پیشقراول مدرنیست و رستاخیز تجدد در معماری ایران

“گرچه نام وی برای عده‌­ا‌ی از معماران و اهل فن نا آشناست، لیکن کسی نیست که در مقابل  ساختمان­‌های وی در شهر، بی آنکه او را بشناسد درنگی ننموده و بر قریحه سرشار و سادگی و بی پیرایه آثار وی درود نگفته باشد. گردشی در خیابان‌­های اطراف دانشگاه تهران، خیابان انقلاب، جمهوری اسلامی و … گویای این مدعاست. بکرات مردمی را دیده‌­ام که در حین عبور، در مقابل ساختمان­‌های وی قدم آهسته نموده و به تامل پرداخته‌­اند.”

بهروز پاکدامن، یادنامه­‌ی وارطان هوانسیان

وارطان هوانسیان، متولد تبریز، (1361-1276) شمسی  ( 1896-1982 میلادی ) در یک خانواده‌­ی پر جمعیت متولد شد . پدر وی بالاسان هوانسیان مامور خرید خشکبار و کارمند یک تجارت خانه‌­ی خصوصی  در تبریز  و مادرش، سونا زورانیان  درسال ( 1252 ) شمسی ( 1873 ) میلادی به ازدواج یکدیگر در آمدند و بعد از آن به همراه 9 فرزند خود( 6 پسر و 3 دختر) خود تبریز زندگی گذراندند..

وارطان، تحصیلات ابتدایی  و متوسطه خود را در همان شهر به پایان رسانید. از اوان کودکی گرایشات وی نسبت به هنرها و صنایع مستظرفه چشمکیر بود. نقوش زیبایی را که مادرش روی پارچه می­بافت توسط وی طراحی می­شدند. تصمیم راسخ وارطان علیرغم وضعیت مالی بسیار ضعیف، رسیدن  به اروپا و طی مراحل ترقی بود. به همین دلیل وی پس از تحصیلات دبیرستانی مدنی در کارخانه‌­ی قالیبافی آلمانی­‌ها درتبریز بعنوان طراح مشغول به کار گردید. پس از آن نیز مدتی در تهران بکار تدریس پرداخت و بالاخره به آرزوی خود که همانا رفتن به اروپا بود رسید. اواخر جنگ جهانی اول بود که وارطان سر از پاریس در آورد. در ابتدا برای تحصیل نقاشی در مدرسه هنرهای زیبا پاریس( بوزار)  مشغول گردید ولی در ادامه تحصیلات خود را در رشته معماری ادامه داد و در نهایت در حالیکه دروس و رشته­ی شهرسازی را هم دنبال می­کرد از مدرسه‌­ی بوزار فارغ التحصیل گردید. بعلت پشتکار و استعداد ذاتی  وارطان در رشته­‌ی معماری، مدیران و مسئولین مدرسه‌­ی بوزار تصمیم گرفتند هزینه­‌ی تحصیلات را بعد از اتمام دوره‌­ها  و اشتغال بکار از وی دریافت دارند. وارطان بعد از پایان تحصیلات مدتی  با دوستان به ترمیم خرابی­‌های ناشی از جنگ و بمباران پرداخت و توانست با خوش­‌شانسی و پشتکاری که داشت در دفتر یکی از معماران مشهور پاریس (سوواژ) مشغول بکار گردد و بعد ازمدت زمانی دفتر معماری خود در پاریس را افتتاح کرد. وارطان از شخصیت‌­های بود که در فعالیت‌­های اجتماعی حضور  چشمگیری داشت که از آن جمله می توان به همکاری با دکتر امینی، دکتر نصر، دکتر سمیعی، دکتر مقدم، کتابچی و شیبانی و … در تشکیل انجمن ایرانیان مقیم فرانسه اشاره کرد، که در مدت زمان حضور در پاریس از اعضای برجسته و تا زمان برگشت به ایران دبیر انجمن ایرانیان نیز با وی بود.

وارطان هوانسیان در نهایت،  سال 1314 شمسی( 1935) پس از 17 سال فعالیت، دبیری انجمن ایرانیان مقیم فرانسه و کسب تجربه در اروپا و حضور در جریان‌­های معماری مدرن به کشور مراجعت نمود. وی قبل از بازگشت به کشور نام‌ه­ای به حسین اعلا سفیر ایران در لندن نوشت و با ذکر سوابق تحصیلی و فعالیت‌­هایش تصمیم خود مبنی به بازگشت به ایران را اعلام نمود حسین اعلا، ضمن تقدیر از این تصمیم وارطان به وی اعلام کرد به محمد علی فروغی، نخست وزیر وقت، وزارت آموزش و پرورش و شهرداری بازگشت وی به ایران را اعلام کرده است تا از همکاری وی استفاده و بهره بگیرند. وارطان پس از بازگشت به کشور به استخدام اداره‌­ی ساختمان شهربانی در آمد. اولین اتفاق و پروژه بعد از استخدام  در دولت، برنده شدن در مسابقه‌­ی هنرستان دخترانه‌­ی سوم اسفند در خیابان ( سرهنگ سخایی) بود که می توان این پروژه را آغاز­گر دوران پرکار وارطان و حرکت کشور بسوی مدرنیست دانست.

