سیر تحول فضاهای اقامتی در گذر زمان
مرضیه طبائیان (عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان (مرکز هرند))

مقدمه: نیاز انسان به سرپناه و مأمن، نه تنها در حضر بلکه در سفر نیز از روزگاران باستان مورد توجه بوده است. شاید در همه­‌ی کتاب­‌هایی که درباره­‌ی تاریخ، جهانگردی و سیر و سیاحت در تمامی دنیا نوشته شده است، پیوستگی راه و ساختمان­‌های اطراف آنها در غالب اصطلاحات مختلف آورده شده و در زبان­های زنده و مرده‌­ی جهان و گویش‌­های مختلف از فضاهای اقامتی بین راهی سخن به میان آمده باشد. فضاهایی که پس از طی مسافت‌­ها راه، منزل و آسایشگاه امنی برای کاروانیان خسته و از راه رسیده فراهم کرده و امکان سپری کردن شب را برای آنان به ارمغان آورده­‌اند.
آرثِر آپِم پوپ (Arthur Upham Pope) ایرانشناس معروف در این زمینه می­‌گوید: «ایجاد و توسعه­‌ی کاروانسراها یکی از موفقیت­‌های معماران ایرانی است و در هیچ کجای دنیا نمی­‌توان ویژگی­‌های کاروانسراهای ایران را مشاهده کرد. از حدود یک هزار کاروانسرایی که از گذشته­‌های بسیار دور تا عصر حاضر در تمامی ایران ساخته شده، نمی­‌توان دو کاروانسرا را از نظر نقشه مشابه هم دانست و هر کدام از نظر ویژگی­‌های معماری منحصر به فرد است.»

ساختمان­‌های وابسته به راه را می­‌توان تحت عناوین زیر تقسیم کرد:
1. ساباط
2. رباط
3. کاربات
4. کاروانسرا
5. خان

اصطلاح­‌شناسی
«کاروانسرا» در ساده­‌ترین تعریف آن بنایی است که کاروانی را در خود جای می‌­دهد. کاروانسرا بیش از انواع دیگر بناهای اسلامی تابع قاعده است. معمولاً نقشه­‌ی آن مربع یا مستطیل بوده و دارای یک سر درِ بزرگ پیش آمده با ارتفاعی چشم­گیر است.
در تعریفی دیگر، کاروانسرا از کلمه­‌ی «کاروان» یا «کاربان» مشتق شده است. کاربان کسی است که تجارت را پاسداری می­‌کند. کلمه­‌ی caravan که در زبان انگلیسی مصطلح است، عبارت از هیئتی از تجار بوده که برای حفاظت از خود در مقابل راهزنان، با یکدیگر متحد شده‌­اند. «رباط» نیز اصطلاح دیگری است که به فضاهای اقامتی میان راهی اطلاق می­شده است. ریشه‌­ی عربی کلمه‌­ی رباط از «ربط» آمده که یکی از معانی آن بستن اسب است و کاملاً با کاروانسرا تناسب دارد. این گونه بناها اغلب پس از قرن نوزدهم و در مغرب زمین یافت شده‌­اند.
در جهان عرب، متداول‌­ترین واژه برای کاروانسرا کلمه‌­ی «خان» است که در نواحی ترک زبان به آن «هان» می‌­گویند. معنای اصلی این کلمه در عربی و در فارسی «خانه» است. همین اشارات لغوی گویای این نکته است که برخی از بناهای اولیه‌­ای که نیازهای مسافران را برطرف می­‌کرده است، شبیه به خانه بوده‌­اند؛ همچنین کلمه‌­ی عربی «منزل» که به معنای خانه و توقفگاه میان­‌راهی است. در بیشتر کشورهای جهان کلمه‌­ی خان به مهمان‌خانه­‌های کوچکی گفته می‌­شود که در جوار مناطق مسکونی قرار داشته و به‌­رغم کوچک بودنشان خدماتی بیشتر از کاروانسرا ارائه می­‌کنند.
واژه‌­­ی «ساباط» که به بسیاری از زبان‌­ها راه یافته، در فارسی کهن ریشه دارد. جزء اول آن، «سا» به معنای آسایش و جزء دومش پسوند «باط» نمودار ساختمان و بنا و عمارت است که در انتهای واژه­‌های دیگری نظیر رباط، کاربات و خرابات آمده است. روی هم رفته، این واژه به جای آسایشگاه و استراحتگاه امروز به کار می رفته است. ساباط به کلیه­‌ی بناهایی که به منظور آسودن بر پا می­شده، چه در شهر و چه در بیرون از آن اطلاق می‌­شده است. در شهرستان­‌های جنوبی ایران هنوز هم این واژه در جای درست خود به کار می­‌رود. این بناها عمدتاً به چند تختگاه، یک آب انبار و گاهی یک یا دو اتاق کوچک که تنها می­‌توان به منظور رفع خستگی و اندکی آسودن مورد استفاده قرار داد، اطلاق می­‌شده است. ساباط دارای سه تا هفت دهانه­‌ی سرپوشیده است که دو سوی آن، تختگاه­‌های کوچکی به اندازه‌­ی یک تخت یا نیمکت قرار دارد و اغلب دهانه‌­ی میانی آن، درگاه آب انبار است.
