برج و طبقات
الف) فضاهای خارجی
طراحی و ساخت برج و طبقات آن و همچنین سایر قسمت‌های مجموعه حاصل تلاش هنرمندان و معماران با ذوق کشورمان بوده است و دارای ویژگی‌های منحصر به فردی می‌باشد. پلان برج یک فرم هشت ضلعی را نشان می‌دهد و استفاده از اضلاع منحنی شکل بالای “سر برجی” به نحوی ذوق و هنر معمار را در ترکیب فرم هشت ضلعی با فرم بیضی شکل میدان نشان می‌دهد تا بتواند ارتباط بصری مناسبی را با میدان اطرافش برقرار نماید. فرم هشت ضلعی، سابقه‌ای دیرین در معماری ایران زمین دارد و به دفعات در بناهای معروفی همچون گنبد سلطانیه در زنجان، کاخ خورشید در کلات نادری و… به کار رفته است. به نظر می‌رسد با توجه به اهتمام معمار در تلفیق معماری سنتی، مدرن و تأکید هرچه بیشتر بر احیای معماری سنتی، احتمالاً فرم هشت ضلعی این برج نیز از بناهای قدیمی که در بالا بدان اشاره شد الهام‌گیری شده است.
سازه‌ی رأس برج که از بالای پایه‌های برج شروع شده و به نوعی اطراف گنبد رک بالای برج را پوشانده است، الهام گرفته از سر برجی‌های دوران سلجوقیان و غزنویان (قرن هفتم هجری) می‌باشد که به‌عنوان نمونه می‌توان برج علاءالدین در ورامین را ذکر نمود.
استخوان‌بندی اصلی بنا از بتن مسلح بوده و در ساخت آن از سنگ ها و مصالح کاملاً ایرانی استفاده شده است. به‌عنوان نمونه در نمای آن 25000 قطعه سنگ سفید معادن جوشقان اصفهان در 15000 شکل متفاوت با سطوح پیچیده به کار رفته است. این در حالی است که در آن زمان، نرم‌افزارهای حرفه‌ای طراحی امروزی وجود نداشت و صرفاً کامپیوترهای اولیه‌ای در دسترس بودند! حتی درب‌های اصلی که از سنگ گرانیت همدان ساخته شده‌اند، حدود 7 تن وزن دارند. این درب‌ها با یک اهرم ساده باز و بسته می‌شوند که نشان از ظرافت ساخت آن دارد. همچنین سنگ‌های کف و آبنماها از معدن مروارید کردستان استخراج شده است.
پایه‌های اصلی بنا در مستطیلی به ابعاد 42×63 متر استوار شده‌اند و با هندسه‌ای بدیع به ترتیبی پیچ می‌خورند که استواری قوس طاق اصلی را بر روی پایه‌ها ممکن می‌سازند. این پایه‌ها در بالا به هم متصل شده و چهار طاق را تشکیل می‌دهند. پس در واقع پلان اصلی برج برگرفته از پلان چهار طاقی‌ها می‌باشد که از بناهای قدیمی معماری ایران باستان به شمار می‌آید؛ به‌عنوان مثال می‌توان به چهار طاقی نیاسر در کاشان، مربوط به دوره‌ی ساسانیان (سال 224 میلادی) اشاره نمود. فاصله‌ی طاق بیضوی شکل تا زمین 21 متر است و از 8 بخش محرابی تشکیل شده است که نشانگر سیر تکاملی تبدیل قوس بیضوی به قوس جناغی می‌باشد. پروسه‌ای حیات بخش در تاریخ معماری ایران که به خودی خود یک داستان دیگر می‌طلبد.
برج از چهار پایه تشکیل شده که درون دو تای آن‌ها آسانسورها و دو پایه‌ی مقابل به صورت ضربدری راه پله‌ها قرار گرفته‌اند. ارتفاع برج از سطح میدان 45 متر است که به دلیل نزدیکی به فرودگاه و محدودیت ارتفاع برج‌ها در اطراف فرودگاه‌ها نمی‌توانست بلندتر از این عدد باشد.
