کتابخانه­ ی دانشگاه هنر موساشینو
معماری از سو فوجیموتو
توکیو، ژاپن، 2010
ترجمه­ ی علیرضا سید احمدیان

Musashino Art University Library
Architecture by: Sou Fujimoto
Japan, Tokyo, 2010

گالری و کتابخانه­ ی دانشگاه هنر موساشینو (1962) یکی از عالی­ترین ساختمان­ های مجتمع به شمار می­آید که معمار یوشینوبو آشیهارا آن را طراحی کرده است. این گالری­ کتابخانه یک بنای بتونیِ مدرنیستی است که در کامپوس 11 هکتاریِ دانشگاه از جایگاه حساسی برخوردار است. کامپوسِ دانشگاه مثل تناوبی از وُید و تراکم، در 40 کیلومتریِ غرب توکیو واقع است. ولی حتا گنجینه­ های معماری هم برای خود عمر مفیدی دارند که ممکن است نسبتاً زود به سر آید. بعد از 40 و اندی سال که از احداث این کتابخانه گذشت، ساختمان آن دچار قولنج شد و به نظر خیلی دِمُده می­رسد.
مدیریت دانشگاه، گالری کتابخانه را به دو بخش برنامه­ ایِ مجزا تقسیم کرد و آنگاه تصمیم گرفت که ساختمانِ تاریخیِ آشیهارا را به موزه­ ای تبدیل و کتابخانه ­ای نیز در سایت مجاور آن تأسیس کند. یک مسابقه برای طراحی هر دو برنامه ترتیب داده شد. معمار سو فوجیموتو پنج شرکت­ کننده ­ی دیگر را در این مسابقه شکست داد و حتی هیئت داوران را با ایده­ ی یک قفسه کتاب که در قابی شیشه­ ای قرار می­گرفت، تحت تأثیر قرار داد. هندسه­ ی این طراحی مُلهم از جو قرائت خانه­ های قدیمی­ ست و دو هدف عمده­ ی اغلب کتابخانه ­ها را به نحو مطلوبی تأمین کرده است. در حالی که مسیرهای لابیرنتیِ بینِ دیوارهای قفسه­ مانند نوعی کشف بدون راهنمای مجموعه ­ی خیره ­کننده­ ی کتابخانه را امکانپذیر می­کنند، سامانده یِ شعاعیِ کتابخانه که از خلال قفسه­ ها می­گذرد، یافتنِ کتاب را در مجموعه تسهیل کرده است.
کتابخانه­ ی جدید به مساحت 6410 متر مربع که در مجاورت ساختمانِ موجودی واقع است که بازسازی و نوسازیِ آن در بهار سال 2010 به پایان رسیده است، یکی از چندین قطعه زمین سایت کامپوس را به خود اختصاص داده است. سایت کتابخانه محصور در میان ساختمان­ های آکادمیک و کافه ­تریای اصلی دانشگاه است و دامنه­ ی محدودی دارد، زیرا بسیاری از سازه­ های قدیمیِ کامپوس برای بازسازی و نوسازی در آینده­ ی نزدیک در نظر گرفته شده­اند. پیاده­ راهِ پهنِ شمالی با درختانِ گیلاس، منطقاً بهترین مکان برای ورود به داخل ساختمان و شروع به عبور از کنار دیوارِ مارپیچِ لابیرنتی است.
این مارپیچ که دیوارهای آن از قفسه­ های چوبیِ پشت شیشه تشکیل شده­اند، در ابتدای مسیر خود یک دیوار به ارتفاع 5/8 متر دارد که دور ساختمان چنبر می­زند و سپس قوسی برمی­دارد و لایه­ های متحدالمرکزی در وسط ایجاد می­کند از جهات مختلفی از سمت کامپوس قابل رؤیت است. دیوار کذایی بلافاصله مشخص می­کند که ساختمان نمی­تواند جز کتابخانه چیز دیگری باشد. دانشجویان از طریق یک ورودیِ عظیم در دلِ دیوار، به داخلِ دالان کوچکی هدایت می­شوند که ورودیِ اولیه­ ی کتابخانه به ارتفاع سه طبقه را تشکیل می­دهد. پلکان خارجی که بینِ ساختمان­ های جدید و ساختمانِ موجود قرار گرفته، به طبقه­ ی دوم منتهی می­شود که در آن یک ورودیِ فرعی، دو سازه را به یکدیگر متصل و به سمت تراس سرپوشیده در عقب کتابخانه منتهی می­شود.