استفاده از واژه­‌های گوناگون بیش از آنکه بیانگر تنوع عملکردها و انواع مختلف بنا باشد، بیانگر این نکته است که ساختما‌ن­‌های وابسته به راه و مسافران به دسته‌­های مختلف تقسیم شده، ولی کماکان عملکرد­های مشابه داشته‌اند.

معماری کاروانسراها
کاروانسرا ساختمانی است که کاروان را در خود جای می­‌دهد و بزرگ­ترین نوع ساختمان­‌های اسلامی است. پلان آن معمولاً مربع یا مستطیل­‌شکل است. به لحاظ فرم پلان و معماری کاروانسراهای حیاط‌­دار ایرانی از ادوار مختلف به صورت­‌های کاروانسرای مدور، کاروانسرای چند­ضلعی، کاروانسرای دو ایوانه، کاروانسرای چهار ایوانی، کاروانسرا با تالار ستوندار و کاروانسراها با پلان متفرقه ساخته می­شده‌­اند.
این دسته از بناها یک ورودی برجسته‌­ی عظیم و بلند دارند که معمولاً ساده و بدون نقش هستند و دیوارهایی دارند که گاهی اوقات بادگیرهایی در انتهای آن تعبیه شده. یک دالان با تاق قوسی که مابین ورودی و حیاط داخلی قرار گرفته است، فضای کافی را برای جا دادن حیوانات بارکش فراهم ساخته است. بر روی سکوی برآمده‌­ای که در پیرامون این حیاط قرار گرفته است، تاقگان­‌هایی واقع شده­‌اند که نمای داخلی را مفصل‌­بندی کرده‌­اند. در پشت آنها حجره‌­های کوچکی برای منزل دادن مسافران تعبیه شده است.
در کاروانسراهای دو طبقه، از حجره‌­های پایینی برای انبار کردن کالاها و از حجره‌­های بالایی برای منزل دادن مسافران استفاده می­‌شد. آثاری که از کاروانسراهای کهن بدست آمده، نشان می‌­دهد که اتاق‌­ها بی­‌واسطه به حیاط گشوده می­‌شدند. در مدخل کاروانسرا، دروازه‌­ی مستحکمى قرار داشت و در دو سوى آن اتاق­‌هاى مربوط به خدمه و متصدیان کاروانسرا تعبیه شده بود. پس از آن محوطه­‌ی گسترده‌­اى بود که در اطراف آن محل نگهدارى کالاها قرار داشت. اصطبل، انبار علوفه، دکان نعل‌بندی و آهنگرى و قهوه­‌خانه نیز در این قسمت وجود داشت. محل پذیرایى از مسافران در طبقه‌­ی فوقانى بود. عموماً در وسط محوطه‌­ی کاروانسرا مسجد کوچکى قرار داشت.
روشنایی اتاق­‌های کاروانسرا به هنگام روز از طریق روزنه­‌های سقف و یا پنجره­‌ها تأمین می­‌شده است. شب هنگام نیز از پیه سوز، شمع و دیگر وسایل روشنایی استفاده می­‌شد که تهیه‌­ی آن بر عهده‌­ی مسافران بوده است.
نکته‌­ی جالب توجه اینکه در تعدادی از کاروانسراها برای رفع نیازمندی­‌های مسافرینْ نانوایی، قصابی، آسیاب و حتّا سرویس بهداشتی و حمام ساخته می‌­شده است. مثل دیر گچین که دارای حمام ساده‌­ای در فضای کاروانسرا بوده است. معمولاً محل حمام­‌ها داخل برج­‌ها یا گوشه‌­های دیر می­‌باشد. در کاروانسرای لاسگرد در جاده‌­ی سمنان­ مشهد و یا علی­‌آباد در جاده تهران ­ـ قم به هنگام ورود کاروان، کاروانیان می‌­توانستند مواد غذایی و وسایل مورد نیاز خود را از روستاییان خریداری کرده و اگر کالایی برای فروش داشتند، به آنها عرضه کنند.

مصالح و نحوه‌­ی ساخت و تزئینات
مصالح اصلی ساخت کاروانسراها آجر و سنگ و برای پر کردن داخل دیوارها خشت بوده است. برای ساخت پی از شفته‌­ی آهک به همراه قطعات سنگ و آجر استفاده می­‌شده و نمای آنها از داخل و خارج اغلب به صورت ساده یا گره چینی تزئینی کار می­‌شده‌­اند. پوشش حجره­‌ها «تاق­‌های آهنگ» است و گاه در زیر ایوان­‌ها تزئینات کاربندی نیز مشاهده می­‌شود، تزئینات کاروانسراها مانند بناهای مذهبی هم عصر خود ممکن است آجرکاری، کاشی‌کاری و گچبری باشد که عموماً در نماهای خارجی و بیشتر در ایوان­‌ها و دروازه‌­ی ورودی اعمال می­‌شود. از زیباترین نمونه­‌های آجرکاریْ کاروانسرای مهیار، گچ­بریْ کاروانسرای رباط شرف و هنر کاشیکاریْ کاروانسرای جهان­‌آباد را می­‌توان نام برد. سقف اغلب کاروانسراهای ایران نوک تیز و شیبدار است. پشت­‌بام‌­ها اکثراً مسطح و با شیب کم ساخته شده‌­اند و در قسمت­‌هایی که اتاق‌­های بزرگ دارند، سقف‌­ها قوسی‌­شکل می‌­باشند. تمامی درها و پنجره­‌ها و تورفتگی­‌های دیوارهای حصارها، حیاط‌­ها و ایوان­‌ها عموماً با سقف هلالی ساخته شده‌­اند.
