نگاهی کوتاه بر شرح حال «خانه شهر» کرمان
مینا صالحی و محمد حسین تجلی

در بازه ای از تاریخ شهر کرمان، عنوان هر‌ کدام از نشریات شهر را که نگاه می اندازی، خبری از احتمال تخریب یک خاطره ی شهری را می بینی که با واژگان متفاوت، اما با یک هدف به چاپ رسیده اند و البته روزهای پس از آن که با خبر خوشحال کننده ی «عدم تخریب و ثبت ملی اثر» مواجه می شوی. نوشته ی حاضر نیز یادداشتی است که نویسندگان به بهانه ی این واقعه ی تاریخی درباره ی «خانه شهر کرمان» و پیشینه و ارزش تاریخی آن نوشته اند.
از اوایل سال 1348 شمسی، دولتمردان وقت به این فکر افتادند که جایگاهی به منظور برگزاری کنفرانس ها و پذیرایی از شخصیت های مملکتی ای که به شهر کرمان وارد می شدند، احداث نمایند. پس از بحث و تبادل نظر با دست اندرکاران، تصمیم گرفته شد تا محلی به نام «خانه شهر» توسط شهرداری، در یکی از نقاط شهر ساخته شود. به همین منظور، نقشه ای توسط مهندس اصغر اصفهانی، از مهندسین با سابقه ی کرمانی و نیز دفتر فنی و مهندسی استان تهیه شد.
برای آنکه اجرای این پروژه سریع تر و با هزینه ی کمتری انجام گیرد، جنبه ی مردمی بیشتری داشته و دچار مقررات دست‌و‌پا گیر معمول نگردد، در تاریخ 15 آذر 1348 کمیته ای به نام «کمیته ی نظارت بر ساختمان خانه شهر» مرکب از استاندار، عباس اژدری (نایب رئیس انجمن شهر)، جهان بین، دکتر عیسی ضیاء ابراهیمی، حسن داوودی، حاج اصغر نخعی، حاج حبیب اللّه اشرفی، محمد‌علی یاسایی و محمد ایران پور (شهردار کرمان) تشکیل شد. پس از فراهم شدن مقدمات کار، در تاریخ بیستم آذر سال 1348، مصادف با روز عید سعید فطر سال 1388 هجری قمری، طی تشریفاتی با حضور فتح اللّه معتمدی، استاندار کرمان و پیرنیا، استاندار خراسان، اولین کلنگ ساختمان بنای مزبور در اراضی مؤیدی واقع در شمال شهر زمین خورد. در این زمان پیرنیا، نیابت تولیت آستان قدس رضوی را نیز به عهده داشت و تصادفاً به منظور سرکشی موقوفات آستان قدس در استان کرمان و بازدید از آثار تاریخی گنجعلی خان به کرمان آمده بود. در نتیجه، ساخت ساختمان خانه شهر در شهرستان کرمان، خیابان ابو حامد، میدان بسیج، میدان عاشورا آغاز گردید.
جهت ساخت بنای خانه شهر، شهرداری و کمیته  ی نظارت بر ساختمان خانه شهر، از عده ای از پیمانکاران امور ساختمانی دعوت نمود و در نتیجه، سید حسین ترابی، با کمترین دریافت دستمزد، برای ساختمان و مختار عبد الرحمانی هم با نازل ترین بها جهت تهیه ی مصالح ساختمانی تعیین گردیدند، ولی مشکل اساسی نداشتن اعتبار مالی کافی توسط شهرداری کرمان برای اجرای پروژه ی مزبور بود (دانشور، 1392). هزینه‌های اولیه ی بنا از طریق عوارض شهر و نیز مبالغی که استاندار به عنوان کمک بلاعوض از طریق شهرداری در اختیار کمیته  ی مزبور گذاشت، تهیه و سفارش طراحی بنا داده شد. معمار نیز مجموعه ی خانه شهر را در دو طبقه شامل طبقه ی همکف، سالن اجتماعات به مساحت 800 متر ‌مربع، آشپزخانه، دفتر کار، نگهبانی، تالار پذیرایی و طبقه ی اول شامل سالن کنفرانس، اتاق های مخصوص توقف و استراحت افراد و شخصیت ها طراحی کرد. اما در اواسط کار، به این دلیل که سرمایه ی اولیه برای ادامه ی کار کافی نبود، با نظرخواهی از مردم شهر و با توجه به پیشنهاد شهرداری، تصمیم گرفته شد تا از هر کنتور آب، مبلغ 15 ریال به صورت ماهیانه گرفته شود و این پول صرف هزینه های ساخت خانه شهر گردد. بنابراین همه ی مردم شهر کرمان، ماهیانه همراه با فیش آب خود مبلغ 15 ریال، تحت عنوان عوارض شهرداری پرداخت می نمودند. نظارت خانه شهر بر عهده ی آقای مهندس محرابی بوده است که تاکنون نیز از مدافعین این بنا می باشد.
با گذشت حدود بیست ماه، کار ساختمان بنا پایان پذیرفت و در تاریخ ششم مهر 1350 شمسی، مصادف با عید سعید مبعث، طی تشریفات خاصی افتتاح شد و مورد بهره‌برداری قرار گرفت. به نقل از محمد علی گلاب زاده، رئیس مرکز کرمان شناسی، نام این بنا به این دلیل «خانه شهر» نامگذاری شده است که هر چند این بنا تحت مالکیت شهرداری است، از ابتدای ساخت این بنا، تمامی مردم شهر کرمان در این خانه سهیم بودند ــ به گونه ای که خانه شهر مکانی برای تمامی مردم شهر به شمار می رفته است و حتی ورودی سمت راست تا مدت ها با کاربری رستوران، مورد استفاده ی عموم بوده است و مردم در سالن ضلع شمالی بنا پذیرایی می شدند. مراسم شامل مراسم رسمی، غیر ‌رسمی و دولتی بوده است. ساختمان خانه شهر، در زمینی به مساحت 6980 متر‌ مربع بنا شده و حدود 3334 متر مربع زیر بنا دارد.