فونداسیون برج بدین قسم است که هر یک از پایه‌ها حدود 7 متر عمق دارد و تمامی برج فرموله شده می‌باشد. بدین‌گونه که توسط محاسبات دقیق شبه کامپیوتری، برای هر قسمت یک مختصات سه بعدی در نظر گرفته شده که بر اساس آن می‌توانستند برج و بنا را پیاده‌سازی نمایند. جهت رقابت و تسریع در ساخت بنا، هر پایه به نام یک پیمانکار به نام‌های آقایان “ربیعی، خدایی، شیدا و یزدی” نامگذاری و جوایز نفیسی برای برنده در نظر گرفته شد. معماری بنا تلفیقی از معماری باستانی (خصوصاً دوره‌ی ساسانی)، اسلامی و مدرن می‌باشد. در بنای برج آزادی تهران بهره‌گیری از هندسه‌ی دوران ساسانی و اسلامی در حد اعتلای خود به خوبی مشهود است.
قوس بیضوی شکل اصلی نمای شرقی – غربی برج، نمادی از قوس‌های عصر ساسانی همچون ایوان مدائن (طاق کسری) و نیز قوس جناغی شکل بالای آن، کاربندی‌های میان این دو قوس با کاشیکاری‌های فیروزه‌ای رنگ و طرح پر طاووسی به‌عنوان نماد اصلی معماری دوره‌ی اسلامی می‌باشد.
طراحی حجمی بنا بر اساس چهار مربع طراحی شده که مراکز و قطرهایشان تشکیل دهنده‌ی نقاط بهینه (optimum)برج می‌باشد. بدین صورت که سه مربع در قاعده و یک مربع بالای مربع وسط قرار گرفته است؛ قطر مربع‌های کناری بر روی خطوط پایه‌ها و برگرفته از امتداد هذلولی‌هایی است که به ارتفاع 45 متر می‌رسد. ضلع بالایی مربع وسط مماس بر قوس زیر طاق می‌باشد و مرکز مربع بالا، انتهای سهمی‌های زیر طاق است.
همانگونه که اشاره گردید، جداره‌ی خارجی برج از سنگ‌های مرمریت معادن جوشقان اصفهان تشکیل شده است؛ بدین قسم که هر قطعه سنگ توسط کامپیوتر طراحی شده و سپس بر روی چوب پیاده‌سازی می‌گردید که گاهی طول آن‌ها به 6 متر هم می‌رسید؛ سپس این قالب‌های چوبی به کارگاه حجاری تحویل می‌گشت تا مسئولین تهیه و نصب سنگ (قنبر رحیمی و غفار داور پناه) بر اساس این قالب‌ها، سنگ معدن را تراشیده و بر جای مشخص شده قرار دهند. سپس توسط بست‌های استیل به شکل “دم چلچله‌ای” و به ضخامت 6 میلی‌متر که از درون سنگ رد شده بود، با آرماتورهای داخل بتن چفت و بست نموده و در جای خود اسکوپ می‌کردند. سپس طرف دیگر شبکه‌ی آرماتوربندی را با قالب‌های چوبی پوشانیده و اقدام به بتن ریزی می‌نمودند. پس در واقع این سنگ‌ها به غیر از جنبه‌ی تزئینی به عنوان قالب دائمی بتن نیز مورد استفاده قرار گرفته‌اند و بدین ترتیب امکان برگشتن سنگ‌ها از هر طرف گرفته شده است.
ضخامت سنگ‌ها از سطح میدان با قطر 25 سانتیمتر شروع و در بالای برج به قطر 11 سانتیمتر ختم می‌شود. همچنین در پشت سنگ‌ها، بتن آرمه‌ای به ضخامت 25 سانتی‌متر استفاده شده است. ما بین سنگ‌های نما که به صورت هندسی تقسیم‌بندی یافته‌اند، ماستیک مخصوصی به نام “رابر چاک 2000” وجود دارد که جهت جلوگیری از شکستگی و ترک خوردگی سنگ‌ها به هنگام انقباض و انبساط به کار رفته است.