در برخی از کاروانسراها حصار خارجی مانند باروی دور شهر با برج­‌هایی در گوشه­‌ها تقویت شده که محل دیدبانی نیز بوده‌­اند. کف حیاط کاروانسراها معمولاً خاک کوبیده و قلوه سنگ بوده و به ندرت استفاده از آجرفرش مشاهده می‌شود.
اتا‌ق­‌ها و ایوانچه‌­های مقابل آنها معمولاً از داخل با گچ‌­اندود و کفِ اتا‌‌ق‌­ها با آجرهای نظامی مفروش شده است و اتاق‌هایی به همراه ایوان­‌های مقابل آنها به اندازه‌­ی یک پله یا بیشتر از سطح حیاط بالاتر بوده است.

تاریخچه‌­ی فضاهای اقامتی در جهان
براساس متون تاریخی و برخی از بناهای برج‌­و­بارو­دار اوایل سده­‌های میانه که باستان‌شناسان شوروی سابق مورد کاوش قرار داده‌­اند، این نوع بناها در آسیای میانه بیشترین حضور را داشته‌­اند. با تثبیت مرزهای جهان اسلام، فعالیت مبارزان در راه دین کاهش یافت، ولی بناهایی که در بین راه‌­ها ساخته شده بودند، جهت اسکان مسافران همچنان باقی ماندند.
رباط سوسه در تونس که احتمالاً بین سال­‌های 771 و 788 تأسیس شده، یک ساختمان مربعی‌­شکل دو طبقه با برج‌های زاویه‌­ای و یک ورودی مستحکم و حیاط باز با حجره­‌های پیرامونی است و با مسجد ستون­‌داری که در نخستین طبقه و در بالای درب ورودی قرار گرفته آن را از نظر پلان با کاروان‌سراهای عصر خود متمایز کرده است.
از دیگر نمونه­‌های رباط­‌ها در مغرب­‌زمین به رباط ملک که تقریباً یک سده بعد بر سر راه بخارا و سمرقند بنا شده است، می­‌توان نام برد که ظاهراً شبیه به یک قلعه است. نمای پیشین تورفته‌­ی آن یادآور عمارات قصر گونه‌­ی همان منطقه است. این رباط نیز دارای برج­‌های زاویه‌­ای و پایه­‌های نیم‌­دایره‌­ای می‌­باشد و آرایش فضاهای داخلی آن با اتاق‌­هایی که به حیاط مرکزی متصل می­‌شود نشان از حقیقت فرم کاروانسرایی بودن آن دارد.
ابن حوقل، جغرافی‌دان قرن دوازدهم، به رباط­‌ها و کاروانسراهای شهری در منطقه‌­ی «پالِرمو» اشاره می­‌کند که در آن زمان برای تجمع مسافران ساخته شده بودند و اما در جهان مدرن و با پیشرفت­ه‌ای زندگی بشر، اقامتگاه‌­ها شکل تازه­‌ای به خود گرفته و در غالب عناوین مختلف با کاربردی­‌های گوناگون و شرایط مالی و اقتصادی استفاده‌­کنندگان در بافت­‌های شهری سراسر جهان توسعه یافته­‌اند. در دوره ی سلجوقی حدود صد کاروانسرا در مناطق آناتولی و ترکیه ساخته شده ­است.
فضاهایی همچون هتل، متل، سوئیت، هتل آپارتمان، مراکز جهانگردی، ویلاها و کمپ­‌های جهانگردی و غیره، از دسته فضاهایی هستند که در نقاط مختلف ارائه خدمات می­‌نمایند. صنعت هتل‌داری نوین آغاز خود را به کشورهای اروپایی خصوصاً سوئیس مدیون است.
این صنعت در ابتدا در ساختمان‌­های کوچک و محقری که برای گشودن آنها از کلیدهای چوبی استفاده می‌­شد، شکل گرفت و در همین هتل­‌های کوچک انواع خدمات و سرویس‌­ها به مشتریان عرضه می­‌گردید. صاحبان هتل­‌ها بیشتر طبقه­‌ی ثروتمند و اشراف بودند. کلمه­‌ی “hotel” از حدود سال­‌های 1760 میلادی برای نامیدن مراکز اقامتی به کار گرفته شد. این واژه خود از کلمه‌­ی “hostel” مشتق شده است که در همان سا‌ل‌­ها و در کشور انگلیس به کار می‌رفت. در آمریکا مکان­‌های اقامتی را “inn” می­‌نامیدند که به مفهوم کاروانسرا، مسافرخانه، مهمان‌خانه و گاه به معنی منزل به کار می­‌رفت.