این دالانِ تونل­مانند به بخش دوطبقه­ ی مربوط به مجلات منتهی می­گردد که بخش خیره­ کننده و چشم­ نوازی­ست و در ادامه­ ی آن یک میز پذیرش گرد، یک اتاق مخصوص کتاب­ های نایاب، گالری برگه­ دان، و دفترهای طبقه ­ی همکف واقعند. اتاق ­های گردهمایی، پژوهش و تحقیق، و نمایش، بخشِ انبار را به دو قسمت تقسیم کرده­اند. قفسه ­بندیِ اضافی در زیرِ زمین است و گنجایش 300،000 جلد کتاب را دارد؛ به این ترتیب، ساختمانِ جدید کتابخانه دوبرابرِ کتابخانه ­ی قدیم ظرفیت دارد.
فوجیموتو در مورد طبقات اصلیِ کتابخانه معتقد است: «کل فضا پیوسته و متصل است اما در دو سطح قرار گرفته است». معماری با تبعیت از تکنیکِ حکاکیِ پیرانِزی ٭(Piranesi) و با استفاده از پلکانِ تشکیل­ شده از قفسه­ های کتاب که جای کافی برای نشستن را نیز فراهم می­آورند، و وُیدهای عظیمی که طبقه ­ی دوم را «منفذدار» ساخته ­اند و شبک ه­ای از راهروهای عریضی که راه­شان را از میان قفسه­ های غول ­آسا باز میکنند، مرز میانِ طبقات بالا و پایین را از میان برداشته و مخدوش ساخته است. در کنار پلکان ملایمی که به قرائت خانه منتهی می­شود، آسانسورها و یک پلکان محصور قرار دارد که مسیرهای بدیلی برای دستیابی به طبقه­ ی فوقانی را در انتهای ساختمان فراهم می­آورند.
هرچند عناصر برنامه­ ایِ محصور در ساختمان، تا حد زیادی طبقات تحتانیِ مارپیچی را از دیده­ ها پنهان نگاه می­دارند، طبقات فوقانی که قفسه های سرتاسریِ از کف تا سقف، به­ کرات حول میز پذیرش در وسط اتاق آن را دور زده­ اند، به وضوحِ بسیار پیدا هستند.
بین قفسه­ های مارپیچ به ارتفاع تقریباً 5 متر، و مبلمان و نورافکن­ های کتابخانه، مناطق عملکردی قرار گرفته­ اند. قفسه­ های کم ­ارتفاع که با دقت بسیار برای دسترسیِ آسان در نظر گرفته شده­اند، حلقه­ های لایه­ بندی­ شده فضا را از خود انباشته­ اند، و میزهای مشترکِ کاربرانِ کتابخوان، میزهای یک ­نفره و صندلی­ های خاصی که از مجموعه­ ی اختصاصیِ دانشگاه انتخاب شده ­اند، مناطق مخصوصِ نشیمن و قرائت را به تفکیک مشخص و تعریف کرده ­اند.
نورپردازیِ کتابخانه در عبور از فضای تو در توی کتابخانه به کاربران یاری می­رساند. ردیفی از نورهای نقطه­ ای در بالکن ­ها، و مجموعه ­ای از لامپ­ ها بالای میز پذیرش قرار گرفته ­اند. فوجیموتو توضیح می­دهد که: «عبور از دالان کتابخانه مثل عبور از وسط جنگل است. نوری که از یک سمت می­آید شما را به پیشتر رفتن به آن سو ترغیب می­کند». در طول روز، نورِ خورشید، نورِ محیطِ کتابخانه را تقویت و کل سالن را به ملایمت نورباران می­کند. علاوه بر پنجره های وسیع، نورگیرهای سقفی با پانل­ های شیشه ­ایِ مات، سقف را شیاردار و اتاق را از اشعه­ ی لطیفی آکنده ساخته ­اند. درست در زیر آنها، یک سقف کاذب با پَنل­ هایی از جنس پولی­کربنات به شکل شش­ ضلعی (لانه­ زنبوری)، شیارها و دیرک­ های سقف را پنهان نگاه می­دارند و نور واردشده را نیز منتشر می­کنند. سطح پنل­ های شیشه­ ای که انعکاسِ آینه­ایِ قفسه­ های پایین­شان هستند، ردیفِ کتاب­ ها را منعکس می­کنند و به واسطه­ ی آنهاست که به نظر می­رسد قفسه ­ها تا بینهایت گسترش یافته اند.
در این دیوارهای پوشیده از قفسه، منافذ مستطیلی در اندازه­ ها و ابعاد مختلفی وجود دارد که هرکدام­شان از الگوی خاصی تبعیت می­کنند. اینها در هندسه ­ی متحدالمرکز «تخفیف» ایجاد می­کنند، داخل قاب­ ها را دوباره قاب­ بندی، و در فضا با ایجاد عمق میدان و همزمان ایجاد گسست در دیوار، طبقه­ بندیِ کتاب­ ها را تسهیل می­کنند. این سیستمِ طبقه ­بندی در قسمت­ های سه­ گوش گوه­ای­ شکلی انجام می­شود که به صورت شعاعی از میز پذیرش منشعب شده­اند. هریک از این قسمت­های گُوه­ای، به طبقه­ ی شماره­ خورده ­ی خاصی مربوط هستند؛ تابلوهای عمود بر قفسه­ ها هر قسمت را تعریف کرده ­اند.
