کنش اجتماعی در فضای اجتماعات مردمی1

سید مهدی قرشی‌نژاد

گزاره اول: «عرصه عمومی2» چیست؟
یورگن هابرماس حوزه عمومی را اساس جامعه مدنی دانسته و این‌طور به توصیف «حوزه‌ی عمومی» می‎پردازد که همه‌ی قلمرو زندگی اجتماعی است که در آن چیزی شبیه به افکار عمومی می‎تواند شکل بگیرد. دسترسی به این قلمرو برای تمامی شهروندان تضمین‌ شده است. (Habermas, 1964, p. 49). وی همچنین به این نکته کلیدی اشاره می‌کند که تنها زمانی اعمال کنترل سیاسی مؤثر است که دسترسی عموم به اطلاعات، دموکراتیک باشد و افکار عمومی به وجود آمده به‌ نقد و کنترل بدنه ی اجتماع به‌صورت رسمی و غیررسمی بپردازد و این حوزه به‌عنوان یک حوزه ی «میانجی» دولت و جامعه برای کنترل دموکراتیک فعالیت‏های دولت عمل کند.
گزاره دوم: «فضای عمومی3» کجاست؟
در فرهنگ آنلاین آکسفورد فضای عمومی کلیتی متعلق به مردم، در دسترس همه ی مردم، مشترک بین آن‌ها با آزادی موجود یا دست‌یافتنی که توسط دولت محلی و یا مرکزی ارائه می‏شود (Public space., 2009) معرفی‌شده است؛ با اتکا بر این تعاریف، خیابان عمومی متعلق و مرتبط به تمام مردم است که به روی تمامی شهروندان باز است و ماهیتی محدود شده ندارد و دولت علاوه بر ارائه‌ی آن، با این فضا ارتباط دارد.
یان گِل4 یکی از منتقدان شناخته ‌شده ی حوزه‌ی شهری، در کتاب «چگونه زندگی عمومی را مطالعه کنیم» برای توصیف فضای عمومی از عبارات «خیابان، کوچه، ساختمان‏ها، میدان‎ها و بلوارها» استفاده می‏کند. وی ادامه می‌دهد که هر آنچه بخشی از محیط مصنوع و ساخته‌شده در نظر گرفته شود، فضای عمومی و ظرفی برای زندگی عمومی شمرده می‌شود و باید در وسیع‌ترین مفهوم خود، به‌عنوان چیزی که «در میان »5 ساختمان‎ها – به سمت و از مدرسه، در بالکن‏ها، نشسته، ایستاده، در حال پیاده‌روی، دوچرخه‌سواری و غیره- اتفاق می‏افتد، تحلیل شود. این شامل تمامی چیزهایی می‏شود که می‎توانیم شاهد اتفاق افتادن آن‌ها – حتی فراتر از تئاترهای خیابانی و زندگی کافه‎ای- باشیم. گِل زندگی شهری را به دلیل فاکتورهای تأثیرگذار بی‌شمار، بسیار پیچیده‌تر از آنی که در فضای عمومی آشکار می‏شود دانسته و نکته اصلی را فعل‌، انفعال و تأثیر متقابل بین «زندگی» و «فضا» در تمامی اجزاء تعیین می‏کند (Gehl & Svarre, 2013, p. 2).
گزاره سوم: مفهوم «شبکه‌های اجتماعی6» چیست؟
تولد «شبکه‏های اجتماعی» مفهومی است در چند سال اخیر که نحوه ی ارتباط افراد را متحول کرده است. دیگر مکان جغرافیایی مهم نیست، این شبکه‏های پرسرعت اینترنت هستند که ارتباط را برقرار می‎کنند و شما به‌راحتی می‏توانید با افرادی که علاقه‌ی مشترکی – در تمامی موضوعات – دارید، ارتباط برقرار کرده و افکار خود را به اشتراک بگذارید و تفکر گروهی و عملکرد گروهی داشته باشید. این ‌یک انقلاب دموکراتیک دیگر است که واقعیت‏ها به تعداد تمامی انسان‏ها وجود دارد و هر فردی می‏تواند یک رسانه باشد و به تولید محتوا بپردازد.