رشد واقعی و تکامل این صنعت در آمریکا با گشایش «سیتی هتل» در نیویورک در سال 1794 میلادی آغاز شد و این نخستین ساختمانی بود که به ارائه­‌ی خدمات مربوط به هتل‌داری اختصاص یافت. فعالیت­‌های این مرکز به ایجاد انگیزش و رقابت در میان شهرهای دیگر انجامید. به طوریکه سرمایه‌­داران متعدد به این صنعت روی آوردند و هتل­‌های چندی تأسیس کردند، اما گسترش افسانه‌­ای و شگفت­‌آور این صنعت به سال‌­های قرن بیستم بر می­‌گردد. سال 1930 میلادی با رویدادی در رکود صنعت جهانگردی روبه‌­رو بوده، ولی در آغاز دهه‌­ی 1950 شکوفایی این صنعت در کل دنیا دیده شد. مراکزی نیز با نام مُتل تنها در آمریکای شمالی ساخته شدند. تأسیس هتل­‌های زنجیره‌­ای در همین زمان و به منظور مشارکت سرمایه‌­داران شروع شد.
هتل‌­های زنجیره‌­ای هایت، شرایتون، هالیدی، هیلتون، پلازا و غیره از این دسته‌­اند. رونق و گسترش هتل­‌های بزرگ روز افزون است، بطوریکه نمی‌­توان پایانی بر آن متصور شد. در این گونه هتل‌­ها ارائه‌­ی خدمات براساس درجه‌­بندی ستاره‌ای هتل انجام شده و در سطوح مختلف انجام می­‌شود. در تمامی آنها سعی در جذب مشتری و رضایت خاطر مسافرین است.
پیشینه­‌ی اقامتگاه‌­ها در ایران
ایران، به علت قرارگیری در شاهراه بازرگانی شرق و غرب و وسعت خاک آن، از دیرباز به ایجاد راه­‌های بازرگانی و نظامی و ساخت پُل­‌های متعدد و تأمین امنیت کاروانیان به دیده‌­ی توجه نگریسته است. تحول و گسترش کاروان­‌های ایران در ادوار مختلف، بستگی به وضعیت اجتماعی، اقتصادی، مذهبی داشته و تنوع اقلیمی در به وجود آوردن اقامتگاه­‌های مختلف در ایران مزید بر علت گردیده است.
اولین بنا از دسته بناهای اقامتی در ایران را «چاپارخانه‌­ی عصر هخامنشی» می­‌دانند که به منظور ارتباطات سریع بنا شده بود. هرودوت در جلد پنجم کتاب تواریخ از منزلگاه­‌هایی سخن گفته که توسط هخامنشیان بین شهرهای شوش و سارد بنا شده بودند و همچنین به 111 ساختمان کاروانسرای ایجاد شده (چاپارخانه) که گویا به شکل مربع و مستطیل بوده‌­اند و با مصالحی از جمله خشت و آجر بر پا شده بودند، اشاره کرده است. به گفته‌­ی وی این فضاها اتاق‌­ها و اصطبل­‌هایی در اطراف داشته­‌اند. پیش از اسلام، عصر ساسانی یکی از ادوار مهم به شمار می‌­آید و عموماً کاروانسراهای این دوره چهار ایوانه و با لاشه سنگ، آهک، گچ و خاک بنا می­‌شدند. در ادامه­، تحول فضاهای کاروانسرا و اقامتی در ادوار تاریخی ایران بررسی می­‌شود.

الف) اقامتگاه‌­های دوره­‌ی هخامنشی
راه‌­های ارتباطی در ابتدای به قدرت رسیدن کوروش، همان مسیرهای زمان مادها بود. هر چند این راه­‌ها پس از کشورگشایی‌­های کوروش تا سرحد آسیای صغیر و میان‌­رودان گسترش یافت. مهم‌ترین اقدامات درباره­‌ی اصلاح و احداث راه­‌های جدید و امکانات جانبی آن، در دوره ی پادشاهی داریوش است. داریوش در زمان سلطنت خود «راه شاهی» را ساخت و برای رفاه حال مسافرانْ ایستگاه­‌هایی را ایجاد نمود که می‌­توان آنها را هسته­‌های اولیه­‌ی فضاهای اقامتی در ایران دانست.

ب) اقامتگاه‌­های دوره‌­ی اسکندر و سلوکیان
از کارهای مهمی که اسکندر در زمان حکومتش انجام داد، شهرسازی بود. پس از مرگ اسکندر سلوکوس قدرت را به دست گرفت. سلوکیان نیز پس از اسکندر به شهرسازی ادامه دادند. چون در آن زمان سلوکیان راه­‌های اصلی را که سه قاره­‌ی آسیا، اروپا و آفریقا را به هم متصل می­‌کردند، در اختیار داشتند. در این دوره ورود جهانگردان به ایران بیشتر شد، ولی از بناهای آن دوره اطلاعاتی در دست نیست.

ج) اقامتگاه‌­های دوره ی اشکانی و ساسانی
پادشاهان دوره ی اشکانی به سبب خوش‌گذرانی و تغییر مداوم پایتخت­‌های خود، همواره در حال جابجایی بودند، لذا وضع راه‌­ها و به دنبال آن تأسیسات اقامتی و رفاهی در این دوره بهبود بخشیده شد. در زمان اشکانیان راه ابریشم ساخته شد و از چین به ایران و از ایران به انطاکیه ادامه یافت. بر سر مسیر اینها کاروانسراهای زیادی ساخته شد که به «چاپارخانه­‌های پارتی» معروف می­‌باشند.
