شهر مصـــــــدر، شهر بدون کربن، معماری از نورمن فاستر و همکاران، نوشته‌ی لادن مصطفی‌زاده
خانه‌ی تاریخی منوچهری‌ها و چالش‌ها، فینالیست جایزه‌ی آقاخان، 1395، گفتگوی محسن نوروزوند با استاد علی‌اکبر حلی

فرانسیس کـِـــــــــــرِ
و معماری انسان‌دوستانـــه
رکسانا خانی‌زاد

«معماری می‌تواند الهام‌بخش مردم برای شکل دادن آینده‌ی خودشان باشند.»
فرانسیس کِر (برنده‌ی جایزه‌ی آقاخان،2004 و جایزه‌ی پریتزکر، 2022) در سال 1965، در بورکینافاسو متولد شد؛ یکی از کم‌سوادترین و فقیرترین ملت‌ها، سرزمینی بدون دسترسی به آب آشامیدنی تمیز، سیستم برق‌رسانی و زیرساخت‌های مورد نیاز، چه رسد به معماری.
او خود بیان می‌دارد: «من در جامعه‌ای بزرگ شدم که هیچ مهدکودکی نداشت، اما تمام جامعه خانواده‌ی تو بود. همه مراقب یکدیگر بودند و تمام روستا زمین بازی بچه‌ها بود…. به یاد دارم اتاقی را که پدربزرگم در آن می‌نشست و در یک روشنایی کم برای ما قصه می‌گفت، در آن زمان ما نزدیک به هم جمع می‌شدیم و صدای او در آن اتاق ما را در بر می‌گرفت و به نزدیک‌تر شدن فرا می‌خواند و مکانی امن برای ما شکل می‌داد. این اولین حس من از معماری بود.»
کِرِ بزرگترین پسر رئیس قبیله و اولین فرد جامعه‌اش بود که به مدرسه رفت. در گاندو هیچ مدرسه‌ای وجود نداشت بنابراین کِرِ مجبور شد در 7سالگی خانواده و روستایش را ترک کند و به شهری دیگر برود؛ بدون هیچ ارتباطی با خانواد‌اش. کلاس درس کوچکی که او در بچگی تجربه کرد از بلوک سیمانی ساخته شده بود و هیچ نور و تهویه‌ای نداشت. حضور در همچین شرایطی با بیش از 100 هم‌کلاسی برای ساعت‌های بسیار باعث شد تا او با خود عهد ببندد که روزی شرایط مدارس را بهبود بخشد.
او می‌گوید: «معماری خوب در بورکینافاسو، مدرسه‌ای است که شما می‌توانید در آن بنشینید و از نور کنترل‌شده‌ای بهره‌مند شوید و همانطور که می‌خواهید، در طول تخته سیاه و یا از روی میزها عبور کرده و وارد کلاس می‌شود. اما چطور می‌توانیم از نور خورشید استفاده کنیم بدون آنکه گرمای حاصل از آن موجب ناراحتی شود؟ چطور می‌شود شرایط اقلیمی‌ای را خلق نمود تا آسایشی ابتدایی برای آموزش، یادگیری و هیجان ایجاد گردد؟»
