیشتر، سبب تغییر سطح انتظارات شهروندان شده است. شهرهای امروز صرفا به توسعه‌ی کالبدی اهمیت نمی‌دهند. آنها به دنبال خلق قابلیت‌هایی هستند که شهر را فراتر از محلی برای انباشت سرمایه می‌داند و رشد آن را در گرو ارتقای سرمایه‌های محیطی، فرهنگی، اجتماعی و انسانی در نظر می‌گیرند. در همین راستا شاخص‌های زیست‌پذیری شهرها تعریف شده است و شهرهای بزرگ و توسعه‌یافته‌ی جهان در کسب رتبه‌های برتر با یکدیگر به رقابت می‌پردازند تا شرایط بهتری را برای زندگی فراهم کنند. این شاخص‌ها ابعاد متفاوت بهداشتی، اجتماعی، عدالت فضایی، آموزشی-فرهنگی، زیست محیطی و… دارند. بر اساس گزارش سالانه‌ی اکونومیست، شهرهای وین در اتریش، ملبورن و سیدنی در استرالیا، اوساکا و توکیو در ژاپن، کلگری، ونکوور و تورنتو در کانادا و کپنهاگ دانمارک در بین ده شهر برتر زیست‌پذیر دنیا معرفی شده‌اند.
یکی از شاخص‌های مهم شهر زیست‌پذیر، توجه به زیرساخت‌های شهری و حیات فضای عمومی شهروندان است. فضای عمومی در ارتقای کیفیت‌های محیطی و تحقق بخشیدن به اهداف مورد انتظار شهرهای امروز نقش مهمی ایفا می‌کنند. یک فضای عمومی موفق شهری می‌تواند بیانگر جایگاه حیات مدنی شهروندان باشد. یک شهر تنها با عناصر مصنوع نمادین آن شناخته نمی‌شود، فضاهای عمومی و کیفیت رویدادهای آن معرف ظرفیت‌ها و توانمندی‌های یک جامعه‌ی شهری است. این فضاها می‌توانند از مخاطرات ناپایدار زیست محیطی بکاهند و در ارتقای کیفیت سلامت عمومی نقش ایفا کنند. فضاهای همه‌شمول و فراگیر می‌توانند نابرابری‌های اجتماعی و اختلافات طبقاتی، نژادی و فرهنگی را کاهش دهند. برای داشتن شهری دوستدار سالمند و سایر گروه‌های به حاشیه رانده شده‌ی شهری به گسترش فضاهای عمومی نیاز است. در نتیجه در رقابت‌های جهانی بدون پرداختن به کیفیت و کمیت اینچنین فضایی، شهرها فرصت درخششی نخواهند داشت.
فرصت‌های فضایی تهران برای زیست کدام است؟
تهران امروز پس از ساخت و سازهای پرشتاب و رشد پرتراکم شهری، فرصت‌های فضایی محدودی برای بهره‌مندی از عرصه‌ی عمومی دارد. رودخانه‌های شهری که روزی در طرح جامع تهران به عنوان ریه‌های اصلی شهر شناسایی شده بودند با ساخت و سازهای متراکم و محدود شدن حریم کمّی آنها به معابر سواره‌ی پرتردد، فرصت کمی برای نقش‌آفرینی ساختاری به عنوان عرصه‌های جمعی شهری را دارند. پارک‌های بزرگ‌مقیاس شهری با وجود ارزش‌های بی‌بدیل محیطی، عرصه‌های محدودی دارند و برای تحول شهر بزرگ تهران به فرصت‌های فضایی بیشتری نیاز است که می‌تواند همان اراضی بزرگ‌مقیاسی باشد که در خلال این سال‌ها از هجوم ساخت و سازها، خیابان‌کشی‌ها و قطعه قطعه شدن در امان مانده است. این لکه‌های بزرگ‌مقیاس اغلب به کاربری‌های عمومی بزرگی اختصاص داشته‌اند که در خلال سال‌ها یکپارچه حفظ شده‌اند. از مهم‌ترین عرصه‌های باقیمانده می‌توان به پادگان‌ها و اراضی در