در این دوره فرم کاروانسراها به صورت مربع یا مستطیل بوده و با مصالحی چون خشت و آجر بنا می­‌شده­‌اند.
دولت ساسانی نیز به امنیت و نگهداری راه‌­ها و احداث اقامتگاه‌­ها و ایجاد پل­ها و تسهیلات سفر توجه خاصی داشت. نمونه­‌های زیادی از کاروانسراهای دوره ی ساسانی در گوشه‌­های مختلف ایران باقی مانده است. از آن جمله دِیرِگچین یا دیر­الحص در راه قدیم ری ـ اصفهان با پلان چهار ایوانی و تزئینات زیبای آجرکاری، رباط انوشیروان در جاده‌­ی سمنان با پلان چهار ایوانی، کاروانسرای در واژه­ی گچ در نزدیکی کازرون. دیر گچین ورامین (واقع در دشت قم رود) به مادر کاروانسراهای ایرانی معروف است. وسعت محوطه­‌ی كاروانسرای دیر گچین به 12 هزار متر مربع می‌­رسد كه بنای كارونسرا با وسعتی حدود هشت هزار متر مربع در میان آن احداث شده است. این بنای قدیمی که بزرگترین کاروانسرای خشتی ـ گلی ایران محسوب می­‌شود، دارای 43 حجره، ایوان شاه­‌نشین، حیاط خلوت، 8 شترخانه، منظر شاهی و دو مغازه برای نگهداری كالا و حمام و مسجد است.

د) اقامتگاه­‌های دوره­‌ی اسلامی
در آغاز به قدرت رسیدن اعراب، کشور رونق بازرگانی خود را از دست داد و راهسازی و ساختمان­‌های وابسته به آن به دست فراموشی سپرده شد و رباط و کاروانسراها اعتبار پیشین خود را از دست دادند. سلسله‌­هایی چون آل بویه، سامانیان و آل زیار بناهای کاروانسرایی عام­‌المنفعه‌­ی متعدد بنا کردند. در زمان به قدرت رسیدن سلجوقیان راه­‌های جدید پدید آمد و برای آسایش کاروانیان کاروانسراهایی ساخته شد.
شخصی به نام ابوالحسن محمد ابن ماه بسیاری از این رباط‌­ها را ساخته است. بخصوص در نواحی شرقی ایران و مسیر حرکت جاده­‌ی ابریشم که مهمترین آنها «رباط چاهه» یا «رباط ماهی» خوانده می­‌شود. رباط ماهی در 66 کیلومتری شرق شهر مشهد واقع شده است و به صورت چهار ایوانی بنا گردیده و از مهمترین یادگارهای دوره ی غزنوی می­‌باشد.
از جمله زیباترین کاروانسراهای این دوره رباط شرف در جاده‌­ی مشهد ـ سرخس با پلان چهار ایوانی و تزئینات بسیار زیبای آجرکاری و کاشیکاری و رباط کریم با پلان چهار ایوانی در جاده­‌ی شهریار می­‌باشد. همچنین رباط غرب در شهر بابک (جاده‌­ی شیرازـ کرمان) که با سنگ و خشت ساخته شده است.
كاروانسرای رباط شرف یكی از بناهای كلیدی معماری اسلامی به شمار می­رود و در معماری ایران نیز جایگاه ویژه‌­ای دارد. رعایت دقیق و همه‌­جانبه­‌ی تناسبات و اصول معماری ایرانی در طراحی، ساخت و به كارگیری طرح‌های آجرچینی متنوع و بدیع در نمای ایوان­‌ها، تاق­‌ها و تاقچه‌­ها و گنبدها عناصری هستند كه این كاروانسرای شاهی را به یك عمارت قصرگونه شبیه می‌كنند.
همچنین کاروانسرای قلعه­‌ی سنگی در کنار جاده­‌ی ری ـ قم و کاروانسرای زعفرانیه در نزدیکی سبزوار با پلان چهار ایوانی و کاروانسرای تنگ زنجیران در جاده‌­ی شیرازـ فیروزآباد با پلان مربعی­‌شکل از آثار شاخص این دوره هستند.
کاروانسرای رباط کریم به سبک دو ایوانی است و ورودی آن از ایوان غربی است. ایوان شرقی به عنوان شاه­نشین کاربری داشت. این کاروانسرا دارای یک حیاط مرکزی با اتاق‌هایی ایواندار است که دور تا دور این حیاط احداث شده‌اند. در پشت اتاق­‌ها سالن­‌های طولانی به عنوان بارانداز تعبیه شده که دسترسی به آنها از طریق ورودی‌هایی که 4 کنج حیاط قرار دارد، میّسر است. مصالح به کار رفته در این بنا سنگ، آجر، ملات گل و گچ است و تنها تزئینات کاروانسرا آجرکاری است.

ه) اقامتگاه­‌های دوره ی مغول
با حمله­‌ی مغول و حامیان وی در طول دو سال، شهرهای آباد ایران به خاک و خون کشیده شد. پس از گذشت چهل سال هلاکوخان دولت بزرگ و مقتدر ایلخانان را در ایران بنیاد گذاشت. به سبب فرسایش و حل شدن قوای مغول در فرهنگ و تمدن شکوهمند ایرانی، به آهستگی سیل خروشان مغول آرام گرفت و بار دیگر ایران فرصت یافت نقش حساس خود را در برقراری روابط با شرق و غرب ایجاد کند.