برای کِرِ مهم بود که بتواند به مردمش چیزهایی را بیاموزد که خودشان توانایی اجرا و استفاده از آنها را داشته باشند. او نمی‌خواست تنها معماریِ پیش‌ساخته‌ی اروپایی را به آفریقا صادر کند. اگر چنین می‌شد، او به بیراهه رفته بود. کِرِ می‌گوید: «در آن زمان در آلمان، تنها گِرنوت مینکه (Gernot Minke) در کاسِل (Kassel) بود که با خاک رُس کار می‌کرد و به عنوان سلطان [خاک] رُس مشهور بود. اما از آنجا که شیوه‌‌ی ساختمانی او برای منطقه‌ی من مناسب نبود، من به مطالعات خودم جهت دادم و به همین منظور عازم براندنبورک (Brandenburg) شدم تا درمورد چگونگی ساختن آجر در آنجا تحقیق کنم. آنها اطلاعات و ایده‌های فراوانی در مورد انواع آجر و کارهای آجری در بلیندو در نزدیکی پوتسدام (Potsdam) به من دادند. در آنجا من نه ‌تنها آموختم که آجر چگونه ساخته می‌شود، بلکه در مورد خشک کردن، پختن، انبار کردن و پروسه‌ی حمل و نقل و جابجایی آجر هم چیزهای زیادی یاد گرفتم.»
در سال 1985 او دوباره از خانواده جدا شد و اینبار بوسیله‌ی بورسیه‌ی دریافتی برای یادگیری نجاری به جایی دورتر رفت؛ برلین. روزها به یادگیری ساخت سقف و مبلمان می‌پرداخت و شب‌ها کلاس‌های دوره‌ی راهنمایی را می‌گذراند. در سال 1995 او بورسیه‌ای برای تحصیل در دانشگاه فنی برلین دریافت نمود، و در نهایت فرانسیس کِرِ موفق شد در سال 2004 در رشته‌ی معماری فارغ‌التحصیل شود.
با وجود دور بودن از خانه او هیچوقت سرزمین مادری‌اش را از یاد نبرد. کِرِ تعریف می‌کند: «رفتن از گاندو، بورکینوفاسو به آلمان برای تبدیل شدن به یک معمار، پیشرفت بزرگی برای من محسوب می‌شد. اما این افتخار چه فایده‌ای داشت؟ زمانیکه من دانش‌آموز بودم می‌خواستم که برای بقیه‌ی بچه‌های گاندو موقعیت‌های بهتری فراهم کنم؛ می‌خواستم از توانایی‌هایم استفاده کنم و یک مدرسه بسازم، اما چطور؟ وقتی که هنوز دانشجو بودم و پولی نداشتم.» اما او از پا ننشست و کار را با فروش نقاشی‌هایش آغاز کرد و سپس از همکلاسی‌های خود خواست تا پول کمتری را صرف قهوه و سیگار کنند و آن را برای ساخت مدرسه جمع کنند. در کمال ناباوری دو سال بعد فرانسیس کِرِ با 50 هزار دلار آمریکا به خانه برگشت تا خبر خوش را به مردم روستا بدهد. حالا گاندو می‌توانست مدرسه داشته باشد.