تملک ارتش و سازمان‌های دولتی اشاره کرد؛ عرصه‌هایی که امروزه با توجه به قانون انتقال پادگان‌ها از شهرها، باید از شهر خارج شوند و اراضی آن به فعالیت جدیدی اختصاص پیدا کند که این بهترین فرصت پیش روی توسعه‌ی فضای عمومی تلقی می‌شود. نیازهای قبلی توسعه‌ی شهرنشینی با توجه به افزایش مهاجرت، ساخت و تامین مسکن انبوه برای جمعیت در حال رشد تهران بوده است. امروزه اما، پس از حجم‌افزایی‌های انجام شده به زیرساخت و خدمات دیگری برای حمایت از شهروندان نیاز است. مدیریت مسکن و توسعه‌ی شهری، پهنه‌های ویژه‌ای برای توسعه‌ی ساخت مسکن در نظر گرفته و با تاکید بر توسعه‌ی درون‌زا، مرمت خانه‌های قدیمی و بهسازی بافت‌های کهن شهری را در دستور کار قرار داده است و دیگر نیازی به اختصاص عرصه‌های موجود نظامی به برنامه‌های مسکن شهری نیست. در نتیجه توافقات بر سر زمین‌های شهری به هدف قطعه قطعه‌سازی و واگذاری مجزا برای شهر و صاحبان زمین، جای خود را به توسعه‌ی یکپارچه و مشارکت بین بخش‌های عمومی-خصوصی و الگوهای همکاری بین نهادها و سازمان‌ها داده است. صاحبان دولتی اراضی بزرگ‌مقیاس شهرها این امکان را دارند تا در برنامه‌ریزی یکپارچه‌ی زمین با شهرداری‌ها هماهنگ شوند و با توجه به ساختارهای مالی و حقوقی خود به توسعه‌گران یاری‌دهنده‌ی شهرداری‌ها تبدیل شوند تا در کنار هم به ارتقای کیفیت‌های حیات عمومی زندگی شهرنشینی کمک کنند.
پادگان‌ها و نقش‌آفرینی در ارتقای زیست‌پذیری تهران
تغییــر عملکــرد پادگان‌هــای نظامــی بــا هــدف بهینه‌ســازی عملکردهــای شــهری، ارتقــای کیفیــت محیــط شــهر و برآورده‌سازی نیازهای شهر و شهروندان، از موضوعاتـی اسـت کـه بـرای سـال‌های متمـادی در جهـان مـورد توجـه بـوده اسـت. در ایـران نیـز از سال 1388 تا کنون با وضع قانون فــروش و انتقــال پادگان‌هــا و ســایر اماکــن نیروهــای مســلح بــه خــارج از حریــم شــهرها، این موضوع مـورد توجـه قــرار گرفتــه و بــه تبــع آن تاکنــون اقدامــات اجرایــی و قانونــی متعـددی نیـز انجـام گرفتـه و در دسـت اقـدام اسـت. در حقیقـت پادگان‌هــا و مراکــز نظامــی کــه اغلــب در گذشــته در حاشــیه‌ی شـهرها احـداث شـده بودنـد، بـه مـرور زمـان و بـا توسـعه‌ی شـهر، در درون بافت‌هــای شــهری و گاه در مراکــز شــهر قــرار گرفتـه‌انـد و اراضـی وسـیعی را بـه خـود اختصـاص دادهانـد. این در حالـی اسـت کـه امروزه شـهرهای بـزرگ بـا مشـکلات و چالش‌هـای متعــددی مواجــه هســتند و بــه‌شــدت نیازمنــد زمیــن و فضــای مناسـب جهـت اسـتقرار عملکردهـای مختلـف شـهری هسـتند. بررســی تجــارب جهانــی گویــای ایــن مطلــب اســت کــه انتقــال پادگان‌هــا، فرصــت مناســبی را جهــت اعتــلای مراکــز شــهری و ایجــاد تحــول در توســعه‌ی شــهر فراهــم می‌آورد. گســتره‌های نظامــی سـطح قابـل توجهـی از