پیشقراول مدرنیست و رستاخیز تجدد در معماری ایران

“گرچه نام وی برای عده­ای از معماران و اهل فن نا آشناست، لیکن کسی نیست که در مقابل  ساختمان­های وی در شهر، بی آنکه او را بشناسد درنگی ننموده و بر قریحه سرشار و سادگی و بی پیرایه آثار وی درود نگفته باشد. گردشی در خیابان­های اطراف دانشگاه تهران، خیابان انقلاب، جمهوری اسلامی و … گویای این مدعاست. بکرات مردمی را دیده­ام که در حین عبور، در مقابل ساختمان­های وی قدم آهسته نموده و به تامل پرداخته­اند.”

بهروز پاکدامن یادنامه­ ی وارطان هوانسیان

وارطان هوانسیان، متولد   تبریز، (1361-1276) شمسی  ( 1896-1982 میلادی ) در یک خانواده­ی پر جمعیت متولد شد . پدر وی بالاسان هوانسیان مامور خرید خشکبار و کارمند یک تجارت خانه­ی خصوصی  در تبریز  و مادرش، سونا زورانیان  درسال ( 1252 ) شمسی ( 1873 ) میلادی  به ازدواج یکدیگر در آمدند و بعد از آن به همراه 9 فرزند خود( 6 پسر و 3 دختر) خود تبریز زندگی گدراندند..

وارطان، تحصیلات ابتدایی  و متوسطه خود را در همان شهر به پایان رسانید. از اوان کودکی گرایشات وی نسبت به هنرها و صنایع مستظرفه چشمکیربود. نقوش زیبایی را که مادرش روی پارچه می­بافت توسط وی طراحی می­شدند. تصمیم راسخ وارطان علیرغم وضعیت مالی بسیار ضعیف، رسیدن  به اروپا و طی مراحل ترقی بود. به همین دلیل وی پس از تحصیلات دبیرستانی مدنی در کارخانه­ی قالیبافی آلمانی­ها درتبریز بعنوان طراح مشغول به کار گردید. پس از آن نیز مدتی در تهران بکار تدریس پرداخت و بالاخره به آرزوی خود که همانا رفتن به اروپا بود رسید. اواخر جنگ جهانی اول بود که وارطان سر از پاریس در آورد. در ابتدا برای تحصیل نقاشی در مدرسه هنرهای زیبا پاریس( بوزار)  مشغول گردید ولی در ادامه تحصیلات خود را در رشته معماری ادامه داد و در نهایت در حالیکه دروس و رشته­ی شهرسازی را هم دنبال می­کرد از مدرسه­ی بوزار فارغ التحصیل گردید. بعلت پشتکار و استعداد ذاتی  وارطان در رشته­ی معماری، مدیران و مسئولین مدرسه­ی بوزار تصمیم گرفتند هزینه­ی تحصیلات را بعد از اتمام دوره­ها  و اشتغال بکار از وی دریافت دارند. وارطان بعد از پایان تحصیلات مدتی  با دوستان به ترمیم خرابی­های ناشی از جنگ و بمباران پرداخت و توانست با خوش­شانسی و پشتکاری که داشت در دفتر یکی از معماران مشهور پاریس (سوواژ) مشغول بکار گردد و بعد ازمدت زمانی دفتر معماری خود در پاریس را افتتاح کرد. وارطان از شخصیت­های بود که در فعالیت­های اجتماعی حضور  چشمگیری داشت که از آن جمله می توان به همکاری با دکتر امینی، دکتر نصر، دکتر سمیعی، دکتر مقدم، کتابچی و شیبانی و … در تشکیل انجمن ایرانیان مقیم فرانسه اشاره کرد، که در مدت زمان حضور در پاریس از اعضای برجسته و تا زمان برگشت به ایران دبیر انجمن ایرانیان نیز با وی بود.

وارطان هوانسیان در نهایت،  سال 1314 شمسی( 1935) پس از 17 سال فعالیت، دبیری انجمن ایرانیان مقیم فرانسه و کسب تجربه در اروپا و حضور در جریان­های معماری مدرن به کشور مراجعت نمود. وی قبل از بازگشت به کشور نامه­ای به حسین اعلا سفیر ایران در لندن نوشت و با ذکر سوابق تحصیلی و فعالیت­هایش تصمیم خود مبنی به بازگشت به ایران را اعلام نمودف حسین اعلا، ضمن تقدیر از این تصمیم وارطان به وی اعلام کرد به محمد علی فروغی، نخست وزیر وقت، وزارت آموزش و پرورش و شهرداری بازگشت وی به ایران را اعلام کرده است تا از همکاری وی استفاده و بهره بگیرند. وارطان پس از بازگشت به کشور به استخدام اداره­ی ساختمان شهربانی در آمد. اولین اتفاق و پروژه بعد از استخدام  در دولت، برنده شدن در مسابقه­ی هنرستان دخترانه­ی سوم اسفند در خیابان ( سرهنگ سخایی) بود که می توان این پروژه را آغاز­گر دوران پرکار وارطان و حرکت کشور بسوی مدرنیست دانست.