در سال 2003، نـیویورک تایمز شـبـکه‏های اجتماعی را به‌عنوان یکی از «ایــده‏هـای جـدیـد» در سال 2003 برشـمـرد (Gertner, 2003). اگرچه بحث شبکه‏های اجتماعی بحثی جدید نیست اما آنچه امروزه از گذشته متفاوت است در نحوه ی تجزیه‌ و تحلیل، نمایش و برخورد با این پدیده است، به‌طوری‌که تعداد استنادهای علمی به کلیدواژه «شبکه» یا «شبکه‏های اجتماعی» رشد خطی داشته است و به‌تازگی گوگل بیش از 52 میلیون رکورد را برای جستجوی موضوع شبکه‏های اجتماعی ثبت کرده است. اما نکته قابل ‌تأمل در مورد شبکه‏های اجتماعی این است که ما در زندگی روزانه با شبکه‏های اجتماعی احاطه‌ شده‌ایم، اما این شبکه‏ها نمی‌توانند افرادی را که بیش از یک مرحله و به صورت مستقیم با آن‏ها مرتبط هستیم، شناسایی کنند. البته به نظر می‏رسد که تحقیقات در مورد این شبکه‎ها هنوز در مراحل ابتدایی است و نیازمند رشد و توسعه ی بسیار است.
هشتگ و تِرِند7
دیکشنری آنلاین آکسفورد (Oxforddictionaries) «هشتگ»8 را نوعی فراداده9 یا برچسب معرفی می‌کند که توسط کلمه یا عبارتی بدون فاصله و بعد از یک علامت هـش (#) قرار می‏گیرد تا در رسانه‏های اجتماعی و میکروبلاگینگ10 مانند توییتر برای شناسایی یک موضوع یا پیام خاص به‌کار برده شود. البته این علامت در میان انگلیسی‌زبان‌ها نشانه‏ ی تازه‏ای نیست و همواره برای جایگزینی عدد به کار ‏رفته است.
در اول ژوئیه سال ۲۰۰۹ میلادی، توییتر به‌منظور دستیابی به تمام نتایج که شامل تمام پست‌های اخیر با املای استاندارد آن کلمات (با همان ترتیب و ترکیب کاراکترها) باشد، شروع به تبدیل تمام هشتگ‌ها ‌به هایپرلینک11 کرد. این مفهوم در سال ۲۰۱۰ با معرفی «موضوعات پرطرفدار» در صفحه ی آغازین توییتر اهمیت بیشتری یافت.
اگر یک هشتگ توسط تعداد کافی از افراد استفاده شود به یک ترند12 تبدیل می‏شود و باعث جذب تعداد بیشتری کاربر به این موضوع می‏شود. هشتگ‏ها نه ثبت‎ می‏شوند و نه توسط کاربر یا گروهی کنترل می‎شوند، همچنین نمی‏توان آن را از دسترسی و استفاده ی عمومی خارج کرد. هشتگ‏ها می‌توانند بسته به طول کلمه و یا مجموعه‏ای از کاراکترها، در زبان نوشتار مورد استفاده قرار گیرند. همچنین آن‌ها شامل تعاریف از پیش تعیین‌شده‌ای نیستند؛ بدان معنی که یک هشتگ می‏تواند برای تعداد اهداف بیشتری از آنچه سازنده ی‌ آن در نظر داشته‌، مورد استفاده قرار بگیرند.
یکی از مهم‌ترین و باارزش‌ترین کاربردهای هشتگ، استفاده فعالانه در کنش‏های اجتماعی است و در همین راستا است که اصطلاح Hashtag Activism متولد شده است. به اشتراک‌گذاری روایت و تجربه‌ی مستقیم در محیط روزنامه‎نگاری بدون مرز و حتی هماهنگی در مورد فعالیت‏های دنیای واقعی، از موارد استفاده ی این مفهوم بوده است. هشتگ، مفهومی «دموکراتیک» است، زیرا رشد و حیات آن توسط کاربران و افکار عمومی واقعی و بدون اجبار و تهدید انجام می‏شود. هشتگ‏ها قابل‌ کنترل و اعمال سانسور نیستند و به مثابه‌ یک رأی یا ارائه نظر بدون واسطه عمل می‏کنند، که باارزش‌ترین خصیصه‏ این مفهوم است. از این دیدگاه است که جایگاه این مفهوم در میان روابط اجتماعی و سیاسی دموکراتیک تثبیت می‎شود.