لازم به ذکر است که برج آزادی یکی از اولین بناهایی است که در ایران با این حجم عظیم بتن آرمه اجرا شده و به همین علت به نظر می‌رسد در برابر عوامل طبیعی و جوی همچون زلزله، ایستایی و مقاومت بسیاری از خود نشان دهد.
ب)فضاهای داخلی
در بالاترین سطح برج، گنبد زیبایی از میان فرم هشت ضلعی پشت بام بیرون زده که در حقیقت از طبقه‌ی سوم برج در ارتفاع 33 متری شروع و تا بالای پشت بام در ارتفاع 25/46 متری امتداد یافته است. این گنبد که با کاشی کاری بسیار زیبایی به رنگ فیروزه‌ای پوشانیده شده، به نوعی برگرفته از گنبدهای رک در معماری مقابر و امامزاده‌ها است. گنبدهایی همچون گنبد رادکان غربی در گرگان، گنبد رادکان شرقی در قوچان، گنبد قابوس در گلستان و گنبد مسجد خانقاه در فارس.
آب‌رویی در پای این گنبد تعبیه شده که آب باران پس از برخورد به روی گنبد و هدایت آن توسط شیارهای روی گنبد از طریق این آبرو تخلیه می‌شود. طبقه‌ی چهارم برج در ارتفاع 5/39 متری از سطح میدان قرار گرفته است. اطراف این طبقه به شکل زیبایی با شکاف‌های مستطیل شکل و عمودی که برگرفته از بادگیرهای ایرانی است و همچنین پنجره‌های لانه زنبوری شکلی که جایگاه دیده‌بان‌ها و نگهبانان را در ارگ‌ها و قلعه‌های کهن در ذهن تداعی می‌کند، طراحی شده است و امکان دید مناسبی از شهر را به بیننده می‌دهد. در بالای پنجره‌های شش ضلعی نمای برج، کاشیکاری‌هایی به رنگ فیروزه‌ای مشهود است که مقرنس‌های دوران اسلامی را یادآور می‌شود.
طبقه‌ی سوم برج در ارتفاع 33 متری از سطح میدان قرار گرفته است. دیوار و سقف این طبقه از بتن مسلح سفید رنگ ساخته شده که برای اولین بار در ایران در این برج به کار رفته است. این نمونه‌ی بتن در سالن‌های دیگری همچون پایگاه اطلاع‌رسانی و سالن تشریفات نیز مشهود است. از این طبقه، فضای داخلی گنبد رک که با کاربندی‌های زیبای بتنی مزین شده است و در مرکزیت آن، نورگیر (روشندان) زیبایی با طرح شمسه در سقف گنبد رک قرار گرفته و نور طبقات دوم و سوم برج را تأمین می‌نماید، خودنمایی می‌کند. این نورگیری طبیعی در این عمق و ارتفاع در نو خود تجربه و حس فضایی جدیدی را به کاربر می‌دهد که باعث نزدیکی بیشتر وی با این بنای معظم می‌گردد. ضمن اینکه برای بازدیدکنندگان نیز خاطره‌ای خوش و بدیع –به دلیل تغییرات مداوم رنگ و نور خورشید- رقم می‌زند.
کاربندی‌های موجود در قسمت‌های مختلف مجموعه و به خصوص طبقات برج، برگرفته شده از کاربندی‌های دوره‌ی اسلامی است که تجلی این هنر در عهد صفویه (قرن 12و13 هجری) متبلور شده است. در بناهایی همچون مسجد وکیل شیراز (قرن 12 هجری) و گنبد سرای امین‌الدوله‌ی کاشان (قرن 13 هجری) نمونه‌های زیبایی از کاربندی مشهود است. طبقه‌ی دوم برج در ارتفاع 23 متری از سطح میدان بوده و در پشت دیواره‌های شیبدار آن، کاشی کاری‌های پر طاووسی شکل نمای برج کار شده است. طراحی فضاهای مختلف برج به نحوی است که هیچ یک از فضاها محدود نمی‌باشد و توسط روزنه و شکافی با بخش‌هایی از قسمت‌های قبلی یا بعدی و حتی با آسمان و بیرون از برج ارتباط بصری پیدا می‌کند.
