مقدمه
این خانه در شهر تاریخی کاشان و در خیابان فاضل نراقی، كوی سلطان امیر احمد، قرار دارد که بینِ سال­‌های 1242 تا 1245 هجری قمری (دوران قاجار) توسط مرحوم حاج محمّد ابراهیم علوی بروجردی، یكی از تجّار خوش­نام كاشان ساخته شده و از لحاظ طرح معماری و تزئینات و استفاده از فضاها و حجم‌های موجود در آن بسیار غنی و از نظر معماری سنتی فضاهای مسکونی، در نوع خود بی­‌نظیر است. طبق نظر استاد اکبر حِلّی، کارشناس معماری که اخیراً بنا را مرمت کرده، معمار اوّلیه­‌ی خانه نامشخص است.
این خانه كه از جالب‌ترین نمونه‌­های خانه‌های كاشان از لحاظ تنوع و تعدّد فضاهاست، مطابقِ تحقیقاتِ كارشناسان معماری، جزو برجسته‌ترین آثار معماری اسلامی است. این خانه یكی از نامزدهای دریافت جایزه­‌ی بهترین بناهای مسكونی ایران اسلامی است. بنای مذکور در سال 1377 هجری شمسی با شماره­‌ی ۲۰۲۰ در فهرست آثار ملّی کشور ثبت شد.

سیر تحولات بنا در دوران­‌های تاریخی
این مجموعه در ابتدا مشتمل بر پنج حیاط و گودال باغچه بوده ‌است كه پس از فوت مالك اوّلیه، به مرور از هم تفكیك شد و به صورت پنج باب خانه‌­ی مستقل از هم درآمد، بی­‌آنکه صاحبان و سكنه­‌ی بعدی هر كدام از این پنج خانه، از اینکه خانه‌ها در بدو ساخت جزو یك مجموعه­‌ی واحد بودند و یا با هم ارتباط داشته­‌اند، آگاه بوده باشند. در سال‌های اخیر [سال 1374] به همّت و تلاش مسئولان ذی‌ربط چهار واحد از پنج باب خانه خریداری و كار بازسازی آنها انجام شده است. از چهار باب خانه­‌ی خریداری شده، دو واحد به­‌صورت طرح معمول معماری بافت قدیم كاشان، یعنی گودال باغچه و یكی از آنها به صورت دو طبقه با حیاط مسقّف و چهارّمی كه در اصل باغچه بوده، به صورت حیاط سنّتی درآمده است.
طرح کلّی بنا
مساحت خانه و مجموعه حدود 5000 متر مربع است، که شامل چهارطبقه­ (سرداب، همکف، اوّل و بهار­خواب) می‌باشد و به دلیل تعدّد طبقاتْ زیربنای آن حدود 7000 مترمربع (2000 مترمربع بیشتر از زمین خانه) شده است. خانه‌­ی عباسیان شامل 5 حیاط بیرونی، اندرونی، باغ، حیاط خدمه و حوض‌خانه است که هر یک ویژگی­‌های خاص خود را داشته‌­اند:
الف) بخش بیرونی؛ محل کار و مهمان­پذیر و نیز محل پذیرایی مهمانان تجاری.
ب) بخش اندرونی؛ محل اسکان صاحبخانه و خانواده­‌اش.
ج) بخش خدمه؛ مربوط به خدمه و خدمتکاران خانه.
د) حیاط باغ؛ محل برگزاری نماز جماعت (به امامت آیت الله علوی بروجردی).
ه) حیاط حوض‌خانه؛ محل تدریس آیت الله علوی بروجردی.

لازم به ذکر است که بخش اندرونی شامل فضاهای زیر می­‌باشد:
اتاق شاه‌­نشین، اتاق­‌های گوشواره، اتاق‌­های زمستانی، اتاق رخت‌شوی‌خانه، سرداب بزرگ، حیاط باغ، چاهِ آب و حوضخانه، اتاق­‌های تابستان­‌نشین، اتاق نیایش و بادگیرها.
همچنین بخش بیرونی خانه شامل این فضاهاست:
اتاق آینه، تالار سرپوشیده‌­ی بزرگ، ایوان بهاره، اتاق های زمستانی، تالار سرپوشیده­‌ی کوچک، سرداب کوچک، اتاق‌های زمستانی، چاه و آب انبار و مطبخ.