موفقیت او در ساخت مدرسه‌ی ابتدایی گاندو (Gando Primary School) باعث شد تا او در سال 2004 جایزه‌ی آقاخان را دریافت نماید و همچنین کاتالیزوری شد تا او دفتر خود، دفتر معماری کِرِ (Kéré Architecture) را در سال 2005 در برلینِ آلمان تاسیس نماید.
طراحی و ساخت مدارس ابتدایی، راهنمایی و مراکز یادگیری و درمانی دیگر خیلی زود در سراسر بورکینافاسو، کنیا، موزامبیک و اوگاندا دنبال شد. آثار ساخته شده‌ی فرانسیس کِرِ در آفریقا نتیجه‌ی تصاعدی و فوق‌العاده به همراه داشته است؛ نه تنها به وسیله‌ی فراهم ساختن تحصیلات آکادمیک برای کودکان و مراکز درمانی برای بیماران، بلکه با ایجاد فرصت‌های شغلی و مهات‌های حرفه‌ای ماندگار برای بزرگسالان و در نهایت خلق آینده‌ای با ثبات برای جامعه. در هر سفری که کِرِ به گاندو داشته است، ایده‌های هدفمند، دانش فنی، درک محیطی و راه‌حل‌های زیبایی‌شناختی را ارئه نموده است.
«من شغلم را تکلیفی شخصی در نظر دارم، وظیفه‌ای در مقابل این جامعه. اما هر شخصی می‌تواند وقت بگذارد و برود و درباره‌ی مواردی که وجود دارند تحقیق کند. ما باید برای خلق کیفیتی که برای ارتقای زندگی مردم نیاز است بجنگیم.»
کار او از ساخت مدرسه در کشورهای آفریقایی فراتر رفت و سازه‌های موقت و دائم در دانمارک، آلمان، ایتالیا، سوئیس، انگلستان و آمریکا را شامل شد. فرانسیس کِرِ همچنین در کنار ساخت بناها به تدریس در دانشگاه‌های مختلف از جمله دانشکده‌ی طراحی هاروارد (به عنوان مهمان) و مدرسه‌ی معماری ییل می‌پردازد.
در سال 2022 او معتبرترین جایزه‌ی معماری دنیا، یعنی پریتزکر را دریافت نمود. هیئت داوران در بیانیه‌ی خود درباره‌ی چرایی انتخاب فرانسیس کِرِ عنوان نموده‌اند: «نقش معماری در زمینه‌ای که محدودیت‌های بسیاری وجود دارد چیست؟ زمانیکه می‌خواهیم متفاوت با دیگران کار کنیم رویکرد مناسب چیست؟ آیا کار باید ساده باشد و در موقعیت‌های ناخوشایند تسلیم شود؟ یا سادگی تنها راهی است که می‌شود به نتیجه رسید؟ آیا باید جاه‌طلبانه باشد تا بتواند باعث تغییر شود؟ یا جاه‌طلبی ممکن است بی‌ارتباط و نابجا باشد و شکلی آرزوگونه به معماری دهد؟ فرانسیس کِرِ راه‌های درخشان، الهام‌بخش و ارتقا‌دهنده‌ای را برای پاسخ به این سوالات در طول دهه‌ی گذشته یافته است. حساسیت فرهنگی او نه‌تنها عدالت اجتماعی و محیطی را ارائه می‌کند بلکه تمام پروسه‌ی کاری او را، با این آگاهی که راهی به سوی مقبولیت یک ساختمان در جامعه هست، هدایت می‌کند. او می‌داند که معماری نه درباره‌ی یک شی بلکه درباره‌ی یک هدف است، درباره‌ی یک پروسه است نه یک محصول نهایی…. . دیدگاه او که همزمان هم محلی و هم جهانی است از زیبایی‌شناسی و نیات خوب فراتر رفته و به او اجازه می‌دهد که سنت و مدنیته را با یکدگر ادغام نماید. کلیت آثار فرانسیس کِرِ قدرت مصالح محلی یک منطقه را نشان می‌دهد. بناهای او که برای جوامع و توسط خود آنها ساخته شده است، نحوه‌ی ساخت، مصالح، طرح‌ریزی و کاراکتر منحصربه‌فرد آنها همه و همه مستقیما متعلق به همان جامعه هستند. آنها به زمینی که روی آن بنا شده‌اند و مردمی که در آن زندگی می‌کنند گره خورده‌اند. آنها بدون تظاهر حضور دارند. آثار کِرِ به ما ضرورت مبارزه برای تغییر الگوهای ضدپایداری در تولید و مصرف را یادآوری می‌کند … . او سوالاتی اساسی درباره‌ی معنای ماندگاری و دوام ساخت و سازها در زمینه‌ای که شاهد تغییرات مدام تکنولوژی هستیم و همچنین استفاده و استفاده‌ی دوباره از ساختارها را مطرح می‌کند.» همانطور که ادواردو سوزا (Eduardo Souza)، معمار و شهرساز، در مقاله‌ی خود اشاره می‌کند، مشهورترین آثار فرانسیس کِرِ در مناطق دورافتاده ساخته شده‌اند؛ جایی که مصالح محدود و نیروی کار، خود ساکنین بودند و از منابع و تکنیک‌های محلی استفاده می‌شده است. او به جای تحمیل سازه‌ها و روش‌های جدید زندگی به کاربران، به دنبال درک خواسته‌ی واقعی زمینه، سنت‌های ساکنان و روش زندگی آنها و همچنین به کار گرفتن دانش فنی کشورهای خارجی برای خلق فضاهای عملکردی جدید بوده است؛ البته این پروسه همیشه هم آسان نبوده است.

