تقاطعِ تاریخ و توسعه، مـعـرفـی مـیـدان تـیـس- منـطقـه آزاد چـابـهـار، اشکان قشقایی، کارشناس ارشد معماری

«هر قومی، خواه ناخواه، خاطره‌ای دارد که همچون رودی از سرچشمه‌ی صورت‌های ازلی بر‌می‌خیزد، خاطره‌ی کنونی را به گذشته پیوند می‌دهد و گذشته را به آینده و تاریخ قوم را گرد می‌آورد، گنجینه‌های آن را تمامیت می‌بخشد و از آن پیام‌هایی به فرزندان وفادارش می‌فرستد.»1
تغییر شکل شهرها در قرن نوزدهم میلادی که در پی رشد صنایع، تغییر روش‌های حمل‌ونقل و تولد نیازهایِ جدید شهری رخ داد، در نیمه ی اول قرن بیستم توسط صاحبان سرمایه و قدرت به کمک فرزندان تفکر بارون هوسمان (Haussman)2 ادامه یافت، به گونه‌ای که شهرها را از ذهنیت‌های توسعه‌طلبانه خود هر چه بیشتر انباشتند؛ اما بزرگان معماری مدرن به این روند اعتراض کردند و بر خلاف تصور عمومی که از معماری مدرن وجود دارد، سردمداران این جریان شاید مهم‌ترین گروهی بودند که «تکامل تهاجمی» شهرها را به زیر تیغ نقد بردند و راه‌حل‌هایی - هر چند پر اشکال - ارائه دادند. آن‌ها ارزش‌های معماری که روایتگر فرهنگ پیشین بود را واجد مراقبت دانستند، به جای پیشنهاد تخریب در نقاطی که خواسته‌های شهر در تعارض با موجودیت‌های ارجمند و باشکوه دوره‌های پیش بود، دعوت به یافتن راه‌حلی کردند که برای هر دو این نقاطِ متضاد، امکان همزیستی و آشتی فراهم آید.3 با این همه و بعد از گذشت بیش از نیم ‌قرن از انتشار این نظرات از جانب مهم‌ترین جریان منتقدِ سنت‌گرایی و بوم‌گرایی، امروز در کشور ما گویی نیاز به یادآوری روش‌های برخورد با بناها، بافت‌ها و عرصه‌های تاریخی است. این یادداشت با مطرح کردن میدان تیس در منطقه آزاد چابهار به عنوان نمونه شاخص این تضاد، تلاش دارد بحث در این حوزه را روشن‌تر سازد.
میدان تیس در منطقه‌ی آزاد چابهار نمونه‌ای منحصربه‌فرد از بستری است که تضاد میان ارزش‌های تاریخی و توسعه شهری را در خود جای داده است. این میدان نه تنها تقاطع دو جاده، بلکه تقاطع دو دوران است. گره‌ای شهری4 که از به هم رسیدن تاریخ و توسعه به وجود آمده است. مسیری تاریخی که با جاده‌ای ترانزیتی قطع شده است. این تقاطع، فرصت‌ها و تهدید‌های ویژه‌ای به وجود آورده که با نشانه‌ها و جداره‌های مهم اطراف این گره پررنگ‌تر می‌شود. وجود بنای تاریخی قلعه‌ی پرتغالی‌ها و دماغه‌ی صخره‌ای تیس در اطراف میدان اهمیت این تقاطع را بالاتر از یک میدان شهری به بخشی از میراث تاریخی و طبیعی تبدیل کرده است.