پس از روی کار آمدن رضا شاه،  که تحولات فراوان و بسیار سریع کشور در عرصه‌­های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و آموزشی، شهرسازی و معماری در کشور آغاز گردیده بود  و این دوران مصادف بود با بازگشت وارطان در ایران که با توجه تفکرات  تجدد گرایانه و مدرنیستی وی می­توانست شروع خوبی برای وارطان، تحولات معماری در کشور و آینده­‌ای پر امید باشد.

پروژه‌­ی دوم، به اتمام رساندن عمارت افسران وزارت جنگ بود که معمار نخست آن ( گورکیان ) آن را ترک کرده بود. در همین حین کار طراحی مهمانخانه­‌ی بزرگ دربند به وی محول گشت که بعلت کمی وقت و پروژه­‌های در دست، امکان نظارت وی میسر نگشت که به همین دلیل کار نظارت و ساخت به معماری دیگری محول گشت و به همین علت است که در پروژه‌­ی دربند، خطوط و آن کیفیت اجرایی و معماری سبک وارطان هوانسیان دیده نمی‌­شود.

از دیگر پروژه­‌ها می توان به قصر ییلاقی محمد­رضا شاه در دربند اشاره کرد که در طراحی و اشکوب­سازی و مهارت بکار رفته معماری از این حیث که اشکوب­‌ها تکیه گاه مستقیم ندارند مایه‌­ی تحسین عده­ای از معماران بین‌­المللی نیز گردید. وارطان توانست با طراحی­‌های خود به عنوان معمار مخصوص دربار، وظیفه‌­ی طراحی و نظارت بر ساخت عمارت ییلاقی محمد رضا شاه با همکاری پر ارزش دوستان معمارش اژدری و خرسند را بعهده بگیرند.

یکی از کارهای  فرهنگی وارطان همکاری  ودر  انتشار 6 شماره فصلنامه آرشیتکت به همراه ایرج مشیری و سایر دوستان بود که در اولین شماره‌­ی این نشریه در مورد اهداف این نشریه بیان میدارد: “مجله آرشیتکت منظوری به جز عملی کردن مقاصد فوق ( افتخارات صنعتی ایران را تجدید و نقائص آن را برطرف نماید ) ندارد، و نشریه‌­ای است کاملا فنی و ذوقی که اصلا نمی­تواند و نمی­خواهد کوچکترین تماس با عالم سیاست داشته باشد. برای آرشیتکت‌­های جوان ایرانی بسیار ناگوار بود که با وجود آشنایی به رموز و اسرار معماری و شهرسازی و مشاهده­ی  اشتباهاتی که در این زمینه در کشور ایران روی می­دهد ساکت و آرام نشسته و اطلاعات خود را دسترس کسانیکه نیازمند ومشتاق آنند نگذارد ، در نتیجه همین احساس بموقع بود که ما درصدد انتشار این مجله بر آمدیم.” جالب توجه است که اکثر مقالات این مجله در رابطه با واقعیت‌­های عینی جامعه بوده و همواره سعی به آرائه راه‌­حل­ها و راهنمایی­‌های لازم در مقابل مسائل و مشکلات حاد معماری و شهرسازی آن زمان می‌گردید.این اولین تشکیلات صنفی معماران و شهرسازان بود که در کمتر از 10 سال از ورود اولین معماران تحصیل کرده به ایران شکل گرفت . ذکر این نکته قابل توجه است که در آن زمان حتی ضوابطی را جهت تعیین دستمزد معماران برای انجام خدمات مشاوره بر­حسب پروژه تعیین نموده بودند..

…

مهمترین کارهای وارطان هوانسیان:

1-هنرستان دخترانه سوم اسفند ( 1314)
2-تکمیل کلوپ افسران وزارت جنگ
3- مهمانخانه سابق دربند
4-سینما متروپل( لاله زار)،
5-سینما دیانا ( خیابان انقلاب) و چند سینمای دیگر
6- طرح مهمانخانه­‌ی ایستگاه راه آهن ( 1319)
7- طرح هتل فردوسی
8- عمارت اصلی بانک سپه (1330)
9- بانک سپه شعبه بازار
10- مراکز بانک سپه در شهرستان­‌ها  و تعداد بیشماری ساختمان‌­های اداری ، تجاری، پاساژها و منازل مسکونی از وارطان هوانسیان  به یادگار مانده است.
11- تاسیس انجمن آرشیتک­‌های ایرانی دیپلمه در بهمن 1323 و انتخاب وارطان هوانسیان و ایرج مشیری بعنوان نماینده انتشارات و تبلیغات انجمن
12- پس از  تشکیل انجمن آرشیتکت­های دیپلمه ایرانی در سال 1323 انتشارشش شماره مجله آرشیتکت در 1325، وابسته به انجمن فوق و سهم بسزای وارطان هوانسیان در تشکیل و انتشار آن و مدیر مسئولی ایرج مشیری
13-تاسیس و انتشار 7 شماره فصلنامه‌­ی معماری نوین در سال­‌های  1340 تا 1344