مدرسه‌ی گاندو (Gando Primary School Extension) 2008-2006

پلان مدرسه‌ی گاندو

مدرسه‌ی گاندو (Gando Primary School Extension) 2008-2006

کوبیدن خاک کف پروژه توسط افراد محلی

نحوه‌ی عملکرد سقف جهت تهویه و کنترل درجه‌ی حرارت

در سال 2001 زمانیکه فرانسیس کِرِ به مردم روستای خودش توضیح داد که می‌خواهد مدرسه‌ی گاندو را مانند خانه‌های بومی با گل بسازد با واکنش‌هایی منفی روبرو شد. مردم روستا بعد از هر بارندگی باید خانه‌های خود را تعمیر می‌کردند و باور نداشتند که این مدرسه بتواند سر پا بماند. او در ادامه بیان می‌دارد: «مردم من [از ساخت مدرسه] واقعا خوشحال شدند اما زمانیکه فهمیدند من قصد دارم از خاک رس برای ساخت مدرسه استفاده کنم شوکه شدند.»
«یک ساختمان گلی نمی‌تواند یک فصل بارانی را از سر بگذراند» و «فرانسیس می‌خواهد مدرسه را با گل بسازد، به همین دلیل این همه سال به جای کار در مزرعه و در کنار ما، در اروپا درس خوانده است؟» اینها چیزی بود که مردم می‌گفتند. آنها انتظار داشتند که فرانسیس پس از سال‌ها درس خواندن در آلمان با تکنیک‌ها و مصالح جدید کارها را پیش برد. کِرِ در این باره می‌گوید: «در گاندو تمام مردم خانه‌های خود را با گل می‌سازند اما بدون هیچ خلاقیتی، بنابراین من مجبور بودم تا همه را قانع کنم. به همین دلیل شروع کردم به صحبت با جامعه. در نهایت مردان و زنان و تمام کسانی که در روستا بودند به فرآیند ساخت مدرسه پیوستند. به من اجازه داده شد تا تکنیک سنتی را به کار بگیرم. برای کف گلی اتاق، مرد جوانی ساعت‌ها روی کف، پا می‌کوبید، پس از آن زنان روستا شروع به کوبیدن خاک کردند، به زمین آب دادند و دوباره کوبیدند. پس از آن افرادی برای صاف کردن زمین آمدند و ساعت‌ها به صاف کردن زمین با سنگ پرداختند. و سپس نتیجه حاصل شد. این مدرسه‌ای بود که توسط مردم ساخته شد. دیوارها کاملا با بلوک گل فشرده‌ی گاندو و سقف از میله‌های فولادی ارزانی ساخته شده که معمولا از آنها در بتن استفاده می‌شود. برای سقف کلاس‌ها از ترکیب هر دوی این متریال‌ها استفاده شد. ایده‌ی این مدرسه بسیار ساده بود: کلاس‌های راحتی بسازید. فراموش نکنید که در بورکینوفاسو دمای هوا گاهی تا 45 درجه بالا می‌رود. ما خواستیم تا با تهویه‌ی ساده‌، کلاس‌ها مکان مناسبی برای آموزش و یادگیری باشند. پس از 12 سال این مدرسه هنوز هم از شرایط مناسبی برخوردار است و بچه‌ها عاشق آن هستند. برای من و مردم جامعه‌ام این پروژه موفقیت بزرگی بود و فرصت‌های فراوانی ایجاد کرد که باعث شد پروژه‌های بیشتری در گاندو شکل بگیرد.» او در این پروژه توانست با جلوتر بردن سقف و سایه‌اندازی روی دیوارها هم از حرارت هوا بکاهد و هم دیوارها را از باران در امان دارد. همچنینی وجود سقفی آجری بین بنا و سقف فلزی باعث شد تا تهویه‌ی داخل بنا به بیشترین حد خود برسد؛ هوای خنک از پنجره‌ها به داخل بنا وارد می‌شود و هوای گرم از سقف متخلل بیرون می‌رود. این تکنیکی بود که او در بسیاری از پروژه‌های خود آن را مورد استفاده قرار داد.