بندر چابهار
چابهار بندری با موقعیت جغرافیایی ویژه است. چابهار در منتهی‌الیه جنوب شرقی ایران قرار دارد و تنها بندر اقیانوسی کشور است. ساحل و خلیج چابهار امکان ایجاد اسکله‌های تجاری و ماهیگیری مناسبی را دارد. شرایط آب و هوایی این شهر به گونه‌ای است که از خوش آب و هواترین بنادر جنوبی ایران به شمار می‌رود. قرارگیری در مسیر بادهای موسمی شبه‌قاره‌ی هند موسوم به مونسون (Monsoon) در تابستان، چابهار را به خنک‌ترین و در زمستان به گرم‌ترین بندر جنوبی کشور تبدیل می‌کند. (تصویر 1)

در سال‌های میانی دهه‌ی 60 در قالب مطالعه توسعه‌ی محور شرق، با تأکید به مطالعات آمایش ملی، توسعه‌ی استان سیستان و بلوچستان با اولویت بخش بازرگانی با دو رویکرد گسترش مبادلات مرزی و تجارت خارجی در استان و استفاده مطلوب از مبادی ورودی و خروجی استان، تعریف شد. در اسفندماه 1371 منطقه آزاد چابهار با هدف تبدیل شدن به یک مرکز بازرگانی و تجاری منطقه‌ای در شرق و جنوب شرق کشور، تأسیس شد و از سال 1372 فعالیت خود را آغاز کرد. طرح جامع کالبدی منطقه‌ی آزاد چابهار توسط مهندسین مشاور شهر و خانه شامل مطالعات جغرافیایی، زیست‌محیطی، مطالعات جمعیتی و اجتماعی، مطالعات اقتصادی و بازنگری در داده‌های طرح راهبردی، پتانسیل‌های اقتصادی، تحلیل مسائل اجتماعی و برنامه‌ریزی کالبدی تهیه شد. اراضی ای که در طرح جامع چابهار طراحی شد، وسعتی حدود چهارده هکتار دارد. در این طرح مناطق نه‌ گانه چابهار با تأکید بر صنعت و ترانزیت کالا ساماندهی شده‌اند.
خلیج چابهار جایگاه سه کانون مهم گردشگری و جمعیتی است. شهرهای چابهار، کنارک و روستای تیس گرداگرد این خلیج استقرار یافته‌اند.6 طرح جامع، گسترش صنعت توریسم و جذب جهانگرد را یکی از وظایف مهم منطقه آزاد به شمار آورده است و برای آن دلایلی از جمله پتانسیل‌های طبیعی منطقه، وجود فعالیت‌های صنعتی، تجارت و مانند آن ذکر کرده است. وجود روستای تاریخی تیس در محدوده‌ی منطقه آزاد موقعیت ویژه‌ای را از این لحاظ در پی داشته است. در طرح جامع این روستا بسیار مورد توصیه و توجه قرار گرفته و بر حمایت و محافظت از آن تأکید شده است.7
روستای تاریخی تیس8
روستای تیس (تیز) در فاصله‌ی 8 کیلومتری شهر چابهار، بر روی منطقه‌ای نسبتاً مرتفع و مشرف به ساحل و در دهانه‌ی خلیج چابهار قرار گرفته است. تیس یا تیز روستایی است دره‌ای و کوهستانی در ارتفاع 5 متر از سطح دریا. این روستا مرکز دهستان کمیل سلیمان، از بخش مرکزی شهرستان چابهار است.9 بندر تیز در گذشته شهر بزرگی بوده که تمامی دره‌ی وسیع امروزی طیس را شامل می‌شده است.10
مورخان دوران اسکندر درباره‌ی شهر تیز آورده‌اند؛ بین رود کوفس و سند شهری موسوم به «نیس» یا «نیسا» است که رود بزرگی در کنار آن جریان دارد. اسکندر پس از رسیدن بدین شهر اردوی خود را در جنگل‌های اطراف شهر برپا داشت، شهر را محاصره کرد و تیز تسلیم شد.11 در واقع شهر تیز که امروز به شکل روستایی در دره‌ی بسته‌ای قرار گرفته است، بیش از 23 قرن تاریخ مستند دارد و همه‌ی آثار و شواهد دامنه‌ی کوه‌های دره‌ی تیز امروزی و آثاری که از دل خاک و قبور سنگی منطقه به دست آمده و می‌آید گواهی به اصالت تاریخی منطقه است.12 در کتاب جغرافیای بطلمیوس که در قرن دوم میلادی تألیف شده نیز نام تیز آمده است. لسترنج13 (Le Strang) در کتاب جغرافیای تاریخی سرزمین خلافت شرقی، تیز را مهم‎ترین مرکز بازرگانی ایالت مکران ذکر کرده است.14 در اواسط قرن چهارم هجری اصطخری15 جهانگرد و جغرافیدان معروف، قلمرو تیز را جزء بلاد سند برشمرده و از آن نام برده است.16 در همین قرن، مقدسی17 می‌نویسد، تیس بارویی داشت که از گِل ساخته شده‌ بود، گرد آن بارو خندقی بود و در میان نخیلات دارای دو دروازه؛ دروازه تیز در جنوب باختری که از آنجا به ساحل خلیج می‌رفتند. مقدسی می‌افزاید، نخیلات بسیار و کاروانسراهای خوب و مساجد جامع زیبایی دارد، اهل آنجا از ملت‌های مختلف هستند و بندری است مشهور.18 با افول تجارت در بندر هرمز در قرن هفتم هجری بندر تیز رونق بیشتری یافت. محمد ابراهیم در تاریخ سلاجقه می‌نویسد که قوافل تجاری در موقع ناامنیِ جاده‌ی هرمز، از طریق تیس به دریا می‌روند. بلوچستان، مکران و بندر آن تیس، در ادوار اولیه‌ی اسلامی در تصرف مسلمین بوده است، اولین فرمانروای معروف این منطقه یعقوب لیث صفاری است. بعد از غلبه سامانیان به صفاریان تا چند قرن بلوچستان و مکران تحت حکمرانی امرای صفاری باقی ماند.
