بندر تاریخی کنگ: بهشت گمشده،
شیوا آراسته
معمار، پژوهشگر و طراح حوزه ی معماری زمینه گرا

بدون شک رسالت معماری و به تبع آن معماران ، بالابردن سطح کیفی «زیستن» بشر در فضاهای مصنوع است، خواه این زیستن در فضاهای شهری باشد، یا در فضاهای عمومی (مراکز فرهنگی، تجاری، اداری و آموزشی) و یا در خانه. به گفته‌ی سالینگروس، پیشگامان مدرنیسم نفهمیده بودند که الگوهای معماری تا چه حد با الگوهای اجتماعی متناظرند و از همین رو، بی محابا به تخریب آنها پرداختند، در‌حالی‌که از دست دادن الگوهای معماری، خسارتی جبران ناپذیر بر کارکرد یک جامعه وارد میکند، چرا که احتمالاً الگوهای اجتماعی متناظر آنها نیز از دست خواهند رفت؛ در‌حالی‌که طراح دانا، آن کسی است که با طرح هایش، الگوهای اجتماعی را ارتقا بخشیده و تقویت کند.
از طرفی، بافت تاریخی شهرها به عنوان بخش مهمی از هویت فردی و اجتماعی ساکنان آنها و بستری برای زنده ماندن و تداوم تاریخ و فرهنگ ملت‌ها است که بی‌توجهی و تخریب آن، خسارات جبران‌ناپذیری در تمامی عرصه‌ها برای یک سرزمین به دنبال خواهد داشت. از این رو، حفظ و حراست از این میراث گرانبها، وظیفه‌ی بسیار مهمی است. این حفظ و حراست از تداوم زندگی در کالبد تاریخی، بی‌شک نیاز به مطالعات عمیق و گسترده در حوزه‌های مرتبط و تأثیر‌گذار دارد. مطالعات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، تاریخی و کالبدی باید به طور منسجم و همزمان روی بافت‌های تاریخی انجام شود و نتایج آن به صورت دستورالعمل و الگوهای قابل اجرا درآیند. این الگوها، صرفاً کالبدی نبوده و شامل الگوهای رفتاری و سنت سکونت در هر محله و شهر می‌تواند باشد‌. بدین ترتیب، با دستیابی به مجموعه الگوهای رفتاری‌ـ‌کالبدی در یک بافت، معاصر‌سازی و تسری آن به توسعه‌ی آتی محله، بافت و شهر می‌توان امیدوار بود که جریان زندگی باکیفیت در این میراث گرانبها تداوم یابد.
کنگ: سابقه‌ی آشنایی
پاییز سال 1375 بود که برای اولین بار با این بندر تاریخی و گوشه‌گیر آشنا شدم. مواجه های عجیب و به یاد ماندنی که سبب پیوندی عمیق بین ناخودآگاه من و این بافت تاریخی ارزشمند شد و معماری بی‌نظیر خانه‌های آن به صورت الگویی در ذهنم نقش بست و بن‌مایه‌ی تمام طرح‌هایی شد که پس از آن، کشیدم. باید اعتراف کنم خیلی خوش شانس بودم که در ابتدای آشنایی با معماری ایرانی با این بندر تاریخی که آن را «بهشت گمشده» نام نهاده‌ام، آشنا شدم. دانشجویان دوره‌های قبل از ما را برده بودند کاشان و جالب‌تر اینکه، بعد از ما هم باز مقصد سفرها کاشان بود. اما ما، پنجاه دانشجوی معماری دانشگاه شهید بهشتی بودیم که به همراه تنی چند از اساتید با پروازی مستقیم از تهران در فرودگاه بندر لنگه به زمین نشستیم. محل اقامت ما خانه‌ی فکری در بندر لنگه بود و هر روز برای آشنایی با بافت و معماری بندر کنگ از لنگه به کنگ می‌رفتیم. کیفیت‌های فضایی منحصر‌به‌فرد و معماری خاص خانه‌ها تا حدی در من و دوستانم تأثیر گذاشت که تصمیم گرفتیم پروژه‌ای مفصل در خصوص تحلیل خانه‌های کنگ برای یکی از دروس کار کنیم و نتیجه‌ی آن، شد پروژه‌ای مفصل و جامع در خصوص بندر کنگ که تحویل مرکز اسناد دانشگاه شهید بهشتی شد.