ورودی‌­ها و دسترسی‌­ها
خانه­‌ی عباسیان دارای دو ورودی مهم است؛ ورودی اوّل در گوشه­‌ی جنوبی حیاط قرار داشته و شامل دو دالان، یک هشتی بزرگ، یک هشتی کوچک و یک حیاط روباز است (که در پلان خانه دیده می­‌شود).
در مجموعْ فضای خارجیِ بنا با پیچ و خم بسیار و عبور از فضاهای متفاوت، بازدیدکننده را به یکی از راهروهای گوشه‌ی جنوبی حیاط و سپس به سطح حیاط مرکزی هدایت می‌­کند. ورودی دوّمِِ بنا در سمت شمالی خانه بوده و دارای یک مسیر روبازِ شیب­دار، یک هشتی و یک دالان است که با دو چرخش و حرکت پیچ‌­دار به سطح صفّه‌­ی (سکّوی بدون سقفی که سطح آن بالاتر از سطح حیاط است.) شمال شرقی حیاط می­‌رسد. این ورودی از ورودی جنوبی خانه کوچک­تر است و در درجه‌­ی دوّم اهمیت قرار دارد.

بررسی معماری خانه
در ساختن این خانه سعی شده تمام اصول معماری ایرانی ­ـ اسلامی، خصوصاً اصول مربوط به طراحی مسکن در بافت­‌های کویری و اقلیم‌­های گرم و خشک، رعایت و همچنین آرامش و آسایش ساکنان خانه در طول فصول مختلف سال حفظ شود. این خانه دارای حیاط کم‌­وسعت و مرتفعی است و شاید به همین دلیل است که حیاط در طبقاتِ بالاترْ بازتر و فراخ­تر گشته تا فضاهای بازِ خانه دلتنگ و کوچک به نظر نرسد. این باز­شدن تدریجی حجم حیاط سبب شده که در جبهه‌­های جنوب غربی و شمال شرقی در جلوی هر یک از تالارهای موجود، فضای باز نسبتاً وسیعی همانند یک حیاط مستقل در ارتفاع ایجاد گردد، که هریک دارای چشم‌­اندازهای زیبایی به سمتِ حیاط اصلی (گودال باغچه) مرکزی هستند.
حیاط خانه به صورت دوطبقه ساخته شده است. طبقه­‌ی اوّل یك تالار و دو اتاق سه‌­دری دارد. روی این فضا مجموعه‌ای متشكل از یك اتاق پنج­دری، دو اتاق سه­‌دری و دو ایوان در طرفین آن ها دیده می‌شود. از سوی دیگر گسترش حیاط با شکلی منظّم در جهت شمال غربی و در جلوی ایوان اصلی خانه، چشم­‌انداز بهتر و عمیق‌­تری را برای ایوان فراهم آورده است. این ایوان بزرگ و زیبای خانه، با تزئینات كاربندی و یزدی­‌بندی تزئین شده و تالار بزرگ صلیب­‌شکلْ پشت آن و در جبهه‌­ی شمال غربی حیاط قرار دارد. ارتباط تالار با ایوان از طریق دو راهرو باریک که در طرفین آن قرار دارند، انجام می­‌شود.
در جبهه­‌ی جنوب شرقی و در طبقه­‌ی اوّل یک تالار و دو اتاق سه‌­دری واقع شده­‌اند، که با پنجره‌­های اُرُسیِ زیبایی به یکدیگر مرتبط هستند. بر روی این فضا و در طبقه­‌ی بالایی، ترکیبی از یک اتاق پنج­دری و سه­‌دری­‌ها در طرفین آن قرار دارند. در نیم­‌طبقه‌­ی بالاتر دو فضای کشیده روی ایوان­‌ها قرار گرفته‌­اند که با روزن­ه‌هایی از حیاط نور می‌­گیرند. در طبقه­ ی اوّل جبهه­‌ی جنوب غربیْ تالاری قرار گرفته که در پشتِ خودْ فضای وسیعِ تالار­­مانندی دارد. روی این قسمت نیز در طبقه­‌ی بالا یک اتاق پنج­‌دری (شاه­نشین) با دو ایوان در دو سوی آن همراه با یک مهتابی (فضای بدون سقفی است که بالاتر از سطح حیاط قرار می­‌گیرد) در جلو ساخته شده است. در طبقه‌­ی بالای این ایوان­‌ها نیز فضاهای دیگری قرار دارند. قوس میانی پنج­دری از خطّ نهایی نمای این جبهه اندکی بلندتر است.
امّا در جبهه­‌ی شمال شرقی حیاط، در طبقه­‌ی اوّل، شکل دیگری را می­بینیم. به این صورت که نمای این بخش کاملاً شبیه نمای جبهه­‌ی مقابل آن یعنی جبهه­‌ی جنوب غربی است، اما فضای واقع در پشت این بخش کاملاً با فضای جبهه­‌ی مقابل متفاوت می‌­باشد و پایین‌­تر از سطح حیاط قرار گرفته است. در طبقه­‌ی بالای این جبهه، یک اتاق سه‌دری با دو فضای کفش­کَن در طرفین قرار دارد، که در نیم­‌طبقه­‌ی بالاتر به یک تالار تبدیل شده و در نتیجه نمای این جبهه در بخش میانه­، ارتفاع بیشتری می‌­یابد.