سر پرسی سایکس19 (Sir Percy Molesworth Sykes) در سفرنامه‌ی خود با نام ده هزار مایل در ایران که به حوادث دوران افشار، زند و قاجار در مکران و بلوچستان می‌پردازد، توصیفی از تیس آورده است: خرابه‌های این محل را به واسطه ضیق‌ وقت فرصت نشد تماشا کنم ولی قلعه جدید البنایی را که بیست سال قبل عده‌ای از سپاهیان دولت پس از شکست یکی از شیوخ عرب در این نقطه احداث کرده‌اند تماشا کردیم.20
طیس در سال 1320 شمسی دهکده کوچکی بوده با 20 - 15 خانه‌ی حصیری که محل سکونت ماهیگیران بوده است. کرانه‌های بین بندر چابهار و بندر تیس همه شنزار است ولی در شمال تیس زبانه‌ای از دریا به شکل دره‌ای درآمده که کشتی‌های کوچک می‌توانند بسیار به ساحل نزدیک شوند.21
میدان تیس
از جاده‌ی ایرانشهر به کنارک، جاده‌ای به سمت چابهار و منطقه آزاد منشعب می‌شود که به دروازه‌ی ورودی شمالی منطقه آزاد منتهی می‌شود. منطقه‌ آزاد در شمال و جنوب دو دروازه‌ی ورودی دارد. هر کدام از این دروازه‌ها به یک راه فرعی درجه یک معمولی به عرض 9 متر متصل است. حد فاصل دو دروازه را خیابانی که امتداد آن شمالی- جنوبی است پر می‌کند. این خیابان دارای یک مسیر تندرو با چهار نوار عبور است.22 میدان تیس از تقاطع خیابان اصلی منطقه آزاد و جاده روستای تیس به وجود آمده است. این میدان مستطیلی شکل بر اساس الزامات ترافیکی این تقاطع طراحی شده و شرایط ویژه مکانی در شکل‌گیری آن لحاظ نشده است. (تصویر 2)

نشانه‌های طبیعی و مصنوع
نشانه باید چنان باشد که بتوان آن را میان عوامل بسیار بزرگ باز شناخت. پاره‌ای از نشانه‌ها را که بر پاره‌ای عوامل کوچک قد برافراشته‌اند می‌توان از دور به زوایای مختلف تمیز داد و در جهت‌یابی، آن‌ها را از تمام جوانب مورد استفاده قرار داد.23 این نشانه‌ها را می‌توان به دو دسته کلی نشانه‌‎های طبیعی و مصنوع تقسیم کرد. مهم‌ترین نشانه مصنوع اطراف میدان تیس، بنایی معروف به قلعه‌ی پرتغالی‌ها است. این بنا یکی از نشانه‌های تاریخی مهم منطقه است که بر روی تپه‌ای که امتداد یکی از دیوارهای دره‌ی تیس است، قرار گرفته است. در واقع این تپه انتهای ارتفاعاتی است که پیل‌بند کوه نامیده می‌شود. تاریخ دقیق ساخت قلعه مشخص نیست اما بر روی مناره یا برج آن تزئینات آجری دور سلجوقی دیده می‌شود. هر چند که کلیت معماری آن به سبک دوران صفوی و قاجار شبیه است.24 این مناره در دهه‌های اخیر تقریباً به طور کامل ویران شده است. این قلعه در زمان قاجار در سال 1294 هجری قمری تعمیر شده است.25 با توجه به حریم‌های معرفی‌شده در طرح جامع، حریم محوطه تاریخی قلعه پرتغالی‌ها که در فهرست آثار ملی نیز ثبت شده است، دارای ضوابطی است که شامل حفظ قلعه و محوطه اطراف آن، حفظ خوانایی بصری، فیزیکی و از انزوا خارج کردن آن است.27 (تصاویر 3 و 4)

مهم‌ترین نشانه طبیعی اطراف میدان تیس، دماغه تیس است. این پیش‌آمدگی طبیعی، آخرین بخش شرقی کوه شهبازبند است. ارتفاعات مشرف به روستای تیس، تنگه‌ای را به وجود می‌آورند که همانند دروازه‌ای طبیعی منطقه آزاد را به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم می‌کند. میدان تیس در ابتدای بخش جنوبی منطقه آزاد و در کنار این تنگه و دماغه قرار دارد. (تصویر 5)

