ویلای شخصی وارطان
معماری از وارطان هوانسیان
زعفرانیه، 1330 (معماری پهلوی اول)

ویلای شخصی وارطان
معماری از وارطان هوانسیان
زعفرانیه، 1330 (معماری پهلوی اول)

بنای مسکونی (ویلای) زعفرانیه، یکی از سه ویلایی است که وارطان در باغ بزرگی متعلق به سرتیپ مشیری، طراحی و اجرا کرد. دو ویلای دیگر، یکی متعلق به مالک باغ بود که در شرق ویلای وارطان قرار داشت و دیگری که در غرب آن واقع بود، در سال‌های بعد تخریب شد و ساختمانی مرتفع جای آن را گرفت. ویلای زعفرانیه ملک شخصی وارطان بود که سال‌ها در فصل گرما به آن پناه می‌برد.
وارطان در سال 1330 این ویلا را با موافقت مالک باغ و زمین برای خود ساخت. بعدها این باغ تفکیک و دیوارکشی شد. در سال 1346 شمسی، وی باغ و بنای فوق را به آقای دکتر محمدنژاد واگذار کرد. ویلا در سال1386 تخریب شد.
خانه‌ی شخصی وارطان در زعفرانیه در باغی وسیع و شیبدار، و در منتهی‌الیه شمالی محوطه و در مرتفع‌ترین نقطه‌ی مشرف به باغ استقرار یافته بود. در گوشه‌ی جنوب غربی، ساختمان سرایداری در یک طبقه و پارکینگ در طبقه‌ی ‌زیرین آن دیده می‌شد.
ساختمان دو طبقه و نمای آن ترکیبی از آجر و سنگ بود. حجم بنا غیرمتقارن بود و بدنه‌ی آن شکست‌هایی داشت که باعث ایجاد تنوع در حجم و نما می‌شد. ورود به ساختمان از خیابان جنوبی باغ امکان‌پذیر بود و دسترسی به آن پس از عبور از کوچه‌، با گذر از راهی پلکانی وشیبدار در میانه‌ی باغ صورت می‌گرفت که مستقیماً به در ورودی منتهی می‌شد. پلی کوچک، واقع بر روی یک استخر کشیده، هم‌جهت با ساختمان، اتصال میان باغ و بنا را برقرار می‌کرد.
بعد از ورود به عمارت، فضای تقسیم با فرمی دایره‌ای‌شکل به چشم می‌آمد که دسترسی به فضای رختکن، نشیمن اصلی ساختمان و اتاق کار را امکان‌پذیر می‌کرد. آشپزخانه و سایر فضاهای خدماتی، مانند انبار و تأسیسات در همکف و در شمال بنا واقع شده بود که به واسطه‌ی یک راهرو از فضای اصلی خانه جدا می‌شد. این بخش از بنا از طریق درهای مستقل با حیاط پشتی در ارتباط بود.
اتاق نشیمن، برخوردار از هندسه‌ای آزاد با خطوط پرتحرک، به عنوان فضای اصلی بنا با ارتفاعی دوطبقه در همکف واقع بود. دیواره‌ی شرقی فضای نشیمن با چرخش به سمت جنوب‌شرقی و باغ پایین دست، ضمن افزودن به تحرک فضایی، سعی در استفاده از بیشترین امکان دید به باغ و محوطه‌ی سبز روبه‌روی ساختمان را داشت. پله‌ی دسترسی به طبقات هم در فضای نشیمن تعبیه شده بود که با چرخشی در فضا به طبقه‌ی اول راه می‌یافت و به راهرویی مشرف به همکف منتهی می‌شد. این راهرو از سمتی دیگر نیز به دیواره‌ی شرقی بنا می‌رسید و فضایی مدوّر و شاخص را ایجاد می‌کرد.
اتاق‌های خواب و سرویس اختصاصی آنها در بخش غربی این راهرو واقع بود. دو تراس در شمال و جنوب بنا، مرتبط با فضاهای اصلی ساختمان، وجود داشت که به باغ روبه‌رو مشرف می‌شد. مصالح داخلی بنا از ترکیب آجر و گچ بود، وارطان در دیواره‌ی شرقی فضای نشیمن نقش‌برجسته‌ای طراحی و ساخته بود. در خانه‌ی زعفرانیه نقش سرسرا حذف شده و جای خود را به دو فضای تقسیم ورودی و نشیمن داخلی داده بود. ارتباط فضاهای جنبی از طریق این دو فضای تقسیم صورت می‌گرفت. آنها همچنین در فاصله‌ی فضاهای خالی سرویس و اتاق‌های خواب، تا حد زیادی از تعداد درهای ورودی به فضای نشیمن می‌کاستند. از طرف دیگر، راهروی ارتباطی حدفاصل فضای نشیمن و آشپزخانه، درعین جدا کردن فضاهای خدماتی از بدنه‌ی اصلی ساختمان، پیوند مناسبی را میان این دو بخش ازبنا ایجاد کرده بود.
ویلای زعفرانیه در حجم و نمای اصلی، گرایش به سادگی و سبک مدرن داشت. خطوط کشیده و افقی نما، شامل نوارهای افقی بالا و پایین پنجره‌ها و لبه‌ی بام، دست انداز بالکن‌ها، در ترکیب با پنجره‌های پوشه و احجام ساده‌ی هندسی، بیرون‌زدگی در بخش‌هایی از دیواره‌های اصلی ساختمان، ایحاد احساس تعلیق و سبُکی دربنا، نمایانگر گرایش‌های مدرن در معماری ساختمان بود. تأکید بر سیالیّت و شناوری فضاهای داخلی و نیز سعی در تلفیق فضاهای داخلی و خارجی با ایجاد گشایش رو به فضای بیرونی، همین‌طور به کارگیری عناصر واسط، در این بنا به خوبی دیده می‌شد. از سوی دیگر، خطوط پرتحرک و موزون در داخل بنا ناشی از فرم پلکان داخلی و حرکت مواج آن در فضا و نیز نقوش تزئینی دست‌انداز بالکن رو به فضای نشیمن، از خصوصیات استرین‌لاین طرح به حساب می‌آمد؛ همچنین اشکال تزئینی آرنوو و آرت‌دکو که به وفور در روی حفاظ فلزی درها و پنجره‌ها اجرا شده بود، از دیگر ویژگی‌های بنای فوق محسوب می‌شد.

منبع: سروشیانی سهراب؛ دانیل ویکتور؛ شافعی بیژن (1387)، «معماری وارطان هوانسیان»، معماری دوران تحول در ایران، تهران، انتشارات دید.