اما داستان در اینجا تمام نشد و این شهر رؤیایی، هیچگاه از ذهن من بیرون نرفت. حتی اسامی اهالی خانه‌ها در ذهنم حک شده بود. سال‌ها گذشت و من معلم دانشگاه شدم، در تمامی کلاس‌ها بهانه‌ای پیدا می‌کردم و از بندر کنگ و معماری بی‌نظیرش صحبت می‌کردم و معمولاً هم در آخر صحبتم، می‌گفتم: «کاش اون بافت ارزشمند همون‌طوری که من دیدمش باقی مونده باشه و مثل خیلی از بافت‌های تاریخی، دچار فرسودگی و تخریب نشده باشه». مشغله‌ی زندگی و کار، امان نمی‌داد برای سفری دوباره به بندر کنگ بروم. از طرفی، آنقدر کنگ در درون من زنده بود که گویی همین دیروز دیده بودمش‌. بارها تصمیم گرفتم تا آن پروژه را به کتاب تبدیل کنم، ولی ازدحام کارها امان نمی‌داد و زمان می‌گذشت، تا اینکه پس از گذشت 20 سال، بر اثر اتفاقی شبیه به معجزه، در فضایی که امکان نداشت بجز مدیران شهرداری تهران حضور داشته باشند، با شهردار جوان و دلسوز بندر کنگ آشنا شدم. اولین مکالمات ما، حول اسامی بود که هنوز در ذهنم زنده بودند: خانواده‌ی کرچی، گلبت، ملا احمد (معمار بادگیرها و مساجد کنگ) و … . حالِ همه را پرسیدم ــ به قدری صمیمی و نزدیک که آقای شهردار بی‌درنگ از من پرسیدند: شما اهل کنگ هستی ؟! و باور اینکه من اهل کنگ نیستم و بیست سال است کنگ را ندیده‌ام برای ایشان بسیار سخت بود. بدین ترتیب، من برای انجام مطالعات بافت و معماری تاریخی بندر کنگ به این بندر دعوت شدم. یاد این شهر تاریخی و تعلق خاطر من به آن، بالاخره جواب داد و من آخر همان هفته برای دومین بار وارد بهشت گمشده شدم. بسیار مضطرب بودم و نگران از اینکه با بافتی مواجه شوم که فاصله‌ی زیادی با کنگ حک شده در ذهنم دارد. با ترس و دلهره وارد بافت شدم و در کمال ناباوری دیدم همه چیز همان‌طور دست‌نخورده باقی مانده است. گویا بعد از ما کسی به دیدن این شهر نرفته بود و در سکوت و فراموشی، این بافت ارزشمند از گزند تخریب و نوسازی در امان مانده بود.
توضیح اینکه وارد هر کوچه‌ای می‌شدم چه حالی داشتم، بسیار مشکل است: درب خانه‌ها را بلد بودم و اسم صاحبانش را هنوز یادم بود. کنگ، همان کنگ بود با همان مردمان مهربان و صمیمی. پسر بچه‌هایی که 20 سال پیش اسمشان را در پروژه نوشته بودم حالا مردانی 30 تا 40 ساله بودند و اغلب در همان خانه‌ها زندگی می‌کردند. چند نفری مرا به یاد داشتند و بلافاصله شناختند. بدین ترتیب، پروژه‌ی مطالعات و مستند‌سازی بافت و معماری بندر تاریخی کنگ و دستیابی به اصول این معماری و ارائه‌ی الگوهای معاصر منطبق با زمینه، مجدداً بعد از 20 سال کلید خورد و در خلال انجام مطالعات، موفق شدیم بندر کنگ را در مسیر تهیه‌ی طرح ویژه و ثبت میراث جهانی قرار دهیم. آنچه در این نوشتار آمده، معرفی کوتاهی است از ویژگی‌های کلی و معرفی بافت تاریخی و معماری ارزشمند بندر کنگ.
در اینجا بر خود لازم می‌دانم از شهردار دلسوز و با تدبیر بندر کنگ، جناب آقای ایوب زارعی، بابت تمامی حمایت‌ها و لطفی که به اینجانب و تیم همراهم داشتند، تشکر و قدردانی کنم. همچنین از معاونت محترم وزارت راه و شهرسازی، جناب آقای دکتر پیروز حناچی، به دلیل توجه خاص به این بندر تاریخی و حمایت ایشان از تهیه‌ی طرح ویژه برای بندر کنگ و جناب آقای دکتر طالبیان، معاونت میراث فرهنگی کشور، بابت توجه و حمایتشان از موضوع ثبت بندر کنگ در میراث جهانی، تشکر و قدردانی می نمایم.