در قسمت‌های مختلف بنا از سطوح بتنی استفاده گردیده است؛ بدین‌گونه که در رخ برخی از سالن‌ها بتن اکسپوز، برخی دیگر بتن راف و بعضی سالن‌ها بتن‌های تیشه‌ای (چکشی) با نقش‌ها و بافت‌های مختلف به کار رفته است. همچنین در ساختار بتنی برخی از قسمت‌های بنا، دانه‌بندی کوارتز بکار رفته که پس از چکشی شدن تلألو و شفافیت خاصی به بتن می‌بخشد. سپیدی سنگ نما و خاکستری بتن درون و تلألو سنگ‌های کوارتز در دل بتن و نور طبیعی تابیده شده از بام تا جان بنا، همه حسی شاعرانه به این بنای معظم می‌بخشند، جدا از پرستیژ هنری و جایگاهی که در تاریخ معماری ایران برای اثر خلق می‌نمایند.

سالن‌های داخلی مجموعه:
1. سالن تشریفات
از این سالن جهت برگزاری مراسم تشریفات و برگزاری کارگاه‌های آموزشی تخصصی و دیگر برنامه‌ها استفاده می‌شود. از ویژگی‌های معماری آن می‌توان به سقف زیبا و استفاده از نقوش تیشه‌ای بر روی بتن سفید اشاره کرد که همانگونه که ذکر شد برای اولین بار در کشور در برج آزادی انجام شده است.
2. سالن ایران‌شناسی
نقشه و ماکتی از سرزمین پهناور ایران، طرح کلی این سالن را تشکیل می‌دهد. گردشگران توسط ریلی متحرک بر روی نقشه‌ی ایران به حرکت در می‌آیند و با تماشای طرح‌های حجمی و تصاویر مختلفی از مراکز تاریخی، مذهبی، صنعتی و برخی از ویژگی‌های اقلیمی به صورت اجمالی با تنوع جغرافیایی و فرهنگی ایران آشنا می‌شوند. به بیانی ساده‌تر در هر استان، نمادهای تاریخی و افتخارات صنعتی مدرن آن استان به شکل ماکت‌هایی به بازدیدکننده یادآوری می‌گردد. در قسمت شمالی ماکت، آبنمایی با کاشی کاری و سنگ کاری بسیار زیبا نمادی از دریای خزر و در قسمت جنوبی، حوضچه‌هایی زیبا، نشانگر خلیج فارس و دریای عمان می‌باشد.
آکواریومی بزرگ و زیبا به ارتفاع 2 متر در قسمت شمال نقشه و 4 آکواریوم دیواری، انواع ماهی‌های تزئینی آب‌های شور و شیرین ایران را به نمایش گذاشته‌اند. 4 پرده‌ی پروژکتور بزرگ و 28 صفحه‌ی نمایش مدار بسته در طرفین و کف سالن به طور همزمان فیلم‌هایی از آثار فرهنگی هنری، صنایع دستی ایران و تصاویری از وقایع انقلاب اسلامی را نمایش می‌دهند که افزون بر زیبایی و جاذبه، اثری فوق العاده در امر اطلاع‌رسانی و آگاهی‌دهی بر بیننده دارند.
3. گذرگاه پیشینیان
این قسمت به‌عنوان راهروی ورودی مجموعه با فرم ویژه‌ی معماری، درهای عظیم‌الجثه‌ی سنگی و فضایی سوال برانگیز و رمزآلود، حس کنجکاوی بیننده را در ابتدای بازدید برمی‌انگیزد. این گذرگاه دارای 4 ویترین بزرگ دیواری می‌باشد که با فرم معماری خاص، بازدیدکننده را به عمق زمان و ژرفای تاریخ رهسپار می‌سازد.