در پروژه‌ی گسترش مدرسه‌ی گاندو (2008-2006,Gando Primary School Extension)، او از روش دیگری سعی می‌کند تا اعتماد مردم را جلب نماید. دو سال پس از اتمام ساخت مدرسه‌ی گاندو به دلیل افزایش ثبت‌نام دانش‌آموزان، برنامه‌ی گسترش مدرسه شکل گرفت؛ بنایی شامل چهار کلاس درس و فضایی برای نشستن و استراحت دانش‌آموزان. او قصد داشت تا به روشی آسان و ساده، معماری و مهندسی را به مردمی که حتی خواندن و نوشتن نمی‌دانستند توضیح دهد. کِرِ شروع کرد به ساخت یک نمونه‌ی اولیه، طاق گلی کوچکی در بخشی از حیاط پروژه. پس از اتمام ساخت، کِرِ و تیم او شروع به پریدن روی طاق کردند. اینجا بود که مردم به چشم خود دیدند این سازه تا چه حد مقاومت دارد. این سازه حتی پس از اتمام پروژه‌ی اصلی در حیاط باقی ماند. بنای این دو مدرسه اکنون به فضای گردهمایی مهمی در گاندو تبدیل شده‌اند. سه سال پس از ساخت مدرسه‌ی ابتدایی گاندو، برای جذب معلمان شایسته برای پیوستن به کادر آموزشی مدرسه‌ی گاندو، خانه‌ی معلمان گاندو (2006 Gando Teachers’ Housing) ساخته شد. هدف ساخت خانه‌هایی باکیفیت برای معلمان و خانواده‌هایشان، ترغیب اشخاص با مهارت برای آمدن به مناطق روستایی و دورافتاده از شهرها بود. این خانه‌ها از یک سری مدول انطباق‌پذیر تشکیل شده‌اند؛ مدول‌هایی هم‌اندازه با تیپولوژی بومی، که می‌توانند از راه‌های متفاوتی با یکدیگر ترکیب شوند و بر اساس نیازهای آینده ترکیبات گسترده‌تری تشکیل دهند. شش واحد مسکونی طبق روش منطقه، روی قطعه کمانی قرار گرفته‌اند که رو به مدرسه دارد.
این پروژه، استفاده از مصالح ساختمانی پایدار با روش‌های ارتقا یافته‌ی سنتی ساخت و ساز از راه‌هایی خلاقانه را ترویج می‌کند. دیوارهای خشتی که عموما در منطقه به کار گرفته می‌شود، روی پایه و پی‌ای از سیمان و سنگ (برای جلوگیری از نفوذ رطوبت زمین به ساختمان) قرار گرفتند و توسط سقف‌های فلزی بیرون زده از بدنه‌ی ساختمان از تخریب توسط باران در امان می‌مانند. همچنین دیوارها با لایه‌ای محافظ از قیر پوشانده‌ شده‌اند. سقف‌ها نیز از یک لایه بتن مسلح ساخته‌شده‌اند که در محل ریخته شده و روی طاقی از آجر‌‌های گلی قرار گرفته است. پنجره‌های هلالی شکل نیز تهویه‌ی طبیعی را ممکن ساخته و نور غیرمستقیم را به داخل می‌آورند. عنصر کلیدی این پروژه هم مانند مدرسه‌ی گاندو مشارکت جامعه‌ی روستایی در فرایند ساخت بوده است. طراحی ساده و استفاده‌ی کمینه‌گرا از مصالح باعث شد تا این خانه‌ها الگویی باشند برای افرادی از جامعه که می‌خواستند خانه‌های خودشان را بنا کنند.
در ادامه‌ی این مجموعه، فرانسیس کِرِ و تیم او کتابخانه‌ی مدرسه‌ی گاندو (Gando Primary School Library) را به عنوان فضایی برای تکمیل برنامه‌ی آموزشی مدرسه طراحی و اجرا نمودند. فرم بیضی شکل کتابخانه آن را با مدرسه‌ و کلاس درس‌های قائم‌الزاویه متمایز می‌کند. این کتابخانه به جز فضایی آموزشی برای کودکان، مرکزی برای کل روستاییان به شمار می‌رود. همچنین این بنا حیاط مدرسه را از بادهای غبارآلود شرقی در امان می‌دارد. فرانسیس کِرِ درباره‌ی این پروژه بیان می‌دارد: «پروژه‌ی بعدی کتابخانه‌ی گاندو بود. در این پروژه سعی کردیم تا ایده‌های متفاوتی را برای ساختمان پیاده کنیم. اما اغلب، ما مصالح ساختمانی زیادی نداریم. چیزی که ما در گاندو داریم کوزه‌های گلی هستند. ما می‌خواستیم که از آنها برای دریچه‌ها استفاده کنیم و آنها را تا سایت پروژه آوردیم. در سایت کوزه‌ها به شکل مورد نظر درآمدند و سپس قبل از بتن‌ریزی در سقف نصب شدند. دریچه‌های به وجود آمده هوای گرم را به بیرون هدایت می‌کنند و نور را به داخل می‌آورند.»