بندرتاریخی کنگ
موقعیت مکانی بندر کنگ، وسعت و جمعیت
شهر تاریخی بندر کنگ، یکی از شهرهای شهرستان بندر لنگه است که به لحاظ موقعیت مکانی در شرق بندر لنگه واقع شده و مرز بین این دو شهر، یک خیابان مشترک می‌باشد. همچنین فاصله‌ی این شهر از مرکز استان، بندر عباس، 165 کیلومتر است. این بندر تاریخی در مختصات ‘53 °54 تا ‘57 °54 طول شرقی‘35 °26 تا ‘37 °26 عرض شمالی و ارتفاع متوسط پنج متر از سطح آب‌های خلیج فارس و در مسیر جاده‌ی بندر‌عباس‌ـ‌بوشهر قرار گرفته است.
جایگاه و نقش بندر کنگ در میان بنادر و شهرهای كرانه‌ی شمالی خلیج فارس
موقعیت قرارگیری ویژه‌ نسبت به جزایر مهم جنوبی: بندر کنگ در مرکز مجموعه‌ جزیره‌های قشم، هنگام، تنب بزرگ، سیری، کیش و هندورابی قرار دارد.
پایگاه دریانوردی و لنج‌سازی خلیج فارس است.
جایگاه دوم صید ماهی در بنادر جنوبی پس از بندر چابهار می‌باشد.
سیر تاریخی و بنای شهر کنگ
خاکش بوی نمک، بوی آب و بوی دریا می‌دهد. خرابه‌هایش، ما را به صدها سال پیش می‌برند، به شهری که چهار بار خراب شده و دوباره بر خرابه‌هایش بنا شده است. اما تاریخ مکتوب اینجا بر‌می‌گردد به 1800 سال پیش که در سه دوره آباد بوده است: عصر سلاجقه‌ی ایران، عهد اتابکان فارس و دوره‌ی صفویان.کنگ … مرکز دریانوردی ایران قدیم.
بر‌اساس متون تاریخی و روایت‌های شفاهی بزرگان شهر، بندر کنگ دارای قدمتی بالغ بر 3000 سال است و بارها ویران و مجدداً بنا شده است. در طول این دوران، حداقل پنج بار هسته‌ی این شهر تغییر مکان داده است. بر‌اساس نقشه‌ی شماتیک ارائه شده، شهر اول، در محدوده‌ی قلعه‌ی پرتغالی‌های فعلی در جنوب‌غربی شهر کنونی قرار داشته که هم‌اکنون در زیر خاک مدفون است. کنگ دوم، در نزدیکی خورسور در شرق شهر فعلی قرار داشته و بر‌اساس متون تاریخی، شهر در این دوره پر‌رونق و آباد بوده است. پس از ویرانی کنگ دوم، هسته‌ی این شهر به قسمت شمالی شهر فعلی، که امروزه هوجا نامیده می‌شود، انتقال می‌یابد و کنگ سوم در این منطقه رونق می‌گیرد. رفته‌ رفته هسته‌ی تاریخی شهر از منطقه‌ی هوجا به مجاورت شهر کنگ در دوره‌ی اول باز‌می‌گردد و شهر در این نقطه، شروع به رشد و گسترش می‌نماید و در نهایت، کنگ امروزی مابین منطقه‌ی کنگ دوم و چهارم بنا نهاده می‌شود و از جهات مختلف گسترش می‌یابد. کنگ پنجم یا شهر تاریخی امروز با قدمتی بیش از 400 سال، دارای بافتی سالم، پویا‌، سرزنده و ارزشمند بوده و زندگی در آن جاریست.