شـهر را بـه خـود اختصـاص دادهانـد. بـه ایـن ترتیـب کـه 5 درصـد از مسـاحت 600 کیلومترمربعی شـهر تهــران، تحــت مالکیــت انــواع مراکــز نظامــی و پادگان‌هــا قــرار دارد کـه در مجمـوع معـادل ۲،۸۷۳ هکتـار اسـت و از ایـن میـزان، دســت‌کم 519 هکتــار در اختیــار پادگان‌هایــی اســت کــه قابلیــت خــروج از پایتخــت و اســتقرار در محــدوده‌ی خــارج از حریــم را دارنــد. بــا توجــه بــه ویژگــی ایــن محدوده‌هــا، اشــغال ایـن سـطح از شـهر بـه معنـای محـدود شـدن بخشـی از اراضـی شــهر و عــدم امــکان حضــور عمــوم در ایــن گســتره‌ها اســت. هــدف کلــی از ســاماندهی پهنه‌هــای نظامــی، بازگردانــدن آن بــه عرصه‌هــای عمومــی و ارتقای کیفیت مورد انتظار شهر اســت. به همین ترتیب در طــرح جامـع شـهر تهـران، مهم‌ترین پهنه‌هـای نظامـی بـرای ایجــاد مراکــز و توســعه‌ی کاربری‌هــای همگانــی معرفــی شــده که در خلال این سال‌ها نیز روند انتقال و آزادسازی این اراضی سرعت گرفته است.
این اراضی با توجه به کاربری پیشین خود، وسعت قابل ملاحظه‌ای دارند و همچنین امروزه به عنوان میراثی از فرهنگ نظامی به شمار می‌روند. علاوه بر آن زیرساخت‌های لازم برای توسعه و آبادانی زمین را در دست دارند و در بسیاری از مواقع شامل ساختمان‌های واجد ارزش نظامی، مستحدثات تاریخی و محوطه‌های عمومی شامل باغات و فضاسازی‌های منحصر‌به‌فرد هستند که با بازگشایی و احیای مجدد آنها ارزش‌های تاریخی، طبیعی و فرهنگی ویژه‌ای به شهر اضافه می‌گردد. برنامه‌ریزی و تجدید حیات این اراضی با توجه به موقعیت قرارگیری و شرایط خاص آن متنوع است و نقش مهمی در ارتقای کیفیت زیرساخت‌های تاب‌آور و زیست‌پذیر لازم شهری دارد.
باغ-پادگان 06 فرصتی برای حیات تهران
اراضــی بــاغ ســلطنت‌آباد و مجموعــه پـادگان 06 بـر خـلاف سـایر اراضـی نظامـی جهانــی کــه بیشــتر در محدوده‌هــای نامرغـوب شـهری یـا بـر سـر راه مسـیرهای ارتباطــی احــداث شــده اســت، همــواره بــه دلیــل برخــورداری از زیرســاخت‌های توسـعه، دسترسـی بـه آب، سـابقه‌ی آبادانـی و ویژگی‌هــای محیطــی در گذشــته و حتــی تـا بـه امـروز ارزشـمند بـوده اسـت و دارای بخـش قابـل توجهـی از سـرمایه‌ی محیطـی و تاریخی اســت.
این مجموعه یکـی از کاخ‌هـای ییلاقـی قاجاری در شـمیران بـوده است کـه در دوره‌ی پهلـوی اول تبدیـل بـه پـادگان شـد و به عنـوان پـادگان نظامـی کارکـرد داشـته اسـت. مجموعه ساختمان‌های تاریخی آن میراثی ماندگار از توسعه‌ی ساختمان‌های نظامی از دوران قاجار تا به امروز است که در کنار ارزش‌های ابنیه، معرف فرهنگ و ساز و کار پادگان‌هایی است که محل فعالیت حافظان این مرز و بوم بوده است. در نتیجه‌ی آشنایی با ارزش‌های نظامی و فعالیت‌های آموزشی ایشان به عنوان یک ارزش نمادین فرهنگی در تجدید حیات آن اهمیت دارد.