در این پروژه نیز تکنیک سقف بیرون زده از بدنه‌ی ساختمان برای کم کردن گرمای حاصل از خورشید و تخریب حاصل از باران استفاده گردید. همینطور پوششی از پلی‌کربنات در بالای بازشوها قرار داده شد. در این پروژه اولین باری بود که کِرِ از چوب اکالیپتوس استفاده نمود؛ این متریال بعدها به ویژگی شاخصی در چندین پروژه از فرانسیس کِرِ تبدیل شد. چوب اکالیپتوس بسیار مقاوم بوده و در طی زمان درخشندگی نقره‌ای جذابی خواهد داشت به همین دلیل به متریالی ایده‌آل برای نمای شفاف بیرونی بدل گردیده است. درختان اکالیپتوس به صورت وسیع برای مقابله با جنگل‌زدایی در بورکینافاسو کاشته می‌شدند؛ اما امروزه به دلیل جذب رطوبت خاک و سایه‌ی محدودی که دارند وجهه‌ی منفی پیدا کرده‌اند. موثرترین راه مبارزه با بیابان‌زایی این است که از اکالیپتوس برای ساخت و ساز استفاده گردد و به جای آنها گونه‌های بومی کاشته شود.
پروژه‌ی دیگر فرانسیس کری، ساخت مرکز معماری خاک (Centre for Earth Architecture, 2010) است. این پروژه تکمیل‌کننده‌ی پروژه‌ی موسسه‌ی آقاخان در مالی شامل بازسازی یک مسجد و احداث سیستم فاضلاب منطقه، بود.
این ساختمان دارای گالری و امکانات آموزشی است که معماری خاک سنتی، که میراث منطقه است، را ارتقا خواهد داد. خود ساختمان نیز ویترینی از تکنیک‌های ساخت و ساز گلی است. سایت پروژه در کنار یک دریاچه و در راستای محور مسجد قرار گرفته است و ارتفاع آن با توجه به بافت اصلی شهر در نظر گرفته شده و دید به گلدسته‌‌های گلی مسجد را مخدوش نمی‌کند. دیوارها و طاق از بلوک‌های خاک فشرده نمایان و ملات گل ساخته شده‌اند. این مصالح به‌خوبی با اقلیم منطقه همخوانی داشته و یک حائل طبیعی دما بین درون و بیرون است. در این پروژه نیز از سقف بیرون زده جهت خنک نگه‌داشتن دیوارها و ایجاد سایه‌بان استفاده گردیده است. بنا از طریق بازشوهای دیوار و طاق به طور طبیعی تهویه شده و بدین ترتیب در مصرف انرژی صرفه‌جویی می‌گردد.
پروژه‌ی استارتاپ لاینز ( Startup Lions Campus, 2019.2021)، پردیس فناوری اطلاعات و ارتباطاتی است که در کنیا واقع شده است. این پروژه با ارائه‌ی آموزش‌های سطح بالا و ایجاد دسترسی به فرصت‌های شغلی بین‌المللی پاسخی به چالش بی‌کاری جوانان است بدون اینکه آنها مجبور باشند محل زندگی خود را ترک کنند. این پروژه از مورفولوژی خاص و زیبایی طبیعی سایت خود بهره‌ می‌گیرد. بنا متشکل از دو طبقه است که روی شیب طبیعی سایت قرار گرفته‌اند و تراس‌های آن دید وسیعی از دریاچه‌ی منطقه را به نمایش می‌گذارند و محلی مناسب برای گفتگوهای غیر رسمی و تبادل ایده‌ها هستند. این بنا الهام گرفته‌ از تپه‌های برج‌ مانند ساخته شده توسط موریانه‌ها در منطقه است. برج‌های تهویه‌ی ساخته شده با اثر دودکشی هوای گرم را از فضاها خارج می‌کنند و هوای تازه نیز از بازشوهایی که در ارتفاع پایین قرار گرفته‌اند به داخل می‌آید. این سیستم باعث می‌شود که بنا با وجود دمای زیاد هوا شرایط مناسبی داشته و نیز نحوه‌ی قرارگیری آن، موجب می‌شود تا تجهیزات آی-تی توسط گرد و غبار منطقه از بین نروند. برج‌ها در کنار نقش عملکردی خود، به عنصری شاخص در منطقه تبدیل شده‌اند. بنا از سنگ منطقه با روکشی از گچ ساخته شده است. برای انتخاب مصالح و تکنیک‌های ساخت، فاکتورهایی نظیر پایداری اکولوژیکی، قیمت و در دسترس بودن در نظر گرفته شد که البته تصمیمات نهایی با مشارکت جامعه‌ی محلی و استفاده از تجربه و تخصص آنها گرفته شد.