با باز شدن جاده­‌های تجاری آسیا، کاروان­‌های اروپایی به سوی ایران و به مقصد چین و ماوراءالنهر به حرکت در آمدند. در زمان رشیدالدّین فضل­‌الله علاوه بر نقشه‌­های چهار ایوانه، نقشه‌­های هشت‌­ضلعی نیز رواج یافت. مثل رباط انجیره که با نقشه‌­ی هشت ضلعی نامنظم در جاده‌­ی یزد ـ مشهد ساخته شده است.
در این دوره کاروانسراهای متعدد و زیبایی در ایران ساخته شد که از آن جمله کاروانسرای پرچم در جاده­‌ی زنجان، کاروانسرای مرند با پلان چهار ایوانی و تزئینات کاشیکاری در شمال شهر مرند که به کاروانسرای هلاکو نیز معروف است، کاروانسرای چهارآباد در جاده‌­ی اصفهان ـ نطنز با پلان هشت­‌ضلعی نامنظم و مصالح سنگ و آجر، کاروانسرای چهار برج در جاده­‌ی اصفهان با پلان چهار ایوانی و دارای برج‌­های تزئینی، کاروانسرای سین در 22 کیلومتری شمال اصفهان با پلان چهار ایوانی و تزئینات آجرکاری زیبا، کاروانسرای مقصود بیگ در جاده‌­ی امین‌­آباد ـ شهرضا با مصالح خشتی و پلان چهار ایوانه و کاروانسرای قلعه‌­ی مزرعه در جاده­‌ی یزد ـ طبس از آن جمله‌­اند. ویژگی مشترک تمامی این بناها وجود حیاط‌­های بزرگ بوده است که نشان از پیشرفت­‌های ساختمانی آن دوره دارد.

و) اقامتگاه­‌های دوره ی صفوی
بسیاری از پژوهشگران، دوره­‌ی صفوی را از درخشان‌ترین ادوار توسعه‌­ی گردشگری در ایران می­‌دانند. این دوره به عصر طلایی ایجاد جاده‌­های کاروانی و تأسیسات و ساختما‌ن­‌های وابسته به آن معروف است. بسیاری از بناهای میان‌راهی در این دوره در اطراف شهرهای ایران به‌­ویژه پایتخت­‌های صفوی ساخته شده‌­اند. به موازات مرمت راه­‌های قدیمی و ایجاد راه­‌های جدید، شاه عباس به آسایش و رفاه مسافران نیز توجه خاص داشت. به فرمان او كاروانسراهای مخروبه سراسر كشور تعمیر و كاروانسراهای جدید ساخته شدند، به طوری كه شاه عباس اول فرمان داد تا 999 كاروانسرا بنا كنند و در پیروی از این امر كلیدی، امرای مقتدر او و بازرگانان و مالكان و ثروتمندان شهرستان‌ها نیز موظف بودند در بین راه‌­ها، كاروانسرا بسازند و چون كارها با نقشه و طرح صحیح و دنباله‌­دار فراهم شده بود، یكباره در عرض مدتی كوتاه در تمام ایران كاروانسراهای متعدد پدید آمد. در ساختن كاروانسراهای شاه عباس نهایت دقت به عمل آمده است تا آسایش كاروانیان به بهترین وجه تأمین شود. هر كاروانسرا از یك حیاط داخلی، یك حیاط خارجی و یك ردیف ساختمان بین آن تشكیل می­‌شود، كه نمونه­‌ی بارز و زنده و پویای آن را می­‌توان كاروانسرای عباسی اصفهان كه امروزه با كاربری مناسب به «هتل عباسی» شهرت داخلی و خارجی دارد نام برد. كاروان به حیاط داخلی وارد می­‌شد و در ایوان­‌های دور حیاط باراندازی می­‌كرد. پشت این ایوان، اتاق مستخدم و آشپزخانه قرارداشت و پشت آن اتاق اربابی ساخته شده بود. بارگیری چهارپایان از ایوان بیرونی صورت می‌­گرفت. به طوری كه كاروان­‌هایی كه به كاروانسرا می‌­آمدند و آنهایی كه از كاروانسرا خارج می­‌شدند، با هم تماس نداشتند و باعث زحمت یكدیگر نمی‌­شدند. مصالح عمده­‌ی این کاروانسرا آجر، کاشی و سنگ بوده است.
از حدود 500 کاروانسرای معرفی شده­‌ی ایرانی، حدود 190 کاروانسرا مربوط به عهد صفوی می­‌باشد. در این زمان ایجاد اقامتگاه­‌ها مثل مهمان‌خانه، سرا و فضاهای استراحت در شهرها مرسوم شد و رو به پیشرفت نهاد. همچنین ایجاد کاروانسراهاى درون‌شهرى نیز گسترش پیدا کرد و این کاروانسرها هر یک محل دادوستد کالاى ویژه‌اى قرار گرفت.