پس از روی کار آمدن رضا شاه،  که تحولات فراوان و بسیار سریع کشور در عرصه­های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و آموزشی، شهرسازی و معماری در کشور آغاز گردیده بود  و این دوران مصادف بود با بازگشت وارطان در ایران که با توجه تفکرات  تجدد گرایانه و مدرنیستی وی می­توانست شروع خوبی برای وارطان، تحولات معماری در کشور و آینده­ای پر امید باشد.

پروژه­ی دوم، به اتمام رساندن عمارت افسران وزارت جنگ بود که معمار نخست آن ( گورکیان ) آن را ترک کرده بود. در همین حین کار طراحی مهمانخانه­ی بزرگ دربند به وی محول گشت که بعلت کمی وقت و پروژه­های در دست، امکان نظارت وی میسر نگشت که به همین دلیل کار نظارت و ساخت به معماری دیگری محول گشت و به همین علت است که در پروژه­ی دربند، خطوط و آن کیفیت اجرایی و معماری سبک وارطان هوانسیان دیده نمی­شود.

از دیگر پروژه­ها می توان به قصر ییلاقی محمد­رضا شاه در دربند اشاره کرد که در طراحی و اشکوب­سازی و مهارت بکار رفته معماری از این حیث که اشکوب­ها تکیه گاه مستقیم ندارند مایه­ی تحسین عده­ای از معماران بین­المللی نیز گردید. وارطان توانست با طراحی­های خود به عنوان معمار مخصوص دربار، وظیفه­ی طراحی و نظارت بر ساخت عمارت ییلاقی محمد رضا شاه با همکاری پر ارزش دوستان معمارش اژدری و خرسند را بعهده بگیرند.

یکی از کارهای  فرهنگی وارطان همکاری  ودر  انتشار 6 شماره فصلنامه آرشیتکت به همراه ایرج مشیری و سایر دوستان بود که در اولین شماره­ی این نشریه در مورد اهداف این نشریه بیان میدارد: “مجله آرشیتکت منظوری به جز عملی کردن مقاصد فوق ( افتخارات صنعتی ایران را تجدید و نقائص آن را برطرف نماید ) ندارد، و نشریه­ای است کاملا فنی و ذوقی که اصلا نمی­تواند و نمی­خواهد کوچکترین تماس با عالم سیاست داشته باشد. برای آرشیتکت­های جوان ایرانی بسیار ناگوار بود که با وجود آشنایی به رموز و اسرار معماری و شهرسازی و مشاهده­ی  اشتباهاتی که در این زمینه در کشور ایران روی می­دهد ساکت و آرام نشسته و اطلاعات خود را دسترس کسانیکه نیازمند ومشتاق آنند نگذارد ، در نتیجه همین احساس بموقع بود که ما درصدد انتشار این مجله بر آمدیم.” جالب توجه است که اکثر مقالات این مجله در رابطه با واقعیت­های عینی جامعه بوده و همواره سعی به آرائه راه­حل­ها و راهنمایی­های لازم در مقابل مسائل و مشکلات حاد معماری و شهرسازی آن زمان میگردید.این اولین تشکیلات صنفی معماران و شهرسازان بود که در کمتر از 10 سال از ورود اولین معماران تحصیل کرده به ایران شکل گرفت . ذکر این نکته قابل توجه است که در آن زمان حتی ضوابطی را جهت تعیین دستمزد معماران برای انجام خدمات مشاوره بر­حسب پروژه تعیین نموده بودند..