خانه‌ی معلمان مدرسه‌ی گاندو: (Gando Teachers’ Housing)، 2006، پلان

خانه‌ی معلمان مدرسه‌ی گاندو: (Gando Teachers’ Housing)، 2006

دبیرستان شورج (Lycée Schorge, 2014-2016)، در سومین شهر پرجمعیت بورکینافاسو، استانداردهای بالایی را برای آموزش بهتر در منطقه ارائه می‌دهد. مدرسه از 9 مدول تشکیل شده که به صورت مدور به دور یک حیاط مرکزی قرار گرفته‌اند و حیاط را از باد و گرد و غبار محافظت می‌کنند. معمار یک سری پله، آمفی‌تئاتری را طراحی و تشکیل داده است که هم برای گپ و گفت دوستانه هم جشن‌های مدرسه و حتی تعداد نفرات بیشتر نیز مناسب است. دیوارها از سنگ لابریت منطقه تشکیل شده‌اند. این سنگ زمانی که از زمین استخراج می‌شود به راحتی قابل برش خوردن و به شکل آجر درآمدن است. پس از آن در مقابل افتاب قرار می‌گیرد تا مقاوم‌تر شود. این دیوارها حرارت و گرمای طول روز را جذب کرده و در طی شب آن را برمی‌گردانند. نمای دوم شکل گرفته از چوب اکالیپتوس کلاس‌ها را مانند پارچه‌ای شفاف در برمی‌گیرد و فضاهای مناسبی برای زمان استراحت بچه‌ها به وجود می‌آورند. سقف کلاس‌ها طاق‌های گچی متخلخلی هستند که نور غیرمستقیم را وارد فضا می‌کنند تا در عین استفاده از روشنایی روز، گرمای هوا کاربران را آزار ندهد. در این پروژه نیز برج‌هایی برای تهویه‌ی هوا طراحی شده‌اند که در قسمت انتهایی هر کلاس قرار گرفته‌اند. در این پروژه برای کاهش هزینه‌ها و کاهش هدررفت مصالح، مبلمان مدرسه از چوب‌های محلی و فولات به جا مانده از ساخت سقف‌ها ساخته شدند.
اثر دیگر معماران کِرِ که آن هم از مصالح طبیعی ساخته شده است، مرکز هنری تیپت رایز (Tippet Rise) است؛ پاویونی که زایلِم (Xylem -به معنای آوند چوبی) نام گرفته است. پاویون با درختان احاطه گردیده و رو به نهر کوچکی دارد. این پاویون که تماما از کنده‌های چوبی ساخته شده است، افراد را به قلب درختان دعوت می‌کند. چوب‌های استفاده شده برای پاویون، حاصل هرس درختان است. این چوب‌ها دسته دسته شده و در کنار یکدیگر مدول‌های شش‌ضلعی را تشکیل داده‌اند، این قطعات توسط هفت ستون فلزی استوار گردیده‌اند. سقف سازه برای هماهنگی با تپه‌های اطراف به شکل منحنی طراحی شده است. در این پاویون نور توسط کنده‌های عمودی فیلتر شده و بازی نور و سایه‌ی نرمی به وجود می‌آید.
اثر دیگر فرانسیس کِرِ، کلینیک جراحی و مرکز سلامت لئو (Surgical Clinic and Health Centre, 2014) برای کاهش فشار کاری بیمارستان موجود در منطقه و پاسخ‌دهی به نیاز پزشکی افراد بومی ساخته شد. هدف طراحی این مرکز خلق اتمسفری فراگیر و جایگزینی برای شاخصه‌های غالب معماری مراکز بیمارستانی که اغلب بسیار خشک هستند بود. این مجموعه از 10 واحد مدولار که در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند تشکیل شده که با ایجاد فضاهایی سرپوشیده و بینابینی، اتمسفری پویا و دعوت‌کننده را ایجاد می‌نمایند. این سیستم مدولار همچنین در کاهش هزینه و افزایش سرعت ساخت و ساز موثر است. دیوار این واحدها، که از خشت خام تشکیل شده‌اند، توسط سقفی بیرون‌زده از باران و آفتاب شدید محافظت می‌شوند. این سقف‌ها همچنین طوری طراحی شده‌اند که آب باران را جمع‌آوری کنند تا از آن برای آبیاری گیاهان و درختان استفاده گردد؛ این موضوع برای منطقه‌ای که تنها سه فصل بارانی دارد بسیار اهمیت دارد. در این پروژه گروه معماران کِرِ با تیمی از کارگران محلی همکاری داشته و به آنها روش‌های خلاقانه‌ی ساخت‌و‌ساز را آموخته‌اند. مهارت و تخصصی که آنها آموخته‌اند به منبع ارزشمندی تبدیل شده که در پروژه‌های آینده به کار گرفته خواهد شد و توسعه‌ی اقتصادی و ساختمان‌سازی پایدار در منطقه را رواج می‌دهد.

کتابخانه‌ی مدرسه‌ی گاندو (Gando Primary School Library)