در یک طومار خطی که در موزه‌­ی بریتانیا موجود است، صحبت از 40 کاروانسرای درون شهری در اطراف میدان نقش جهان اصفهان شده که هر یک مخصوص خرید و فروش کالاهای خاصی بوده‌­اند. در این دوره کاروانسراهایى با نقشه‌­ی مدور و هشت‌­ضلعى نیز ساخته شدند. از جمله کاروانسرای زین‌­الدین در 67 کیلومتری جاده­‌ی یزد ـ کرمان که با پلان مدور ساخته شده و دارای 5 برج آجری در اطراف است.
از دوره ی صفوی کاروانسراهای زیاد و زیبایی برجای مانده‌­اند. از جمله کاروانسرای شاه عباسی لاسگرد در استان سمنان با پلان دو ایوانی، کاروانسرای مهیار در 36 کیلومتری شهرضا با نقشه­‌ی چهار ایوانی، کاروانسرای آوج در راه قزوین ـ همدان با پلان چهار ایوانی، کاروانسرای ایزدخواست در جاده­‌ی اصفهان­ ـ شیراز با نقشه­‌ی چهار ایوانی و تزئینات کاشیکاری، کاروانسرای ماهان کرمان، کاروانسرای خان خوره در جاده­‌ی آباده ­ـ­ شیراز با پلان هشت­‌ضلعی و تزئینات زیبای آجرکاری که 8 برج تزئینی دارد. و کاروانسرای مرنجاب در کاشان.
کاروانسرای مرنجاب در 60 کیلومتری شمال شرق کاشان واقع شده است، این بنا در مسیر قدیمی ری ـ اصفهان قرار دارد که از دل کویر عبور می­کرد. کاروانسرای مرنجاب، برای حفظ موقعیت تجاری کویر، اتراق و اقامت مسافران و بازرگانان ــ و همچنین استقرار راه­دارهایی به نام «یساوُل» ــ به دستور شاه عباس اول و به همت آقا خضر نهاوندی (حاکم کاشان در زمان شاه عباس اول) ساخته شد.٭ این کاروانسرا متشکل از سر در و هشتی ورودی، چهار ایوان، اصطبل­‌ها و چهار برج در گوشه‌­ها می­‌باشد. کاروانسرا دارای 28 اتاق یا حجره است که چهار حجره در چهار گوشه‌­ی آن دارای ایوان ورودی بوده که محل اعیان نشین محسوب می­‌شود. تمامی اتاق­‌ها سه پله از سطح حیاط بالاتر قرار گرفته‌­اند. مصالح به کار رفته در کاروانسرا عمدتاً آجر و سنگ و کاشی می­‌باشد.
ز) اقامتگاه‌­های ایران در دوره ی قاجاریه
در دوره ی فتحعلی شاه به سبب سفرهای متعدد اروپاییان به ایران، به تسهیلات سفر و ایجاد راه­‌های جدید و هموار و بازسازی تأسیسات و امکانات وابسته به راه و مسافرین توجه زیادی شد و در قسمت­‌های مختلف کاروانسراهای خراب و ویران مرمت و اقامت­گاه­‌های جدید احداث شد.
در دوره ی صدارت امیرکبیر در کنار اجرای طرح‌­های آبادانی، چاپارخانه که از ابتکارات داریوش هخامنشی بود، در نقاط مختلف کشور پی­‌ریزی شد. مانند چاپارخانه‌­ی ریزو در جاده‌­ی زرند و چاپارخان‌ه­ای در جنوب کرمان که از خشت ساخته شده بودند. از کاروانسراهای عمده و مهم دوره ی قاجار می‌­توان به کاروانسرای عباس­‌آباد در منطقه­‌ی خوربیابانک با نقشه‌­ی دو ایوانی، کاروانسرای وزیر در جاده‌­ی قزوین، کاروانسرای دهنه در شمال طبس، کاروانسرای بیدزرد در جاده‌ی شیرازـ فیروزآباد اشاره کرد.
در دوره ی مظفرالدین‌­شاه نخستین اتومبیل وارد ایران شد که به توسعه­‌ی صنعت توریسم انجامید. در این دوره مهمان‌خانه­‌هایی نیز در ایران ساخته شد. از جمله مهمان‌خانه‌­ی قزوین، هتل فرانسه در تهران، مهمان‌خانه‌­ی شاه آباد در تهران، مهمان‌خانه‌­ی ینگه در بندر امام.
در قزوین نیز بنا به دستور ناصرالدّین­‌شاه قاجار مهمان‌خانه‌­ای برای استقرار سفرای خارجه ساخته شد. ساختمان این مهمانخانه‌­ی دو طبقه را ایوانی با ستون­‌های آجری احاطه كرده بود و در مقابل این بنا نیز باغچه و حوض بزرگی قرار داشت. اتاق­‌های مفروش و مرتب و خوراك خوب این مهمان‌خانه برای مسافران تشریفاتی عالی بود. «ارنست اورسل»، جهانگرد بلژیكی، در سفرنامه‌­ی خود در سال 1882 میلادی برابر با 1261 هجری شمسی در پایتخت قدیم صفوی به هتل دولتی اشاره می‌­كند: «به یك ساختمان دو طبقه بزرگ رسیدم، میهما‌ن‌خانه‌­ای با تالار وسیع با ارسی‌های بزرگ و شیشه‌­های الوان». اورسل همچنین «هتل فرانسه» نخستین و تنها هتل در تهران را چنین توصیف كرد: «هتل فرانسه اولین مهمانخانه‌­ی پایتخت بود. اتاق­‌ها به سبك هلندی تزئین شده، تخت­‌ها تمیز بودند و غذاها بسیار مطبوع».