حوضخانه
حوضخانه‌­ی مرتفع و زیبایی در گوشه‌­ی غربی بنا قرار دارد که از بخش‌­های دیدنی این خانه به شمار می­‌رود و فضاهایی در دو طبقه در پیرامون آن طراحی شده‌­اند. سقف گنبدی­‌شکل حوض‌خانه و سقف‌­های گهواره‌­ای فضاهای پیرامون آن از سطح بام بیرون زده و در نمای خارجی خانه که در خط افق شهر کاشان هویدا می‌­باشد، چشم‌­انداز زیبایی را به وجود آورده است.
در طرفین حوض‌خانه اتاق­‌های مخصوصی وجود دارد که آب قنات در ابتدا وارد حوضخانه شده و سپس به یکی از اتاق‌های جانبی هدایت می­‌شود. داخل این اتاق حوض کوچکی وجود دارد که تقسیم­‌کننده­‌ی آب بین بخش­‌های مختلف بنا می‌­باشد. رو­به­‌روی اتاق تقسیم آب، اتاقی است که در طرفین آن کانال‌­های عبور آب وجود دارد که باعث خنکی فضای اتاق‌­ها می‌­شود.

اتاق شاه‌­نشین (اتاق پنج‌­دری)
قسمت اندرونیْ یک اتاق شاه­نشین مخصوص به خود دارد. در سقف این اتاق طرح­‌های شمسه و ستاره به­‌نحوی بسیار چشم­‌نواز به کار رفته است. این اتاق مجهّز به پیش‌­بخاری بسیار زیبایی می‌­باشد، که اطراف آن با استفاده از آب طلا و رنگ­‌های طبیعیْ طرح­‌های تزئینی زیادی ایجاد شده است. فضای بالای آن دو جداره ساخته شده که مخصوص هدایت دود به بیرون است و نیز سوراخ‌­هایی جهت تزریق هوا به منظور کمک به سوخت بهتر در پایین پیش‌بخاری دارد.

اتاق‌­های گوشواره
کمی جلوتر از اتاق شاه‌­نشین و در دو سوی آن، اتاق‌­های گوشوار قرار دارند. این اتاق­‌ها فضایی با دید به سمت پایین و در طبقه­‌ی بالایی نیز دو فضای مهم دارند. یکی صندوق‌­خانه یا اتاق نگهداری اشیاءِ قیمتی و دیگری راهی مخفی که برای فرار به بیرون خانه در زمان حمله‌­ی اشرار در نظر گرفته شده است.

اتاق آینه

یکی از مجلّل‌­ترین اتاق‌­های این مجموعه، اتاق آینه است که به دلیل زیبایی خاصی که دارد، تمامی مهمانی­‌های باشکوه در آن برگزار می‌­شده است. این اتاق به «اتاق عروس» نیز معروف بوده، چرا که مراسم عقد و عروسی عمدتاً در آن انجام می­‌شده است. یکی از شاهکارهای این اتاق پدید آوردن آسمان زیبای کویر به صورت مجازی در شب بوده است که توسط منشورهایی که با ریسمان­‌های ابریشمی به سقف متصل شده بودند، صورت می‌­گرفته است.

فضایی نسبتاً باز و بدون سقف در جلوی اتاق آینه قرار دارد که به «مهتابی» موسوم بوده و برای نشستن عصرگاهی و شب­های مهتابی در کویر کاشان مورد استفاده قرار می‌­گرفته است. تزئینات این فضا یزدی­‌بندی، مقرنس و آینه‌کاری‌های زیبا، درب­‌های ارسی و پنجره‌­های مشبّک باشکوه می­‌باشد. روشنایی اتاق از طریق آویزه­‌هایی تأمین می­‌شده؛ در داخل آنها شمع­‌هایی روشن می­کرده‌­اند و آنرا با زنجیر به سقف می‌­آویخته‌­اند ــ چیزی شبیه به لوسترهای امروزی.