4. تالار کهن (موزه)
سالنی است با فضایی گسترده که در قسمت زیر برج قرار گرفته و دارای 25 ویترین می‌باشد که از آن‌ها جهت نمایش مجموعه‌های فرهنگی هنری و اشیاء باستانی استفاده می‌شود. مجموعه‌ی گذرگاه پیشینیان و تالار کهن به منظور فراهم آوردن مجموعه‌ای باستان‌شناسانه و موزه‌ای طراحی و ساخته شده‌اند. در این تالار سردیس برخی مفاخر ایران نصب شده است. همچنین تعداد ستون‌های بتنی - که دهانه‌ای عظیم را پوشانیده و سالنی معظم خلق نموده‌اند - شانه به شانه‌ی نمادگرایی در معماری ایران باستان می‌ساید.
5. تالار آینه (دیوراما)
بعد از تالار کهن، سالنی بزرگ در مسیر بازدید قرار دارد که “دیوراما” نامیده می‌شود و در طرفین آن 12 غرفه تعبیه شده که با طرح‌های حجمی و نمایش تصاویر رنگی به طور هماهنگ، موضوعات و فعالیت‌هایی را که در کشور در زمینه‌های صنعتی، فرهنگی، محیط زیست، اقتصادی و… صورت پذیرفته به نمایش درمی‌آورد.
6. سالن دانستنی‌ها
در مقابل سالن نمایش، دو سالن قرینه‌ی مدور قرار گرفته که سقف آن‌ها با تلفیقی از معماری سنتی و مدرن و طاق گنبدگونه با گوشه‌سازی‌های سنتی ایرانی – اسلامی طراحی و ساخته شده است. در مرکز هر یک از این سالن‌ها، فضایی مدور با 28 صفحه نمایش رایانه‌ای تعبیه گردیده و بازدیدکننده با قرار گرفتن روی صندلی مقابل صفحه، به بانک اطلاعاتی در خصوص وقایع انقلاب، معماری برج آزادی، ایران شناسی و… دسترسی پیدا می‌کند.
7. راهروی اقوام
این سالن به شکل راهرویی نیم دایره مشتمل بر 8 ویترین بزرگ است که صنایع دستی ایران و اشیاء مردم شناسی در آن‌ها به نمایش گذاشته شده است.
8. نگارخانه
مجاور کتابخانه، سالنی وسیع با پاسیویی بسیار زیبا و چشم‌نواز قرار دارد که با وجود آبنمایی زیبا همراه با تلألو و انعکاس نور طبیعی، درخشندگی و جلوه‌ای خاص یافته و منظره‌ی دل‌انگیزی به وجود آورده است. معماری ویژه و نورپردازی این سالن موجب گردیده که از آن به‌عنوان فضایی بسیار مناسب جهت برگزاری نمایشگاه‌ها و ارائه‌ی آثار هنرمندان استفاده گردد. نورپردازی این سالن معمار تیزبین را به یاد نورگیری‌های دیگر بنای شاخص معماری معاصر ایران، موزه‌ی هنرهای معاصر تهران می‌اندازد.
9. راهروی تکنولوژی
در این راهرو، بازدیدکنندگان ضمن هدایت به سمت سالن‌های دانستنی‌ها و نمایش، با نمونه‌هایی از تکنولوژی‌های پیشرفته‌ی روز آشنا می‌شوند که از جمله می‌توان به ربات پــاســخـگـو، پـانـل بـخـار لـیزر و سیستم های  IVS
(Interactive Vision System) اشاره نمود.
10. سالن آمفی تئاتر
این سالن به طول 50 و عرض 24 متر در عمق 15 متری از سطح زمین قرار گرفته و به پیشرفته‌ترین فناوری نمایش مجهز می‌باشد. طراحی و دکوراسیون سالن شامل “ترانسپارنت” تعبیه شده در قسمت تحتانی سکوهای نشستن که مجموعاً نمایانگر آثار تاریخی قبل و بعد از اسلام و همچنین برج آزادی می‌باشد و نیز نقاشی روی شیشه (ویترای) به سبک مدرن که در سقف سالن تعبیه شده، چشم‌انداز بدیعی به سالن بخشیده است.