گزاره تاریخی: فضاهای شهری شیراز معاصر
با توجه به شرایط اقلیمی و تمایلات باطنی مردم شیراز، به واسطه ی داشتن روحیه‌ای لطیف و اهل ذوق، همواره از فضاهای تجمعی و تفریحی و حتی فضاهایی که برای این منظور تعریف و برنامه‎ریزی نشده‌اند نیز استقبال ویژه‌ای انجام شده است. تمامی شهروندان که در گذشته‌ای نه‌چندان دور در خانه‌های خود از بوی بهارنارنج بهاری سرمست می‌شدند، از فضایی که تنها روزنه‌ی آن پنجره‌ای رو به دیوار همسایه است به فضاهای شهر فراری می‎شوند. برای پاسخگویی به این نیاز شهروندان، از سال‌های دور فضاهای شهری مانند بلوار چمران و باغ بلند و پنج فصل، همواره مقصد نهایی اکثر خانواده‌های شیرازی بوده و هست و بدون شک تمامی شهروندان شیراز خاطرات جمعی مشترکی از این فضاها دارند. امروزه این محور، پس از بلوار کریم‌خان زند، به دلیل فضای سبز و تنوع کالبدی و فعالیتی، اصلی‌ترین محور شهری از نظر هویتی شهر شیراز به شمار می‎رود.
البته طی سال‎های اخیر، فضاهای شهری دیگری مانند جلوخان ارگ کریم‌خان و جلوخان باغ عفیف‎آباد نیز به لیست فضاهای شهری شیراز اضافه شده و این فضاها میزبان رویدادهای اجتماعی و هنری مختلف هستند و تأثیرات مثبت این فضاهای جمعی پویا در بازه‌ی زمانی برگزاری رویدادها بر فضاهای شهری قابل رویت است. پس نیاز به فضای حضور جمعی از دیرباز در شیراز مورد توجه قرار داشته و این سبقه بر اهمیت تولید فضاهای اجتماعی همگام با تحولات جهانی تاکید دارد.
گزاره تکمیلی: ملزومات شکل‌گیری فضای اجتماعی
اگرچه باید توجه داشت که مکان‌سازی و تولید فضای اجتماعی و تجمع، تابع هیچ دستور و «باید»ی نخواهد بود، اما می‏توان با توجه به داشته‎ها و تولید زیرساخت‎ها به شکل‎گیری آن کمک کرد. برای این منظور، فضای اجتماعات مردمی، یک موضوع «عمومی» و برخاسته از جامعه است و «مکان» برای ایجاد پروژه بسیار حائز اهمیت است. بر همین اساس، توجه به دسترسی تمامی سطوح و اقشار یک جامعه بدون در نظر گرفتن هرگونه تبعیض و تفاوت دیدگاه از لحاظ جنس، سن، جایگاه و طبقه اجتماعی و … باید در اولویت‏ قرار بگیرد. سایر الزامات مورد نیاز به شرح زیر است:
• تعامل و مجاورت پروژه با نهادهای دولتی و مدنی
• خاطرات جمعی: خاطرات، ماهیتی اجتماعی دارند، زیرا در حضور دیگران شکل‌گرفته‌اند و این ماهیت اجتماعی خاطره است که آن را با فضای عمومی پیوند می‏دهد. به همین دلیل است که خاطرات جمعی در بستر «فضای عمومی» شکل می‏گیرند. لذا قوی‌ترین عامل در مکان‌یابی یک فضای جمعی موفق، توجه به وجود خاطره ی جمعی از فضا است و فضایی که دارای بسترهای سیاسی- اجتماعی و کالبدی- فضایی مناسب باشد، توانایی پذیرش لایه‏های مختلف خاطرات جمعی را دارا است. برای مثال، باغ بلند شیراز و بلوار شهید چمران، موقعیتی خاطره‌ساز برای اغلب اتفاقات مهم اجتماعی و شهری شیراز است.
• سهولت دسترسی شهروندان: دسترسی آسان و سهل‌الوصول از طریق حمل و نقل عمومی، که عموماً در مراکز و گره‌های شهری اتفاق می‌افتند، یکی دیگر از ملزومات کمک به شکل‌گیری فضاهای عمومی است. جلوخان ارگ کریم‌خان زند از این حیث مرکز تجمع اقشار گوناگون اجتماعی به شمار می‌رود.