ح) اقامتگاه­‌ها در دوره ی پهلوی
در دوره ی پهلوی اول با راه‌­اندازی راه‌­آهن و ورود هواپیما به کشور، ایرانگردی شکل تازه­ای به خود گرفت و ایران بیش از پیش مورد استقبال جهانگردان قرار گرفت. با پیشرفت صنعت حمل و نقل مردم در داخل کشور نیز به مسافرت پرداختند. در دوره ی پهلوی دوم تدریجاً هتل­‌های بین­‌المللی ساخته شدند.
در سال 1306 خورشیدی کافه­ نادری توسط یک مهاجر روس به نام «خاچیک مادیکیانس» در خیابان نادری تهران دایر شد. این شخص برای اولین بار به کار شیرینی‌­پزی پرداخت و بعدها هتلی نیز در جوار کافه­‌ی خود احداث نمود. از دیگر نمونه­‌ی فضاهای اقامتی آن دوره از مهمانخانه مدرن «گراند هتل» می­‌توان نام برد. این هتل از معروف­‌ترین و مجلل‌­ترین هتل­‌های تهران در خیابان لاله‌­زار بود که در زمان خود جایگاه ویژه‌­ای یافت. در اصفهان اکثر هتل­‌ها، در کنار محور چهارباغ و مسافرخانه‌­ها در حاشیه­‌ی خیابان شاهپور در دوره‌­ی پهلوی اول شکل گرفتند. هتل نقش جهان اولین هتل اصفهان بود که در مقابل مدرسه­‌ی چهارباغ بنا گردید و نقش مهمی در اقامت مسافران و روشنفکران و ایرانشناسان همچون پرفسور پوپ داشت.
در تاریخ 17 فرودین 1342 شمسی، سازمانی به نام جلب سیاحان تأسیس گردید که هدف از تشکیل آن معرفی بیشتر کشور ایران و تشویق جهانگردان خارجی و ایرانگردی به بازدید از آثار باستانی، تاریخی و طبیعی ایران بود. همین عوامل باعث رونق روز افزون فضاهای اقامتی در کشور شد.
در سال 1314 شمسی «هتل فردوسی» توسط سازمان بلدیه‌­ی تهران در خیابان فردوسی افتتاح شد که پایه و اساس اصلی صنعت هتلداری جدید ایران از همین تاریخ پی­‌ریزی شد. یکسال بعد در سال 1315 شمسی مهما‌ن‌خانه‌ی گچسر در کنار جاده­‌ی چالوس (40 کیلومتری تهران) و در سال 1317 شمسی هتل قدیم رامسر در ضلع جنوبی شهر و در دامنه‌­ی رشته کوه البرز واقع شده است که همزمان با گسترش شهر در سال 1312 خورشیدی با هدف جذب جهانگرد داخلی به بهره‌­برداری رسید. هتل در سه طبقه روی زمین و یک طبقه زیرزمین احداث شده که مساحت هر طبقه حدود 1500 متر مربع است. در سال 1316 شمسی هتل دربند با تعداد 28 اتاق در دامنه‌­ی کوه دربند اجرا گردید.

ط) اقامتگاه‌­ها در دوره ی معاصر
امروزه علاوه بر سازمان­‌های دولتی و بخش خصوصی، سرمایه‌­گذاران جهانی هتل‌داری نیز نسبت به تأسیس هتل در ایران علاقه‌­ی زیادی نشان داده‌­اند. «هتل هیلتون»، «هتل اینتر­كنتی‌نانتال»، «هتل هایت» و «هتل شرایتون» جزو این گروه هستند كه پس از انقلاب سرپرستی آنها به سازمان­‌های مختلف سپرده شده است. این هتل‌­ها جزو هتل‌­های پرستاره­‌ی كشور هستند.
در سال­‌های اخیر نیز شاهد رشد هتل­‌سازی توسط برخی سازمان­‌ها و بانك­‌ها و حتّا افراد سرمایه‌­گذار هستیم. گروه هت‌ل­های «هما»، «شركت مهمانخانه‌­های ایران»، «بنیاد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامی»، از جمله سازمان‌هایی هستند كه برخی از هتل­‌های تراز اول كشور را در تملُّك خود دارند. شهر مقدس مشهد در استان خراسان رضوی همیشه گوی سبقت را در تعداد هتل­‌های موجود ربوده است. جزیره­‌ی كیش با به وجود آوردن مراكز خرید و منطقه‌­ی آزاد تجاری و نیز اماكن توریستی و تفریحی، هتل­های لوكس و قابل رقابتی را دارد. هتل «داریوش» بدون شك یكی از افتخارات صنعت هتل‌داری در سال­‌های اخیر است.
بازسازی و تغییر كاربری در كاروانسراهای قدیمی نیز یكی از حركت­‌های قابل تأمل در صنعت هتلداری است. حركتی كه نقطه­‌ی اوج آن را در هتل عباسی اصفهان می­‌توان دید .