چوب زیزفون سبُک در ساخت قفسه­ ها به کار رفته که آنها را در حد فاصل مبلمان و معماری قرار داده است. پارتیشن­ ها دید از پشت ندارند و به سازه ­ی فولادیِ کتابخانه پیچ شده ­اند. سازه­ ی فولادی، در ضمن، یک سیستمِ دیرک و ستون است که به یک پیِ ضد آتش وصل شده است. به نقل از معمار فوجیموتو: «ستون­ ها واقعاً شبیه بَست­ه ای کوچک هستند». به دلیل هیبت غریبِ دیوارها و منافذ بیقاعده­ای که در آنهاست، ستون­ ها نمی­توانند به صورت شبکه به کار گرفته شوند. ولی حجم عظیمِ قفسه­ ها فضای زیادی برای جایگیریِ دیرک­ ها و ایجاد ثبات در آنها فراهم آورده است. در بیرون ساختمانِ کتابخانه، قفسه­ ها رنگ قهوه­ایِ سیری دارند و به منظور امنیت بیشتر، پرداختِ ضد آتش و حرارت دارند. این قفسه ­ها علاوه بر نامرئی و عایق بودن، سخت­ افزاری که نمای بیرونی را ایجاد کرده از نظرها پنهان ساخته­ اند. جام­ه ای شیشه هرکدام به مساحت 27/0 متر مربع ظاهراً در برابر قفسه­ های چوبی معلق هستند. بست­ه ای فلزی، این جام­ه ا را که 6/7 میلیمتر ضخامت دارند به سازه ی فولادیِ ساختمان متصل ساخته­ اند.
کتابخانه ­ای که معمار سو فوجیموتو ساخته، علاوه بر ایجاد هیجان و انگیزه در کامپوسِ قدیمیِ دانشگاه هنرِ موساشینو، بنایی برای تجلیل از مقامِ شامخ کتاب نیز محسوب می­شود، آن­هم در عصری که آینده­ ی مکتوبِ چاپی، آینده­ای مبهم و نامعلوم است. معمار می­گوید: «امروزه هرکس می­تواند در رستورانِ مک­دونالد هم کتاب بخواند. ولی لذت، تمرکز و تمدد اعصابی که در یک کتابخانه در محاصره ­ی کتاب­ های کتابخانه ایجاد می­شود، تجربه­ ی خاصی­ست که به وصف در نمی­آید».
البته ساختمان کتابخانه هنوز عطشِ سیری­ناپذیری برای کتاب دارد. هم داخل و هم خارج از آن بی­شمار قفسه­ ی خالیِ کتاب وجود دارد. فوجیموتو اول به دیوارهایی از کتاب فکر کرده بود که از کف تا سقف ارتفاع گرفته باشند. فقط هفت ردیف اول هر ستون قابل استفاده هستند و قفسه­ های بالای 8/1 متر به ابزارهای خاص برای مقابله با زلزله و نیز نردبانی برای دسترسی نیاز دارند. فوجیموتو کار خود را اینطور توجیه کرده است: «بعد از تکمیل کتابخانه، فکر کردم خالی بودنِ قفسه­ ها شاید خیلی هم بد نباشد. اگر همه­ ی قفسه­ ها را پر می­کردم، کتابخانه به یک گنجه­ ی بزرگ کتاب تبدیل می­شد. اما حالا که خالی رهایش کرده ­ام، پر از امکانات بالقوه به نظر می­رسد».

معماری معاصر جهان: فرهنگی

___________________________________________

سو فوجیموتو آرکیتکتز ــ معمار اصلی: سو فوجیموتو؛ تیم پروژه: کوجی آئوکی، ناگابونو ماتسومورا، شینتارو هُما، توموکو کُسامی، تاکاهیرو هاتا، یوشیهیدو ناکازونو، ماساکی ایؤاتا.
طراح و معمار: جون ساتو، ماسایوکی تاکادا (مهندس سازه)؛ شرکت مهندسی کانکیوـ تاکافومی ؤادا، کازوناری اُهیشیما، هیروشی تاکایاما
مشاوران: دفتر نورپردازیِ سیریوس (نورپردازی)؛ اِیْشی کاتسورا (رسانه/ مشاور امور کتابخانه)؛ دفتر طراحی تاکو ساتوه (طبقه ­بندی)؛ شرکت اینوئه اینداستریز (طراحی مبلمان)
پیمانکار: تایسِی کورپوریشن ــ تسوکاسا ساکاتا
کارفرما: دانشگاه هنر موساشینو
وسعت: 6420 متر مربع
هزینه: نامعلوم
سال ساخت: 2010
محل اجرا: توکیو، ژاپن

مدارک فنی