هدف از تاسیس این مجموعه به غیر از فراهم نمودن تسهیلات پزشکی، تبادل دانش میان پزشکان متخصص مهمان و پزشکان بومی بوده است. در این راستا خانه‌ی پزشکان لئو (Léo Doctors’ Housing, Léo Doctors’ Housing, 2016 – 2018) طراحی و ساخته شد تا محل اقامتی باشد برای کارمندان مقیم و داوطلبان کلینیک. این مجموعه از پنج آپارتمان جدا تشکیل شده که به دور یک حیاط مرکزی مشترک قرار گرفته‌اند. هر یک از آپارتمان‌های تک خوابه‌ی اختصاصی دارای نشیمن، حیاط و تراس شخصی خود هستند. در این پروژه نیز از سیستم مدولار استفاده گردید. سازه شامل دیواری دولایه از بلوک‌های سیمانی و بلوک‌های خاک فشرده هستند. این سیستم در کنار ایجاد ساختاری یکپارچه، با افزایش جرم حرارتی باعث می‌شود تا داخل بنا خنک بماند. سقف طاقی شکل داخل بنا که آن هم از بلوک‌های خاک فشرده تهیه شده است، در قسمت‌های انتهایی به صورت باز رها می‌شود تا تهویه‌ی طبیعی صورت بگیرد و نور به داخل نفوذ کند. در بالای این طاق، سقف فلزی قرار دارد که داخل بنا را از گرما و بدنه‌های خارجی را از آفتاب و باران در امان می‌دارد. شیب سقف، آب باران را به مخزنی هدایت می‌کند تا از آن برای آبیاری گیاهان و درختان استفاده گردد. دیواری که به دور این مجموعه آپارتمانی کشیده شده ‌است، فضا را برای کاربران ایمن می‌سازد و از حریم شخصی آنها حفاظت می‌نماید.
از دیگر کارهای فرانسیس کِرِ می‌توان به فروشگاه پاپ آپ کمپر (Camper Pop-up Store)، تئاتر توگونورا (Tugunora)، سایبان لوئیزیانا (Louisiana Canopy) و… اشاره کرد.
ادواردو سوزا معتقد است که در معماری‌ فرانسیس کِرِ، ضروری است که تمام اعضا حس کنند درگیر پروژه هستند و با دانش و نیروی کار خود برای ساخت بنایی که متعلق به همگان است مشارکت دارند. کِرِ راه‌حل‌های ساده ولی در‌عین‌حال بسیار مبتکرانه‌ای را که با اقلیم و امکانات محلی هماهنگ هستند را در طراحی‌های خود به کار می‌گیرد. برای مثال کوزه‌های گلی که در کتابخانه‌ی گاندو برای ورود نور و تهیه‌ی هوا در سقف کار گذاشته شدند. یا سطل‌های آبی که در مدرسه‌ی متوسطه Lycee Schorge استفاده شد تا دمای داخلی فضاها کاهش یابد. استفاده از فیلتر و لایه‌هایی برای تهویه و سایه‌اندازی، خلق فضاهای بینابینی، استفاده‌ی محتاطانه از مصالح محلی و پوشش گیاهی، مواردی هستند که آثار او را به شاهکار تبدیل می‌کنند. البته در کنار اینها معماری کِرِ عملکردی آموزشی نیز دارد و جوامع محلی را تحت تاثیر قرار داده و به آنها نشان می‌دهد که آینده می‌تواند کمی رنگی‌تر باشد. در دنیایی که معماری کالایی لوکس است، فرانسیس کِرِ به ما نشان می‌دهد که معماری می‌تواند در عین همگانی بودن، هنوز هم هیجان‌انگیز باشد. فرانسیس کِرِ بیان می‌دارد: «در گاندو پروژه‌ها همواره با آموزش مردم مرتبط است. چرا‌که من می‌خواستم وقتی که مُردم حداقل یک نفر این کار را ادامه دهد. مردم روستای من حالا می‌توانند از مهارتشان برای کسب درآمد استفاده کنند. معمولا مرد جوانی اهل گاندو برای کسب درآمد باید روستایش را ترک کند و به شهر برود و حتی گاهی کشورش را ترک کند و برخی از آنها هرگز برنمی‌گردند و این باعث می‌شود تا جامعه ضعیف و ضعیف‌تر شود. اما آنها حالا می‌توانند در روستای خودشان بمانند و در کارگاه‌های مختلف ساختمانی کار کنند و درآمدی را کسب کنند که خانواده‌شان را تامین کند. من جوایز زیادی را برای استفاده از کوزه‌ها دریافت کردم مطمئنا فرصت‌هایی را نیز ایجاد کرده است و من مشهور شدم. اما علت آنچه انجام دادم جامعه و مردم من هستند. زمانیکه کودک بودم و به مدرسه می‌رفتم و در تعطیلات به گاندو باز‌می‌گشتم در آخر تعطیلات می‌بایست با مردم روستا خداحافظی می‌کردم. همه‌ی زنان گره‌ی لباس خود را باز می‌کردند و آخرین سکه‌ی پس‌انداز خود را به من می‌دادند. این کار در فرهنگ ما نشان محبت عمیق است. یک روز از مادرم پرسیدم چرا تمام این زنان اینقدر من را دوست دارند؟ او گفت که آنها می‌خواهند در هزینه‌ی تحصیل تو مشارکت کنند به امید اینکه تو موفق شوی و روزی به اینجا برگردی و کمک کنی تا کیفیت زندگی مردم اینجا بهتر شود. اکنون امیدوارم که مردم و جامعه‌ی خودم را از طریق کار سرافراز کنم و قادر باشم که قدرت اجتماع و مردم را به شما ثابت کنم و به شما نشان دهم که معماری می‌تواند الهام‌بخش مردم برای شکل دادن آینده‌ی خودشان باشند.»

منتشر شده در : یکشنبه, 29 ژانویه, 2023دسته بندی: معماری انسان دوستانه, مقالاتبرچسب‌ها: ,