دید و منظر
بررسی دیدهایی از درون به بیرون و از بیرون به درون میدان تیس می‌تواند شاخصه‌های این سایت را روشن‌تر کند. در جدول 1 با اتکا به مشاهدات میدانی و جداول تحلیل دید و منظر مطالعات بافت شهر، خلاصه‌ای از شرایط دید و منظر میدان تیس عنوان شده که نشان می‌دهد وجود جداره‌های طبیعی اطراف میدان به‌عنوان لبه و افق دریا، دیدهای درون به بیرون میدان را منحصربه‌فرد می‌کند. (تصویر 5)

تنوع نقاط دید از درون میدان به گونه‌ای است که دیدهای پانورامیک و گسترده را تأمین می‌کند و با وجود نقاطی با دید مسلط به میدان، دیدهای مناسبی از بیرون به درون وجود دارد. قرارگیری میدان در تنگه‌ی ورودی و خروج منطقه نیز محور دید مناسبی در امتداد جاده ایجاد کرده است. در کل، کیفیت بصری میدان به واسطه‌ی برخورداری از تنوع میدان، دید وسیع با محصوریت مناسب، همخوانی و مقیاس بزرگ، مطلوب ارزیابی می‌شود. علاوه بر دو عنصر شاخص دماغه‌ی صخره‌ای تیس و قلعه تاریخی پرتغالی‌ها، افق روستا با بافت نامنظم و لکه‌های سبز و مناره تاریخی مسجد تیس (قرن ششم هجری) با رنگ سفید و افق دریا مجموعه‌ا‌ی همخوان و پرجاذبه‌ای را ایجاد کرده است. (تصویر 6)

خورها و مسیل‌ها
متون تاریخی نشان می‌دهند که در گذشته رودی از میان روستای تیس می‌گذشت و به دریا می‌ریخت. از نشانه‌های این رود، بقایای سدی است که در اطراف تپه‌ی قلعه موجود است. امروزه خورها و مسیل‌ها با توجه به تغییرات اقلیمی و ساخت جاده تغییر شکل یافته است؛ اما آنچه در مورد آن‌ها مهم است، حفظ و احیای آن‌ها از طریق روش‌هایی مانند کاشت پوشش گیاهی و ایجاد خورگشت است. (تصویر 9)

وضع موجود میدان
آنچه امروز در اطراف میدان تیس دیده می‌شود، با طرح‌ها و برنامه‌های کلان و ارزش‌های تاریخی- طبیعی این مکان همخوانی ندارد. با وجود نشانه‌ها و نقاط طبیعی و مصنوع در اطراف میدان، در حال حاضر در داخل میدان علی‌رغم وسعت بسیار زیاد آن، هیچ‌گونه نشانه‌ای که خوانایی آن را موجب گردد، مشاهده نمی‌شود. اما خوشبختانه مدیران و مسئولان منطقه در پی ساماندهی و اجرای طرح‌هایی برای افزایش جذابیت میدان و نشانه‌های اطراف آن هستند. در اطراف میدان تیس، علاوه بر نقاط ارزشمندی که از آن‌ها نام برده شد، کاربری‌های ناهمخوانی نیز وجود دارد. از جمله پمپ‌بنزین در ورودی روستای تیس که علاوه بر تأثیر منفی بصری، مشکلات ترافیکی نیز ایجاد کرده است. موضوع دیگر حضور فصلی ماهی فروشان در حاشیه غربی جاده است. از مهم‌ترین مشکلات موجود در این گره شهری، تداخل عبور عابر پیاده با مسیر اصلی ترانزیتی منطقه آزاد است. این موضوع از مشکلات اصلی مردم روستای تیس و گردشگران است. درحالیکه این روستا در گذشته تا ساحل گسترده بوده و اهالی روستا به دریا دسترسی آزاد داشته‌اند، در طرح‌های توسعه که در دهه‌های اخیر اجرا شده به این مسیر تاریخی توجه نشده است.