از سوی دیگر، باغ آن یکــی از آثــار پالئوبوتانیکی بازمانــده از 12000 ســال پیــش اســت. بیــش از 9 هــزار درخــت در محوطــه‌ی پــادگان بــا تنــوع گونه‌هــای بومــی و غیربومــی وجود دارد و بخــش عمــده‌ای از گونه‌هــای منتخــب در اطــراف بناهــا بر اساس عملکرد نظامی آن انتخاب و رشد یافته‌اند که بیانگر ارزش‌های طبیعی و حیاتی آن به عنوان زیستگاه شهری است.
موقعیت کنونی پادگان 06 در منطقه‌ی چهار شهرداری تهران قرار دارد. این منطقه‌ی شمال شهر تهران نیاز به خدمات و مراکز تفریحی بیشتری با توجه به جمعیت بالای خود دارد. همچنین موقعیت سایت برخلاف سایر پادگان‌ها به گونه‌ای است که امکان اتصال به محلات شهری را از سه جهت فراهم می‌کند و پیرامون سایت با شریان‌های بزرگراهی به کلی منفک نشده است. ایـن عرصـه‌ی وسـیع که در درون محـدوده‌ی شـهر رهـا شـده اسـت، فرصتی خواهد بود تا در کنار بافت فشرده و توسعه‌ی پرجمعیت منطقه به عنوان بستری برای برپایی جریان‌های فرهنگی، اجتماعی و عمومی شهر عمل کند. علاوه بر آن همراهی این عرصه‌ی بزرگ‌مقیاس شهری با ارزش‌های محیطی و اکولوژیکی منحصر‌به‌فرد آن، امکانی بی‌بدیل برای احیا فراهم کرده است. بنابراین در سیاست‌گذاری توسعه‌ی پادگان به مفهوم بازآفرینی و تجدید حیات به عنوان عرصه‌ای عمومی با حفظ ارزش‌های ویژه تاکید شده است تا با مدیریت یکپارچه، بتواند برای نقش‌آفرینی مجدد در شهر آماده شود.
راهکار مناسب پادگان 06، ساخت یا تجدید حیات؟
محوطــه‌ی مجموعــه پــادگان 06 مجموعــه‌ای ارزشــمند و ترکیبــی از گســتره‌ای از مفاهیــم ارزشــی است کــه تنهــا می‌تــوان بــا حفاظــت یکپارچــه از روح حاکــم بــر فضــا و ســاختارهای معمــاری، اکولوژیکــی و… بــه تــداوم حیــات یکصــد ســاله‌ی آن امیــدوار بــود. بنابراین در تجدید حیات و بازآفرینی این مجموعه، کالبد ساختمانها و ابنیه‌ی پر خاطره‌ی آن حفظ می‌شوند و کارکردی امروزین متناسب با خود پیدا می‌کنند و باغ بزرگ و تاریخی آن می‌تواند میزبان فعالیت‌ها و رویدادهای جدید شود. همچنین، در رویکرد بازآفرینی، توسعه‌ی مشارکت مبنا بین گروه‌های مختلف بهره‌بردار و مردم اهمیت دارد. امری که نمونه‌های موفق آن پیشتر در سایت‌های نظامی شهری جهان دیده شده است.
تهران نیز می‌تواند پس از تجربه‌ی موفق و متفاوت بوستان ولایت (محدودیت احیا منجر به توسعه‌ی حلقه‌ی پیرامونی آن شد) بار دیگر در سده‌ی 15 شمسی رویکرد دیگری را با نگاهی متفاوت به برنامه‌ی طراحی و بهره‌برداری مجموعه‌ای یکپارچه با میراث متعدد طبیعی، تاریخی و عمومی و کارکردی امروزین تجربه کند.
مطالب مرتبط