• ایجاد حس امنیت و آرامش در تمام ساعات شبانه‏روز: جین جیکوبز همواره احساس امنیت توسط کاربر را در ویژگی‏های سرزندگی شهری و زندگی عمومی موفق بیان می‎کند. وی معتقد است که هدف امن کردن فضاهای عمومی با استفاده از نگاه‏های مداوم بر این فضا قابل دستیابی است. لذا پیش‏نیاز اساسی برای چنین مراقبتی کمیت قابل‌ توجهی از مغازه‎ها و سایر فضاهای عمومی است (جیکوبز, 1392, ص. 37). وجود بنگاه‏های اقتصادی مانند رستوران‏ها، مغازه‏ها و … که بتوانند در زمان‎های غروب و شب مورد استفاده قرار می‏گیرند، از راه‌های متفاوت و پیچیده‏ای است که در تقویت امنیت عمل می‎کند.
• توانایی در ایجاد فعالیت‏های پیاده و داوطلبانه
تجمیع گزاره‌ها: فضایی پیوندی13
حضور یافتن در محیط، پایه و اساس تعاملات انسانی، نشر افکار و فعالیت بوده است؛ اما با تغییر ماهیت ارتباط و کثرت حقایق و انسان‏گرایی در دنیای نوین، این مفهوم به سمت انتزاعی شدن حرکت می‌کند. اقتصاد و سیاست ریشه‏های مشترکی داشته و بر تمامی جنبه‏های زندگی ما ناظرند؛ رسانه‏های جمعی هم، که وظیفه نشر و بسط جریان افکار عمومی را بر عهده‌ دارند از این قاعده مستثنا نبوده و دستخوش بازی‎های سیاسی و اقتصادی می‌شوند و مسیرشان منحرف می‏گردد. پس نیازمند سامانه‏هایی هستیم که به تولید افکار عمومی به‌صورت «دموکراتیک» بپردازد. این مهم ممکن نیست مگر با بکارگیری شبکه‏های اجتماعی عصر حاضر که به دلیل ماهیت‌شان توانایی حرکت موازی با رسانه‏های جمعی و تولید واقعیات را دارند. مفاهیم تولید شده توسط این شبکه‏ها مانند هشتگ و عمل Trend، اشتراک بی‌واسطه ی تجربه و اطلاعات است که پل ارتباطی حضور مکانی و مجازی هستند. برای ایجاد این تجربه نیازمند «فضایی پیوندی»14 هستیم؛ فضایی که از پیوند دو یا چند خصیصه ی اختصاصی ایجاد می‏شود، به‌طوری‌که هر عنصر پیوندی – که در اینجا ماهیت فضا است – دارای موجودیت خاص خود است، اما به رشد و تعالی یکدیگر نیز کمک می‏کنند.

منابع

Bruns, A., Highfield, T., & Burgess, J. (2013). The Arab Spring and Social Media Audiences English and Arabic Twitter Users and Their Networks. American Behavioral Scientist 57, 871-898.
Gehl, J., & Svarre, B. (2013). HOW TO STUDY PUBLIC LIFE. (K. A. Steenhard, Trans.) Washington: Island Press.
Gertner, J. (2003, December 14). The 3rd annual year in ideas. New York Times, 92.
Grinberg, E. (2014, 27 May). Why #YesAllWomen took off on Twitter. Retrieved June 5, 2015, from http://www.cnn.com/2014/05/27/living/california-killer-hashtag-yesallwomenw
Habermas, J. (1964). The Public Sphere. An Encyclopedia Article, 49-55.
Oxforddictionaries. (n.d.). Retrieved June 5, 2015, from http://www.oxforddictionaries.com/definition/american_english/hashtag
Public space. (2009, 01 01). Retrieved 07 07, 2014, from http://www.oxfordreference.com/view/10.1093/oi/authority.20110803100353680.

جیکوبز, ج. (1392). مرگ و زندگی شهرهای بزرگ آمریکایی. (ح. پارسی, و آ. افلاطونی, مترجم) تهران: موسسه انتشارات دانشگاه تهران.
قرشی نژاد, س. م. (1394, 04 23). کنش اجتماعی در طراحی فضای اجتماعات مردمی شیراز. دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی. تهران, تهران, ایران. بازیابی از http://thesis.iauctb.ac.ir/en/thesis/bodyView/3048

1. Social Interaction in Community Space
2. Public sphere
3. Public space
4. Jan Gehl
5. between
6. Social networks
7. Trend
8. Hashtag
9. Metadata
10. Microblogging
11. hyperlink
12. Trend
13. Hybrid space
14. Hybrid