پیشنهادات
تلاش برای حفظ موجودیت تاریخی محدوده و ارزش‌هایی که با فرهنگ و زندگی مردم گره خورده در تمامی مطالعاتی که در محدوده‌ی چابهار و تیس انجام شده، مورد تاکید قرار گرفته است. آنچه اولویت دارد پیشگیری از تخریب و تغییرات جبران‌ناپذیر و سپس یافتن راه‌حل‌هایی برای احیای ارزش‌های موجود است. به نظر می‌رسد اگر میدان تیس به عنوان یک گره شهری بتواند نقش خود را ایفا کند، می‌تواند جداره‌ها و عناصر طبیعی و مصنوع را احیا کند. اولین پیشنهادی که می‌تواند راهگشا باشد ایجاد دسترسی پیاده افراد به درون میدان است. همین موضوع می‌تواند بهانه‌‌ای برای احیای مسیر تاریخی روستای تیس به اسکله ماهیگیری و دریا باشد.
با توجه به اهمیت گردشگری روستایی در دنیای امروز و پتانسیل‌های گسترده تیس28 با احیای مسیر تاریخی روستای تیس به سمت دریا، می‌توان علاوه بر حل مشکل دسترسی اهالی، در جهت جذب گردشگر و اتصال نقاط جذاب تاریخی و طبیعی اطراف میدان به وسیله مسیرهای پیاده و دوچرخه، گام بلندی برداشت. با وجود نزدیکی میدان به اسکله ماهیگیری تیس، حضور ماهی فروشان می‌تواند با تمهیدات مناسب تبدیل به یک جاذبه در این میدان گردد. خورها و مسیل‌ها عناصری حیاتی در مناطق ساحلی هستند. پتانسیلی که می‌تواند هم ارزش‌های زیست‌محیطی منطقه را افزایش دهد و هم بستر گذشته سایت را بازتولید کند. روش‌های زیادی برای استفاده و حفظ خورها و مسیل‌های موجود وجود دارد که از جمله ایجاد خورگشت، توسعه‌ی کاشت حرا و سایر گیاهان آب‌کناری و آبزی را می‌توان نام برد.
میدان تیس به‌عنوان گره‌ای مهم در شهر، هم‌جوار با اثری تاریخی، با جاذبه‌های طبیعی و با دارا بودن ارزش‌های پنهان مانند مسیر تاریخی دسترسی به دریا، می‌تواند عاملی محرک برای توسعه گردشگری در منطقه آزاد چابهار و فضای شهری زنده برای شهروندان و از همه مهم‌تر مکانی برای معرفی تاریخِ روستای تیس باشد. میدان تیس همچنین می‌تواند نقشِ مفصلی برای اتصال فیزیکی عناصر اطراف میدان را ایفا کند اما مقصود نهایی باید این میدان را به عاملی برای هم‌نشینی ارزش‌های تاریخی و الزامات توسعه تبدیل کند.

پی نوشت:

1. شایگان، داریوش (1393). بت‌های ذهنی و خاطره ازلی. تهران: فرزان روز، ص 66.
