کلیات طرح مرمت گنبد سلطانیه توسط سن پائولزی

اين گنبد بعد از «زيگورات چغازنبیل»، «ارگ بم»، «تخت جمشید»، «پاسارگاد»، «تخت سلیمان» و «میدان نقش جهان»، هفتمین اثر تاريخی ايران محسوب می‌شود که در فهرست میراث جهانی يونسکو به ثبت رسیده است.
بنابر گزارش یونسکو، مقبره‌ی اولجایتو یک پیوند اساسی و یادبود اصلی در توسعه‌ی معماری اسلامی در آسیای مرکزی و غربی است. شناخت و بررسی کامل بنای گنبد سلطانیه نخستین بار به صورت مفصل توسط پروفسور سن پائولوزی انجام شده است که در ادامه به فعالیت‌های این گروه ایتالیایی پرداخته خواهد شد.

آغاز مرمت علمی-فنی در ایران
قبل از آغاز مرمت‌های علمی در ایران، فعالیت‌های باستان‌شناختی، حفاری و ثبت مستندات، در سده‌ی نوزدهم آغاز شده که پیشگامان این عملیات، عمدتا، اروپاییان بودند. در سال 1925 میلادی اماکن مقدسه را به روی پژوهشگران گشودند و در سال 1928، مرکز مطالعات باستان‌شناختی ایران به سرپرستی آندره گدار تاسیس شد. در سال 1964 و در جریان سازماندهی دوباره‌ی نظام اداری، مرکز مطالعات باستان‌شناختی با نام «اداره کل باستان‌شناسی» زیر نظر وزارت فرهنگ قرار گرفت و در سال 1965، وزارت خانه‌ی مذبور اقدام به تاسیس «سازمان ملی حفاظت از یادمان‌های تاریخی» کرد (یوکیلهتو،1387،ص 298).
چنانکه مستند است، ایرانیان، تا تقریبا سه نسل از نسل نوی امروزی، برای بهسازی یا باززنده‌سازی یا مرمت بناهای خویش، بی‌تدوین نظریه‌هایی که مکتوب شوند و ارزیابی جمعی گردد و به صورت مستند قابل تعمیم قلمداد شوند و بخواهند بار تجربی-علمی جهانی پیدا کنند، اقدام می‌کردند. این راه و روال مرمت بناهای تاریخی -که نزد بزرگان «انجمن آثار ملی» کشورمان بیشترین میزان شکوفایی خود را داشت- از حدود پنجاه سال پیش، راه و رسم علمی و آکادمیک را پذیرفت. نخستین گام‌ها در این باب را در تلاش‌های «سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران» می‌یابیم که طی همکاری‌هایی با یونسکو و سپس با دانشگاه تهران، زمینه‌ساز دگرگونی‌های اساسی می‌شوند (فلامکی، 1395، ص 36).
بدین صورت آغاز مرمت علمی-فنی در ایران را می‌توان با ورود هیئت علمی ایزمئو (موسسه‌ی ایتالیایی شرق نزدیک و شرق دور، ISMEO) به سرپرستی پروفسور جوزپه توچی و گروه دیگری به سرپرستی سن پائولزی، به ایران در اواخر دهه‌ی 40 و بر عهده گرفتن مرمت مهم‌ترین آثار معماری تاریخی ایران در اصفهان و شیراز و بعدها قزوین و زنجان دانست.

نخستین اقدامات مرمتی در گنبد سلطانیه
از اواخر دهه‌ی چهل طراحی مرمت و اجرای تعمیرات این بنا توسط سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران و مشاوره‌ی دانشکده‌ی معماری دانشگاه ملی، مرکز باستان‌شناسی صورت پذیرفت و پیش از آن نیز اقدامات تعمیراتی توسط اداره کل باستان‌شناسی صورت گرفته ‌بود.
پروژه‌ی مرمت مسجد و آرامگاه سلطان محمد خدابنده (الجایتو) واقع در سلطانیه‌ی زنجان که طبق قراردادی به دانشکده‌ی معماری دانشگاه ملی ایران واگذار شده بود توسط پروفسور پیرو سن پائولزی، مدیر انستیتوی مرمت آثار باستانی و متخصص يونسکو، با همکاری دکتر رضا کسائی استاد مرمت دانشكده‌ی معماری دانشگاه ملی ایران تهیه و اجرا ‌گردید.
سن پائولزی گزارش‌هایی را از روند کار خود و نتایج حاصل از مطالعات و اقداماتش در بنا منتشر کرده است که در ادامه به شرح و بررسی برخی از موارد این گزارش خواهیم پرداخت.

مقطع و پلان گنبد سلطانیه تهیه شده توسط سن پائولزی، منبع: پیسانی، 2020 م.