نشریه آرشیتکت در شماره­ی اول خود ( مهر و شهریور 1325) درمورد وارطان هوانسیان بیان می­دارد:

” وارطان  تقریبا در تمام مسابقه­ها بزرگ شرکت نموده و همیشه درصفوف اول قرا گرفته است از نظر سبک و مکتب معماری،  وارطان ( مدرنیست) یا طرفدار تجدد است. او عظمت و جلال ساختمان را در سادگی جستجو می­کند. ابعاد خطوط فنی ساختمان­هایش به اصطلاح نشان­دار و واجد قوه و صفات مشخصه است، حجم و مجموع بدنه عمارت همیشه موزون و دارای هم آهنگی، { و } از سایه و روشن و رنگ آمیزی استفاده قابل توجهی می­شود. می ­توان گفت وی یک از آرشیتکت­های است که ترجمان و مظهر ذوق و صنعت جدید ایران بوده و به وجه احسن غریزه و قریحه اجتماعی معاصر را ثابت می­دارد. وارطان بعضی از اساس ساختمان جدید و تزئینات عصر حاضر را با معماری ایرانی آمیخته است که نکات برجسته ان عبارت است از سلطه و غلبه خطوط و ابعاد مستقیم و خطوط دیگر و مخصوصا {خطوط} افقی مقام خاصی در معماری او دارد.”

وارطان هوانسیان در مورد تقلید محض از معماری گذشته یا نگاه به آینده معتقد بود:

” آیا باید از گذشته تقلید نمود و آثار ذیقیمت قدیمی را تجدید نمود؟ یا اینکه به آینده نگریست و معماری را با طرز زندگی جدید وفق داد؟…

باید گفت که ما برای معماری قدیم کشور خودمان اخترام فوق­العاد­ای قائل هستیم . واقعا هم به آثار معماری­های اصفهان که در عهد صفوبه بوجود آمد و زینت بخش آن شهر تاریخی شده­اند نمیبایستی سرسری نگریست و نسل جدید باید در مقابل عطمت این ساختمانها و دقت عمیقی که در ساختمان آنها ار هر حیث بعمل آمده است، سر تعطیم فرود آورد و منطور ما  این است که اکنون اگر بخواهیم از آنها کورکورانه تقلید کنیم چندان نتیجه جالب توجهی بدست نخواهیم آورد زیرا این ساختمان­ها دیگر با اوضاع و احوا امروزه و تمایلات نسل کنونی و احتیاجات زندگی فعلی مطابقت ندارند و یک ملت تنها نمیتواند متکی به گذشته خود باشد ، بلکه باید بیشتر بحال و آینده بنگرد  زیرا در طبیعت همه چیز رو به تکامل  و ترقی می رود معماری هم از این اصل کلی مطابقت می نماید. و در ادامه می نویسد: عقیده من این است که امروزه ما می­توانیم بدون آنکه از اسلوب­های قدیم تقلید کورکورانه کنیم با مدرن کردن آنها نتایج خوبی در معماری بدست آوریم. بخصوص که این آثار در موقع خود منبع تقلیدی برای سایر ملل نیز شده است. و ادامه می دهد:

ببخشید ما کاملا نمی خواهیم از گذشته منفک شویم . ما مانند قدما به قوه ثقل و سایر اصول معتقدیم ولی طرز ساختمان – شکل تقسیم بندی – اسلوی بنا سازی – رعایت تناسب و اصل هماهنگی – شکل ظاهری – حجم و ضخامت دیوارهای آنرا قبول نداریم زیرا دیگر با فکر جدید این قرن که دوران ماشین و پیشرفت صنعت و علوم است موافقت ندارد. وی همچنین معتقد بود: عواملی چند از قبیل تحول زندگی اجتماعی ، داخل شدن ماشین در صنعت ، صنعتی شدن مملکت، تغییر لباس و آداب و رسوم، ظهور مصالح ساختمانی جدید از قبیل سیمان و غیره به این طبقه جوان{معماران جوان} کمک نمود. در حقیقت استعمال سیمان در عمارت بتن آرمه کمک زیادی به حقیقت پیوستن اسلوب جدید معماری نموده است.

لازم به ذکر است کلا 6 شماره از مجله آرشیتکت از تاریخ مرداد 1325 تا تیر ماه 1327 انتشار یافت. که  متاسفانه توقف آن ضربه سختی به پیشرفت  جنبش معماری مدرن در ایران زد و مسلما جنبش نمی توانست تنها از طریق معدود طرح­های این معماران پیشرو اشاعه یابد ، چه عملا مدرسه معماری وقت هم پشت به این افکار نموده و امکان دیگری نیز جهت نشر و ارائه اینگونه تفکرات وجود نداشت

فقدان نشریات معماری برای علاقمندان در آن دوران و حس مسئولیت وارطان هوانسیان باعث گردید وی شخصا  در سال 1340 در 65 سالگی نسبت به انتشار نشریه­ای جدید با نام معماری نوین اقدام نماید. وارطان با انتشار مقالات نقد و معرفی تئوری­های نوین معماری در این نشریه سعی در  رفع خلا و کمبودهای موجود نمود. متاسفانه 7 شماره از این نشریه  تا سال 1344 در دو نوبت منتشر گردید و عاقبت آنهم مثل مجله آرشتکت متاسفانه به تعطیلی انجام گردید.