2. طراح شهری مشهور فرانسوی
3. لوکوربوزیه (1355). منشور آتن، چهارمین کنگره بین المللی معماری مدرن – آتن 1933. ترجمه منصور فلامکی، تهران: ان‍ت‍ش‍ارات‌ دان‍ش‍گ‍اه‌ ت‍ه‍ران‌، بند 66.
4. گره‌ها نقاطی حساس در شهر هستند که ناظر می‌تواند به درون آن‌ها وارد شود. گره‌ها ممکن است صرفاً محل تقاطع دو خیابان با دو جاده باشند؛ جایی باشند که خطوط حمل‌ونقل تغییر مسیر
می‌دهند؛ نقطه‌ای که چند راه به یکدیگر می‌رسند یا از کنار یکدیگر می‌گذرند. لینچ، کوین(1392). س‍ی‍م‍ای‌ ش‍ه‍ر. ت‍رج‍م‍ه‌ م‍ن‍وچ‍ه‍ر م‍زی‍ن‍ی، تهران: ان‍ت‍ش‍ارات‌ دان‍ش‍گ‍اه‌ ت‍ه‍ران‌،‌ ص91.
5. مهندسین مشاور بافت شهر (1382). طراحی شهری- محیطی ساحل چابهار. دفتر فنی منطقه ی آزاد تجاری- صنعتی چابهار، ص6-1.
6. همانجا، ص5-4.
7. روند ساخت‌و‌ساز روستای تیس در سال‌های اخیر در مسیر نابودی تمامی ارزش‌های تاریخی بوده است.
8. امروزه منابع مكتوب، املای طيس را به شكل‌های تیز، تیس و طیس می‌نویسند. برای اطلاعات بیشتر نگاه کنید به سام آرام، عزت اله (1384)
9. طرح گردشگری روستای تیس (1386). وازرت کشور، دفتر فنی استانداری سیستان و بلوچستان، دهیاری تیس.
10. سام آرام، عزت اله (1384). جغرافيای تاريخی روستای طيس (چابهار). روستا و توسعه. بهار، دوره 8، شماره 1.
11. پيرنيا، حسن (1332). تاريخ ايران باستان. جلد دوم، چاپ دوم، تهران: ابن سينا، ص 1776.
12. سام آرام، عزت اله (1384).
13. ایران‌شناس بریتانیایی (1854- 1933)
14. اقتداری، احمد (1348). آث‍ار ش‍ه‍ره‍ای‌ ب‍اس‍ت‍ان‍ی‌: س‍واح‍ل‌ و ج‍زای‍ر خ‍ل‍ی‍ج‌ [فارس] و دری‍ای‌ ع‍م‍ان‌. ت‍ه‍ران‌: انجمن آثار ملی‏، ص601.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
15. ابواسحق ابراهیم بن محمد الفارسی جغرافیدان برجسته ایرانی (سده 4 هجری).
16. سام آرام، عزت اله (1384).
17. محمد بن احمد شمس الدین المقدسی جغرافیدان برجسته ایرانی (سده 4 هجری).
18. اقتداری، احمد (1348)، ص 601.
19. ژنرال، نویسنده و جغرافیدان انگلیسی (1867-1945).
20. همانجا، ص 608.
21. رزم آرا، علی (1320). جغرافيای نظامی ايران، مكران. تهران: بی نا، ص 104.
22. مهندسین مشاور بافت شهر (1382)، ص 5-5.
23. لینچ، کوین (1392). ص 91.
24. نگاه کنید به: اقتداری، احمد (1348). ص 615.
25. نگاه کنید به: اقبال، عباس (1320). تاريخ مفصل ايران، جلد دوم، تهران: شركت مطبوعات.
26. مهندسین مشاور بافت شهر (1382). ص 3-31.
27. همانجا، ص 4-58.
28. نگاه کنید به: بیرانوندزاده، مريم و همکاران (1396). عوامل مؤثر بر توسعه گردشگری در روستاهای ساحلی استان سيستان و بلوچستان (مطالعه موردی: روستای تيس شهرستان چابهار).
مهندسی جغرافيايی سرزمین، دوره دوم، شماره2 ، بهار و تابستان.