ساختار فعلی شهرـ بندر کنگ
شهر تاریخی و بندری کنگ دارای ساختاری دو تکه، ولی در هم تنیده است. با یک نگاه کلی به نقشه‌ی شهر و بر‌اساس تراکم توده و فرم حیاط‌دار بناهای بخش تاریخی، به راحتی می‌توان شهر را به دو بخش اصلی تقسیم نمود: بخش تاریخی که به رنگ نارنجی در عکس هوایی نشان داده شده است و بخش نوساز و توسعه‌ی شهر که به رنگ زرد نمایش داده شده است. هندسه‌ی معابر در کلیت شهر، ارگانیک و تابع میدان اصلی شهر که همان قلب بافت تاریخی می‌باشد، شکل گرفته است ــ میدانی که امروزه میدان انقلاب نام دارد. بخشی از بافت تاریخی بندر کنگ با مساحتی بالغ بر 58 هکتار که تقریباً 12/1 از مساحت کل شهر بندر کنگ را شامل می‌شود، به شماره‌ی 6530 به تاریخ 07/07/1381 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
بافت تاریخی بندر کنگ
این بافت تاریخی منسجم، یکپارچه و پویا، با عناصر شاخصی مانند بادگیرهای قدیمی و کوچه‌های باریک و سایه‌انداز، که یادآور شهرهای سنتی ایرانی و به عبارتی بهتر، نمونه‌ای از یک ایرانشهر است، علاوه بر ارزش‌های فرهنگی که در سیمای کلی خود دارد و نیز سر‌زندگی و شادابی که در آن دیده می‌شود، در‌‌بر‌گیرنده‌ی دانه‌های معماری ارزشمندی است که هر‌ یک راوی داستانی از تاریخ و سرگذشت این مرز‌و‌بوم می‌باشد. نتایج مطالعات میدانی در خصوص معماری این بندر تاریخی، نشان می‌دهد که تعداد بیش از 280 خانه‌ی تاریخی در این بافت وجود دارد که در این میان، بالغ بر 70 خانه، ارزش ثبت اثر در فهرست آثار تاریخی کشور را دارند. این موضوع در نوع خود نشان از بی‌نظیر بودن شرایط کالبدی این بافت تاریخی دارد که می‌تواند تصویری حقیقی از الگوی شهرسازی ایرانی و معماری خانه‌های نواحی جنوبی کشور ایران ارائه نماید.
علاوه بر این موضوع، بالغ بر 300 بادگیر در این شهر تاریخی، هنوز سالم و پابرجا باقی مانده‌اند که باعث تمایز و منحصر‌به‌فرد بودن این بافت نسبت به سایر شهرهای تاریخی کوچک شده است. به راستی، پس از یزد، می‌توان بندر کنگ را شهر بادگیرها دانست: بادگیرهایی که در دورنمای کلی این شهر به عنوان عنصری نمادین از معماری ایرانی در کنار مناره‌های مساجد این شهر و درختان نخل استوار آن جلوه‌های بی‌نظیری از شهرسازی ایرانی را به تصویر می‌کشند.
قدم زدن در محدوده‌ی بافت تاریخی این شهر، حس دلپذیری از کیفیات محیطی «شهر خوب» را عینیت می‌بخشد: توجه به «اصول اقلیمی و آسایش حرارتی» که در ساختار شهری و معماری آن به خوبی رعایت شده است. «خوانایی ساخت شهر» که در آن مسئله‌ی ارتباط بصری با اطراف، وضوح الگوی معابر و تسلسل خاطره‌انگیز به خوبی رعایت شده است. «کالبد شهر» که در‌بر‌دارنده ویژگی‌های جذابیت بصری، ارتباط با زمینه و محیط اطراف، تعادل توده و فضا، خط آسمان مطلوب و لبه‌ها و جداره‌های با کیفیت می‌باشد. «سر‌زندگی و حیات» در شهر که آکنده از حس زندگی و هیجان، فعالیت‌های زندگی‌بخش ساکنین و محیط و فضای جالب و جذاب است. خصوصیت «شادی و شعف» در شهر که هم در کالبد معماری و شهرسازی آن کاملاً به چشم می‌خورد و رنگ‌های حیات‌بخش طبیعت: قرمز، سبز، زرد و سرخابی را می‌توان هم در کالبد بافت و معماری و هم در پوشش مردم شهر مشاهده نمود که نشان دهنده‌ی شادی و نشاط فوق‌العاده‌ی آنان است.
خوشبختانه به دلیل فرهنگ بالای مردمان این بندر، بافت تاریخی و ارزش‌های فرهنگی و دانش بومی، در بین این مردمان با وجود تمام ناملایمات، حفظ شده و به امروز رسیده است. امروز، وظیفه‌ی ما به عنوان متولیان این میراث تاریخی‌ـ‌فرهنگی، تلاش مضاعف برای حفظ و نگهداری آن و از طرف دیگر، احیا و باز‌زنده‌سازی و معرفی آن به مخاطبین در مقیاس ملی و جهانی است. ارزشمندی این بافت، نه تنها به جهت کالبد با‌ارزش معماری و شهرسازی آن، بلکه تسلسل جریان زندگی مردمانی است که تاکنون، میراث‌بانان شایسته‌ای برای پیشینیان خود بوده‌اند. وجود آئین‌ها و مشاغل سنتی، از جمله صیادی، لنج‌سازی و دریانوردی که تاکنون نیز به صورت فعال در این بندر در حال انجام می‌باشد، بافت قدیم بندر کنگ را به یکی از ارزشمندترین بافت‌های کهن کشور تبدیل نموده است.