ایوان بهاره
از ایوانِ بهاره در فصول معتدلِ سال استفاده می‌­شده است. معمار این بنا در تمامی بخش‌­های ساختمان اصل قرینه‌سازی را رعایت کرده است. در این بخش نیز طرفین ایوان بهاره را به شکل قرینه و مشابه یکدیگر ساخته است.
در کنار ضلعِ قسمتِ چپِ ایوان، اتاق­‌های متصل به فضای سرپوشیده قرار داشته و در ضلع سمت راست زمین همسایه (خانه‌­ی تاریخی تاج) بوده است و در اصطلاح زمین خانه قناسی داشته است. معمار بنا این عیب را به وسیله­‌ی قرینه­‌سازی از بین برده و سقف ایوان را با تزئینات یزدی‌­بندی، طاسه­‌زنی و نقّاشی بر زمینه­‌ی سیم­گِل طراحی کرده است.
جلو­ی ایوان بهاره و اطراف گودال باغچه راهروی باریکی است که در اصطلاح معماری سنّتی شارُم نامیده می­‌شود. (شارُم راهی است که ورودی کلیه­‌ی فضاهای اطراف حیاط به آن منتهی می­‌شده است. شارُم دارای نوعی حفاظ آجری در اشکال مختلف هندسی می‌­باشد که به آن شبکه­‌ی جعفری می‌­گویند.)

اتاق رختشوی‌خانه
در طبقه­‌ی پایین و در سمت چپ بنا، اتاقی برای رخت­شویی در نظر گرفته شده که داخل آن فضایی است که پس از ورود آب از کانال‌­های ورودی، آب در آنها جمع­‌شده و در آن می­‌توان به­‌راحتی لباس‌­های کثیف را شست. داخل رختشوی‌خانه تخت‌ه­ای چوبی به سقف آویزان است که چهارچوب نام داشته و در قدیم غذا، گوشت و سایر مواد غذاییِ فاسدشدنی را در آن قرار می‌­دادند، تا در اثر خنکی هوا محفوظ بماند و همچنین از دسترس حیوانات در امان باشد.

تزئینات به کار رفته در بنا
مجموعه خانه‌های عباسیان به لحاظ معماری، دارای طرحی بسیار قوی و غنی بوده و برای ایجاد تنوع فضایی بیشتر بنا، از تزئینات گوناگون با رنگ­‌های مختلف استفاده شده است. از نظر تزئینات گچ‌بری و نقّاشی و كاربری تزئینات معماری اسلامی نظیرِ رسمی‌­بندی، یزدی­‌بندی، كاربندی، قطاربندی، مقرنس و مشبك در اوج زیبایی و ظرافت است. بیشتر فضاهای خانه دارای سقف­‌هایی با تزئینات یزدی­‌بندی هستند و تالارهای خانه با گچ­بری­‌های رنگی و آینه‌­کاریْ تزئین شده‌­اند.
دیدن تمام زوایا و جزئیات این خانه چندین ساعت وقت نیاز دارد. خصوصاً در سرداب اصلی خانه، تزئینات از نوع گچ‌بری‌های زیبا و حتّا در مواردیْ بی­‌نظیر است. تزئیناتِ حوضخانهْ بیشتر به صورت قطاربندی، مقرنس و گچ­بری هستند.
گچ­بری­‌های حیاط بیرونی مزیّن به طرح‌­های اسلیمی و گل­‌های شاه عباسی است و همچنین نقش مرغ، شاهین، خورشید که به گونه­‌ای دلنشین در دل دیوارها خودنمایی می­‌کند. کاربرد زمینه­‌ی سیاه (ملات گچ با دوده) در طراحی حیاط اندرونی باعث شده این فضا جلوه‌­ای خاص یابد و زیبایی ویژه‌­ای به فضای حیاط بخشیده است. نقش گچ­بری به شکل شمعدان بر سر در ورودی حیاط اندرونی ترسیم شده است که نشان از شغل صاحب خانه، یعنی تجارت ظروف بلور و چینی، دارد. همچنانکه در بالای سردر شاه­نشین خانه‌ی بروجردی‌ها نیز گچ­بری­‌هایی است که نشانگر شغل صاحب خانه بوده است. (نقش‌­هایی مثل سماور، آینه­‌شمعدان و قاب)

منابع:
1. حاجی­‌قاسمی، کامبیز. گنج‌نامه­‌ی خانه­‌های کاشان. تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، 1375.
2. خورشیدی­‌فرد، زهره‌­سادات. خانه‌­ی تاریخی عباسیان. چاپ اوّل. کاشان: همگام با هستی، 1387.
3. نراقی، حسن. آثار تاریخی شهرستان های کاشان و نطنز. تهران: ان‍ج‍م‍ن‌آث‍ار و م‍ف‍اخ‍ر ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌، 1348.