برای ساخت بنای خانه شهر، از شیوه ی تلفیقی معماری سنتی و جدید الهام گرفته شده و با به کار بردن انواع مصالح ساختمانی و تزئینی، از قبیل سنگ، کاشی های رنگی و شیشه های الوان در درها و نماهای بنا، نهایت مهارت و ذوق مهندسی و معماری عرضه شده است. به طور کلی خصوصیات و ویژگی های این بنا را می توان در موارد ذیل خلاصه نمود:
1. این بنای عام المنفعه ، متعلق به همه ی مردم است و با رعایت اصول مردم سالاری و به دور از تشریفات زائد اداری، با کمترین هزینه و فرم مناسب نسبت به بناهای زمان خود در این شهر بنیان نهاده شد.
2. این بنا از معماری واجد ارزشی برخوردار است که با الهام از معماری سنتی و ایرانی و بهره گیری از تزئینات وابسته به بناهای تاریخی شامل کاربندی، معرق کاشی، قاب بندی گچی و تزئینات سیم گل خصوصاً در نماهای جانبی و سالن اصلی طراحی و ساخته شده است.
3. دو نمای جنوبی و شرقی از جمله زیبا ترین و ارزشمندترین نماهایی هستند که در دهه های اخیر در استان کرمان ساخته شده‌اند.
4. مراسم مختلفی در خانه شهر اعم از رسمی و غیر رسمی برگزار می گردیده که عموم مردم استان کرمان در آن شرکت می کردند و بخشی از خاطرات جمعی، شخصی و برنامه های دولتی در آن اتفاق افتاده است.
این بنا از بدو تأسیس تا سال 1357 (سال پیروزی انقلاب اسلامی) محل برگزاری تمامی مراسم‌های رسمی مانند مراسم نوروز بوده است و مردم کرمان در این مراسم شرکت می کرده اند. خانه شهر، محل پذیرایی از شخصیت های بر جسته و تراز اول وقت مملکت بوده و کلیه ی همایش‌های مهم، مراسم سلام رسمی معمول در آن دوران و تصمیم گیری های سرنوشت ساز مربوط به شهر و استان در این محل صورت می‌گرفته است (دانشور، 1392). به روایت گلاب زاده، این بنا برای مدتی در اوایل انقلاب اسلامی، به عنوان دادگاه انقلاب اسلامی مورد استفاده قرار گرفت و فهیم، یکی از وکلای معروف کرمان، محاکمات خود را در این سالن برگزار می کرد، اما پس از آن، ساختمان، ساختار خود را از دست داد و محل نگهداری مواد مخدر شد. خانه شهر مجدداً در سال 1372 که دادگاه انقلاب به ساختمان جدید در غرب میدان عاشورا منتقل گشت، برای برگزاری مراسم مختلف اختصاص یافت. همچنین از بدو تأسیس «شورای شهر»، محل استقرار این شورا بود (دانشور، 1392).
به طور کلی دخل و تصرف بسیاری در این بنا رخ نداده است، مگر خیابانی در ضلع جنوبی خانه شهر که در سال های گذشته آن را بسته و مسیر را مسدود نموده اند. جداره های خارجی حیاط جنوبی فرسایش یافته، حیاط شمالی نیاز به کفسازی دارد و زیر ‌زمین سالن اصلی نیز دچار آسیب های بیولوژیکی شده است، همچنین آسیب های رطوبت صعودی ای که در بعضی قسمت های حیاط ایجاد شده، باعث از بین رفتن ازاره های آجری بنا گشته است.
با وجود تمامی این خاطرات شهری، در سال 1388 بر‌ اساس طرح در نظر گرفته شده برای ساختمان جدید استانداری کرمان، مقرر شد که ساختمان جدید در پشت خانه شهر احداث گردد، اما از آنجایی که ورودی اصلی ساختمان جدید استانداری از محل خانه شهر طراحی شده بود، این بنا باید تخریب می شد تا ورودی و محوطه ی ساختمان جدید شکل گیرد. با جدی شدن خطر تخریب این بنا، دوستداران خانه شهر شروع به اعتراض نمودند و در سفری که طالبیان، معاون میراث فرهنگی کشور، به کرمان داشت، از او خواسته شد تا با توجه به پیشینه و ارزش خانه شهر، بنا در لیست آثار ملی ایران ثبت گردد و همچنین راهکاری برای ورودی ساختمان جدید در نظر گرفته شود (قاسم خانی، 1396). در نتیجه بنای خانه شهر کرمان، با کوشش وفایی، مدیر کل اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان و کارشناسان مربوطه، در فهرست آثار ملی ثبت گردید که جای تقدیر و سپاس فراوان دارد. این خانه ی مردمی، اگرچه امروز از تخریب امروزی ها مصون گشته، اما باید این پرسش را مطرح نمود که چرا ما پیش از حادث شدن چنین اتفاقاتی به فکر پایداری و بقای خاطرات شهریمان نمی‌افتیم.

منابع
دانشور، محمد (1392). شهرداری ها و شوراهای استان کرمان در قرن اخیر. چاپ اول. کرمان: مرکز کرمان شناسی.
قاسم خانی، حکمت (1396). خانه شهر کرمان در یک قدمی تخریب. جام جم کرمان، کد خبر: 2832694851319407566.