تالین گری گور نیز معتقد است:

و شیوۀ نوگرایی خاص خود را در طرح هنرستان رعایت کرده بود. دهانه‌های باز ‏افقی در نمای نسبتاً طولانی ساختمان با پنجره‌های سراسری عمودی در گوشه‌های ساختمان، ‏پله‌های کنسولی که به نظر می‌رسید بر شیشه پنجره‌ها تکیه داده اند، کلاس‌های درسی ‏که به بالکن‌ها منتهی می‌شدند، باندهای بتنی پیش آمده از پنجره‌ها و بام. نمای طولانی ‏آن در راستای یک سطح متقارن طراحی شده بود، به همراه جزئیات ‏ماهرانه  ای که به صورت حجم‌های برجسته و فرورفته پیش بینی شده بودند، شواهدی بر اعتقاد راسخ ‏هوانسیان به شیوۀ نوگرایی درطراحی بود. ‏

هوانسیان در اولین مجلۀ حرفه‌ای آرشیتکت که خود او مؤسس آن بود، 2+ 5 اصل ‏معماری نوگرا را به شرح زیرارائه نموده است:‏

‏1. پنجره‌های طولانی افقی سرتاسری و پنجره در گوشه‌های ساختمان ‏

‏2. دهانه‌های باز عمودی که دور پله‌ها می‌گردد

‏3. برجستگی های بتنی در نما

‏4. پله‌های کنسولی

‏5. برجستگی بتنی بالای دهانه‌های باز

‏6. برجستگی های بتنی در خط پشت بام

‏7. درب‌های چوبی در داخل ساختمان

“بدیهی است بکار برده­ شدن همین اصول بخودی خود تغییرات اساسی شایسته­ای بوده و ماهیت معماری ایران را مطلقا دگرگون کرده و خواهد نمود و به جرعت می­توان گفت که وارتان و آرشیتکت­های هم ردیف و جوان امروز ما رهبران رستاخیز و تجدد در معماری ایران و راهی که این دسته و اکیپ و سالکان طریق  هنر و صنعت نشان می­دهند از طرف کاروان روز افزون آرشیتکت­های جوان دیگر بخوبی پیموده خواهد شد

باید اذعان داشت وارطان زمانی به ایران باز­گشت که ساختمان­ها کلا بدون نقشه،  با آجر و سنگ ولی قسمت اعظم با خشت و چینه، دیوارهای ضخیم و بی تناسب، بدون جزئیات و دیتیل­های طراحی، طاق­ها با تیر چوبی و حصیر، سقف­های ترک خورده، پله­های بلند وغیر­استاندارد، بدون سیم­کشی و لوله­کشی و معماری و اجرای بسیار ضعیف، زیر زمین­های نمور و …  که پس از چند سال ساختمان­ها دچار مشکل و نیاز مدام به بازسازی و هزینه­های سنگین داشتند.

مهمترین کارهای وارطان هوانسیان:

1-هنرستان دخترانه سوم اسفند ( 1314)
2-تکمیل کلوپ افسران وزارت جنگ
3- مهمانخانه سابق دربند
4-سینما متروپل( لاله زار)،
5-سینما دیانا ( خیابان انقلاب) و چند سینمای دیگر
6- طرح مهمانخانه­ی ایستگاه راهن آهن ( 1319)
7- طرح هتل فردوسی
8- عمارت اصلی بانک سپه (1330)
9- بانک سپه شعبه بازار
10- مراکز بانک سپه در شهرستان­ها  و تعداد بیشماری ساختمان­های اداری ، تجاری، پاساژها و منازل مسکونی از وارطان هوانسیان  به یادگار مانده است.
11- تاسیس انجمن آرشیتک­های ایرانی دیپلمه در بهمن 1323 و انتخاب وارطان هوانسیان و ایرج مشیری بعنوان نماینده انتشارات و تبلیغات انجمن
12- متاقب تشکیل انجمن آرشیتکت­های دیپلمه ایرانی در سال 1323 انتشارشش شماره مجله آرشیتکت در 1325، وابسته به انجمن فوق و سهم بسزای وارطان هوانسیان در تشکیل و انتشار آن و مدیر مسئولی ایرج مشیری
13-تاسیس و انتشار 7 شماره فصلنامه­ی معماری نوین در سال­های  1340 تا 1344

معماری وارطان:

بهروز پاکدامی در یادنامه­ی وارطان هوانسیان( جامعه­ی مهندسان مشاور) در مورد معماری وی  بیان می­دارد:

” اگر چه نادیده گرفتن گروهی که با وارطان همفکر و هم مشی بوده و در زمینه معماری فعالیت­های مشترکی را می­نمودند دور از انصاف است لیکن وی را بحق می­توان رهبر جنبش معماری مدرن در ایران از سال­های 1314 برای مدت 20 سال دانست. وارطان بدلایل زیر در ر اس این جنبش قرار می­گیرد اگرچه استعداد معماران دیگری نظیر پل آبکار را نمی­توان انکار نمود.