کلیات طرح مرمت گنبد سلطانیه، گزارشات سن پائولزی

مرحله‌ی اول-مطالعات شناخت شامل:
1-تهیه‌ی نقشه‌ی بنا با اندازه‌برداری مستقیم (رولوه) در محل که باعث شناخت کلی بنا گردید و اطلاعات لازم جهت شناخت ساختمان از جنبه‌های مختلف چه از نظر فرم و چه از نظر مقاومت ایستایی به دست آمد.
2-نقشه‌برداری بنا به سیستم عکسبرداری توسط سازمان نقشه‌برداری ایران. این نقشه‌ها مبین صحت اندازه‌ها و فرم منحنی گنبد می‌باشد که در حال حاضر به وسیله‌ی نقشه‌برداری با دست انجام یافته است.
3-انجام مطالعات زمین‌شناسی و مقاومت خاک توسط انستیتوی ماخ انجام شده که راهنمایی دقیق جهت طرح مرمت بنا است و توانستیم با توجه به آن و وضعیت ساختمان و چگونگی تقویت پایه‌ها و هم بستگی آنها تصمیم‌های لازم را اتخاذ بنماییم.
4-بررسی وضع ایستایی بنا. برای این منظور آزمایش‌هایی در آزمایشگاه‌های دانشکده‌ی فنی پیزا توسط سن پائولزی نسبت به تعیین مقاومت اجزای مختلف بنا (ملات‌ها-آجرها-اندودها) انجام شده است.
5-بررسی سطوح مختلف داخلی (تزیینات) و طرح تعمیر خطوط و پوشش‌های کاشی داخل توسط پروفسور مارکوگراس متخصص در این زمینه انجام شده است.
6-خواندن و تشخیص خطوط کتیبه‌ها توسط دکتر ستوده.
7-تهیه‌ی گزارش تاریخی توسط دکتر زریاب خوئی و صادق صمیمی.

مرحله‌ی دوم-آسیب‌شناسی (کیفیت استاتیکی)
فراموشی ساختمان و عدم عملیات حفاظتی و مرور زمان باعث گردید که به‌تدریج اثرات ویرانی و شکستگی در آن ظاهر گردد. علل عمده‌ی ویرانی بنا عبارتست از عوامل جوی، تغییر درجه حرارت، زلزله و فشارهای موجود در محل تکیه‌گاه طاق‌ها و گنبدها روی پایه‌های بنا و پی‌ها.
شدیدترین ترک‌ها در روی گنبد ظاهر شده و این‌ترک‌ها در امتداد نصف‌النهارات وارد شده و ادامه‌ی آنها در جهت تقریبا عمودی تا زمین کشیده شده است. ترک‌های بیشمار دیگری در سقف‌ها و قوس‌های ایوان‌های خارجی وجود دارند و در نماهای خارجی درزها و شکستگی‌های متعدد به چشم می‌خورد. جرزهای بزرگ حمال دارای ترک مهمی نمی‌باشند. از پوشش خارجی گنبد اطلاعات زیادی کسب نمی‌گردد زیرا اغلب نقاط در حدود 10 سال پیش تعمیر گردیده و متاسفانه چگونگی این تعمیرات به ‌طور واضح شناخته نمی‌شود ولی در هر صورت به نظر می‌رسد که عملیات انجام شده با اصول صحیحی اجرا شده باشند.
از اقداماتی که در حدود 200 سال قبل انجام شده می‌توان اضافه کردن یک سری قوس‌ها در ایوان‌های خارجی را نام برد که از نقطه نظر استاتیکی عملی انجام نمی‌دهند و چنانچه بعدا تشخیص داده شود می‌توانند قوس‌های اخیر را بردارند. ترک‌ها به نظر ساکن می‌آیند این مطلب از سالم بودن قسمت‌های اضافه شده در ادوار بعدی نتیجه می‌گردد و تایید آن را می‌توان از ترک نخوردن قسمت‌هایی که در 10 سال اخیر مرمت شده‌اند به دست آورد (سن پائولزی، ص 35-33).
ضمن مطالعات نظری در محل چنین نتیجه گرفته می‌شود که اختلاف فاحشی بین ملات گنبد و ملات بقیه‌ی اسکلت ساختمان وجود دارد. ملات گنبد خیلی مقاوم است و در خمیر آن تکه‌های مرمر سفید وجود دارد.
زمین پی ساختمان
راجع به این موضوع یک سری آزمایش به وسیله‌ی موسسه‌ی فنی مکانیک خاک در تهران انجام شد. نتایج حاصل از گزارشات نشان می‌دهند که نشست عنوان شده در زمان بینهایت به مقدار 2 و 8 سانتی‌متر ابدا قابل قبول نیست، در حقیقت برای زمین‌های ماسه‌ای بدون آب میزان نشست به ازای فشار 4 کیلوگرم بر سانتی‌متر مربع مطمئنا بیشتر از یک یا دو سانتی‌متر نمی‌باشد (سن پائولزی، ص 37).
عوامل آسیب‌رسان‌ به گنبد:
ا-فقدان هرگونه عملیات حفاظت و تعمیرات که باعث تاثیر عوامل جوی و ايجاد خرابی تدریجی در قسمت نازک‌کاری‌ها و سطوح خارجی اجزای ساختمان گردیده است.
2-اثرات زلزله
3-فشارهای جانبی گنبد، قوس‌ها و طاق‌های مرکب با وجود آنکه نسبتا یکدیگر را خنثی می‌کنند باعث حرکت و چرخش قسمت بالای جرزهای حمال به طرف خارج شده‌اند. یعنی باید چنین تعبیر نمود که در اثر فشارهای جانبی مذکور جرزها حول پایه‌ی خود به طرف خارج دوران نموده‌اند.
4-نشست‌های کوچک و احتمالا متفاوت در قسمت‌های مختلف پی‌ها.
5-تغییرات درجه حرارت.
به عقیده‌ی اینجانب مهم‌ترین عامل ترک‌خوردگی بنا علل دوم و سوم مذکور در بالا می‌باشند، خصوصا شکل ترک‌خوردگی‌ها در گنبد و قوس‌ها موید علل فوق است ولی در هر صورت باید دانست که تمام عوامل نامبرده متحدا در از بین رفتن و ویرانی ساختمان موثر بوده‌اند.
مرحله‌ی سوم-طرح مرمت
تدوین طرح کلی نهایی تحت عناوین:
الف-بررسی و مطالعه‌ی موقعیت گنبد در رابطه با شهر قدیمی سلطانیه
ب-طرح ترمیم بنا از جنبه‌ی استحکامی
پ-طرح ترمیم تزیینات داخلی بنا
ت-شرح یکایک کارها و برآورد هر یک از آنها