سالن می‌تواند به صورت چند منظوره مورد بهره‌برداری قرار گیرد به نحوی که قادر به اکران فیلم‌های سینمایی، اجرای تئاتر، کنسرت موسیقی، برنامه‌ها و مسابقات تلویزیونی، همایش‌های مختلف، نمایش لیزر، نمایش مولتی ویژن و… می‌باشد.
برنامه‌ی مولتی ویژن مرکب از نمایش صحنه‌ای، نمایش ویدئو، اسلاید، نور، صدا و نمایش لیزر است. پخش فیلم با توجه به نوع برنامه می‌تواند بر روی سه پرده‌ی نمایش و یک پرده‌ی آب بطور همزمان اجرا گردد. همچنین 46 تصویر اسلاید منعکس بر پرده‌های 12 ستون به ارتفاع 3 تا 7 متر که به طور معلق و متحرک در اطراف سالن قرار گرفته‌اند، همگی یک سوژه‌ی واحد را به نمایش می‌گذارند. طریقه‌ی نورپردازی، صدای دالبی سوراند و نمایش لیزر نیز تنوع و جذابیت نمایش را افزون‌تر می‌نماید. تمامی این امکانات، سالن نمایش آزادی را به یک سالن کم‌نظیر و منحصر به فرد تبدیل نموده است.
11. کتابخانه
کتابخانه‌ی اختصاصی از ویژگی‌های دیگر این مجموعه می‌باشد که به منظور توسعه و اعتلای دانش ایران شناسی و کمک به محققین و دانش پژوهان ایرانی و خارجی در مساحتی حدود 212 متر مربع و با ظرفیت بالقوه‌ی 15000 جلد کتاب طراحی و تأسیس گردیده است. هم اینک تعداد 12000 جلد کتاب‌های نفیس و مرجع در این کتابخانه وجود دارد که از ذخایر فرهنگی ارزشمند محسوب می‌گردد.
کتاب‌های موجود در موضوعات و زمینه‌های فرهنگی، هنری، تاریخی، اجتماعی و معماری اسلامی و به زبان‌های فارسی، انگلیسی و فرانسه می‌باشد. بخش نشریات ادواری در گردآوری و آرشیو مطبوعات فعال بوده و امکان مطالعه را برای اعضاء فراهم آورده است.
مجموعه‌ی آزادی تهران، تنها یک بنا و اثر معمارانه نیست. این پروژه جزئی از تاریخ معاصر ایران است. بخشی از آرزوها و خاطره‌های ازلی ایرانیان. از تک پنجره‌ای در گوشه‌ی بنا که چندان هم خودنمایی نمی‌کند اما دقیقاً رو به قله‌ی دماوند است، از یادگاری سربازانی که روزگاری در این بنا پست نگهبانی می‌داده‌اند و حتی تک کاشی کوچکی که دقیقاً در مرکز کاشی‌کاری نمای اثر قرار دارد و در گوشه‌ی آن نام معمار اثر نگارش شده است… همگی و همگی دلنشین و اثر را برای ما آموزنده ساخته‌اند.

مشخصات پروژه

بهره برداری: 26 دی ماه 1350 ه.ش
طراح و ناظر: مهندس حسین امانت
سرپرست پروژه: مهندس ایرج حقیقی با همکاری مهندس کمره‌ای
پیمانکار: مهندس محمد پور فتحی با همکاری مهندس ایرانپور و مهندس نیک خصال
طراحی فضای سبز: مهندس شفایی، مهندس قائم مقامی
تأسیسات برج: مهندس کتیرایی
تأسیسات فنی: مهندس محتشمی، مهندس ساسان
تأسیسات برق: مهندس اخروی
سنگ: قنبر رحیمی، غفار داور پناه، استاد محمود
اندازه‌گیری و محاسبات سنگ: آقای تخم پاش
نجار: استاد احمد شجاعی
مدیریت کارگران: آقای قمشه‌ای