1-کیفیت طر­ح­های او چه از نظر ذوق و استعداد طراح و چه از نظر محتوا در حد ممتازی نسبت به سایرین قرار می­گیرد.

2- حجم زیاد و تنوع در کارهای که انجام داده، او را در رده­ی معماران با تجربه در زمینه­های مختلف معماری قرارداده است. او تفکراتش را بخوبی از مقیاس خانه­های کوچک مسکونی تا ساختمان­های بزرگ آموزشی و تجارتی به محک آزمایش کذارده بود.

3-فعالیت او فقط منحصر به طراحی و معماری نبوده است، بلکه در زمینه­ی نوشتن مقالات و انتشار مجلات معماری { آرشیتکت و ایران نوین } نیز کوشش بسیاری نموده است.

4- مدت اقامت طولانی او ( 1925-1917 ) مقارن با سال­های است که اروپا محل برخورد افکار و عقاید معماران بزرگ و نشو و نمای جنبش معماری مدرن بوده است. وارطان بخوبی از این فرصت کم نظیر بهره جسته و در مدرسه­ای به تحصیل معماری  پرداخته که همانند مدرسه­ی هنرهای زیبا پاریس ( بوزار) تحت تاثیر قوانین سبک آکادمی نبوده است. متاسفانه به میراثی که وارطان و همفرانش باقی گذاشته شد آنچنان که باید و شاید ارجی گذارده نشد. در بهترین سال­هلی که می بایست کارهای آنان در دانشگاه­ها و دفاتر معماری مورد بررسی قرار می ­گرفت تا تداومی منطقی بر افکار آنان پیدا می­نمود و یا افکار آنان را بعنوان عواملی موثر مد نظر قرار داد، متاسفانه هیچگونه اقدامی در این مورد بعمل نیامد. با مطالعه­ی نظرات وارطان در مورد معماری و طرح­هایش او را می توان مبدا جنبش معماری مدرن اروپا در ایران نامید.”

وارطان هوانسیان، معمار مدرن­گرا ، بنیان­گذار معماری مدرن در ایران، معمار تاثیر­گذار، جریان­ساز و صاحب سبک معروف ایرانی در 6 خرداد 1362/ 1982 میلادی، در سن 86 سالگی بعد از یک عمر تلاش بی وقفه در جهت ارتقا آثار معماری، در تهران چشم از جهان فرو بست

بهروز پاکدامن معتقد است:  ”  به هر صورت بحث اینکه چرا در ایران جنبش معماری مدرن که در “بدو پیدایش بدرستی به حرکت درآمده بود ، راه بجای نبرد، نیاز به تجسس و تفکر بیشتری دارد و این مهم در این خلاصه نمی­گنجد و لیکن آنچه بعنوان نتیجه کلام میتوان ذکر نمود این است که از سال 1314 با طرح دهنرستان دختران  توسط وارطان، جنبش معماری مدرن در رایران پایه­گذاری می­شود و کارهای که پس از آن وارطان و دیگر همفکرانش انجام می دهند آغاز درستی جهت نضج و تکامل جنبش مذکور در ایران بوده است. مسلما معماری کنونی ما نیز نمی­تواند راه بجایی برد، مگر آنکه نگاهی دقیق به ریشه این تحولات چه در غرب و چه در ایران در ابعاد آموزشی و عملی افکند. مبانی معماری معاصر ریشه در معماری مدرن و راسیونالیست دارند. شناخت تفکر راسیونالیسم کمک به جهت­گیری صحیح نسبت به اتخاذ راه­حل­های مناسب در زمینه­ی معماری معاصر ایران می­نماید.”

                                                                                                                                     یادشان گرامی

 منابع:

کتاب وارطان هوانسیان، سهراب سروشیانی، ویکتور دانیال، بیژن شافعی، گروه معماران دوران تحول 

مجله آرشیتکت- شماره­های 1الی 6- سال­ها ی1325-1327

 یادنامه­ی وارطان هوانسیان- بهروز پاکدامن همدانی- جامعه مهندسان مشاور ایران

فصلنامه­ی فرهنگی پیمان