شاید بتوان گفت پس از خانه‌ها‌ی تاریخی کنگ، برکه و آب‌انبارهای این شهر از نظر فرمی، شاخص‌ترین کاربری معماری در محدوده‌ی بافت تاریخی محسوب می‌گردند. به دلیل اهمیت دسترسی به آب شیرین در کنگ، بناهایی به فرم دایره‌ای با پوشش گنبدی برای ذخیره‌ی آب استفاده می‌گردند. این عناصر به دلیل استفاده از گنبد در ساختارشان، نشانه‌های کاملاً آشنا و شناخته شده‌ای از معماری ایرانی هستند که در معماری آنها عناصر التقاطی و غیر‌ایرانی به چشم نمی‌خورد و از این رو، می‌توانند در کنار خانه‌ها‌ی تاریخی این شهر و بادگیرهای سنتی آنها که کاملاً ریشه و پایگاه ایرانی دارند، نماد و نشانه‌ای با هویت از این شهر تلقی شوند.
مساجد کنگ، بعد از خانه‌ها، به عنوان مهم‌ترین بنای معماری در شهر به شمار می‌روند. تقریباً می‌توان گفت محلات مختلف، ساختار خود را با توجه به مساجد همجوار پیدا نموده‌اند. جهتگیری خانه‌ها و سیستم ارتباط کوچه‌ها و معابر مختلف، کاملاً تحت تأثیر مسجد هر محله می‌باشند. خانه‌های تاریخی در ساختاری هماهنگ به دور مساجد محله‌، سازمان یافته و استقرار پیدا کرده‌اند. مناره‌ی مساجد در بافت تاریخی، به دلیل ارتفاع بلند و رنگ غالباً سفید، در کنار بادگیرها، شاخص مهمی برای بافت به شمار می‌روند.
معرفی معماری تاریخی بندر کنگ
یکی از زیباترین خانه‌های بندر کنگ، خانه‌ی عیدی است. این خانه، دارای حیاط مرکزی بوده و فضای میانسرا به دلیل احاطه شدن با جداره‌های بلند و سایه‌اندازی درختان نخل، آب‌و‌هوایی مطلوب را برای ساکنان خانه فراهم می‌آورد. فضاهای زیستی پیرامون حیاط مرکزی در سه سطح، شکل گرفته‌اند. این بنا، از معدود خانه‌هایی است که دارای زیرزمین می‌باشد. فضاهای نیمه‌باز این خانه، ساباط‌هایی متصل به هم هستند که در چهار جهت پیرامونی حیاط ادامه یافته و فضای باز را به فضای بسته متصل می‌کنند. این خانه دارای سه بادگیر است که نسیمی خنک و ملایم را به اتاق‌های مربوط هدایت می‌کنند. فضای ورودی این بنا با داشتن ارتفاعی بلندتر از سایر فضاها، متمایز شده و تصویری زیبا از میانسرا را در بدو ورود قاب می‌کند. از جمله شاخصه‌های دیگر آن می‌توان به تزئینات کتیبه‌های بالای درب اتاق‌ها و سر‌ستون‌های منحصر‌به‌فرد آن اشاره نمود.
در مجموع، داشتن ویژگی‌های ذیل، این بندر را واجد ارزش ثبت جهانی و تهیه‌ی طرح ویژه نموده است:
1. هسته‌ی تاریخی 3000 ساله
2. انسجام و یکپارچگی بافت
3. پویایی و سر‌زندگی بافت (زندگی در بافت جریان دارد)
4. بافت کنگ به مثابه تصویری از الگوی شهرسازی ایرانی
5. سالم‌ترین و وسیع‌ترین بافت تاریخی شهری در حاشیه‌ی خلیج فارس
6. تعدد دانه‌های سالم ارزشمند در بافت شامل خانه‌ها، آب‌انبارها و مساجد
7. معماری منحصر‌به‌فرد خانه‌های تاریخی با هویت ایرانی
8. دارا بودن میراث معنوی در مقیاس ملی و جهانی (مانند لنج‌سازی و …)
9. پتانسیل‌های گردشگری متعدد در داخل شهر و حومه‌ی آن (قلعه‌ی لشتان، خورها و …)
بی شک با تدبیر، عمل و اقدام به موقع، بندر کنگ می‌تواند به یکی از ارزشمندترین هسته‌های تاریخی در ایران تبدیل شود و تداوم الگوهای معماری ارزشمند آن، می‌تواند این شهر را در مقیاس جهانی برجسته نماید.