1-پیشنهادات مربوط به اقدامات موثر در استاتیک ساختمان: در وهله‌ی اول با تخریب قسمت‌هایی که بعدا اضافه شده کاملا موافقت می‌گردد و به عبارت روشن‌تر برداشتن طاق‌های اضافی در ایوان‌های خارجی (که عملکرد آنها چندان معلوم نیست و می‌توان هرگونه ارزش استاتیکی را از آنها سلب نمود) بلامانع است.
2-جهت باز کردن راهروهای رابط بین ایوان‌های داخلی و برداشتن سقف مجددی که جهت پوشش تراس دور گنبد اخيرا ساخته شده لازم است اقدام گردد. البته عمل اخیر باید پس از مرمت و تقویت طاق‌ها و قوس‌های مرکب از پوشش ایوان خارجی که نحو‌ه‌ی آن بعدا شرح داده خواهد شد انجام گیرد.
قبل از این اقدامات استاتیکی با در نظر گرفتن وضع ویران بنا لازم است يك سری دخالت‌ها جهت بهبودی کلی و سالم نمودن ساختمان صورت گیرد، این عملیات را به دو دسته تقسیم می‌کنیم:
ا-عملیات اساسی، یعنی دخالت‌های مهم کلی که به منظور بهتر کردن جنبه‌ی ایستایی ساختمان صورت می‌گیرد و با از میان بردن عوامل موثر در خرابی کلی ساختمان، آغاز خواهد شد، حجم عملیات فوق بسیار زیاد و قابل توجه است.
۲-اقدامات موضعی که به منظور مرمت نواقص اجزای مختلف باید انجام شود و هدف از این کار ایجاد مقاومت کافی در نقاط مذکور و بهبود وضع اسکلت ساختمان می‌باشد، اقدامات مربوط به دسته‌ی دوم را نمی‌توان پیش‌بینی نمود و یا در مورد حق تقدم در مرمت یك جزء نسبت به جزء دیگر تصمیم قاطع گرفت، مگر ضمن اجرای کار.

جزو اقدامات مربوط به دسته‌ی اول عملیات زیر پیشنهاد می‌گردد:
به وجود آوردن یک حلقه از بتن مسلح در پایه‌ی گنبد برای تحمل فشارهای جانبی حاصله از گنبد. در صورت امکان بهتر است حلقه‌ی مذکور از بتن مسلح پیش‌فشرده تهیه شود تا بدینوسیله تغییر شکل محدودتر گردد، در هر صورت این موضوع چندان مهم نمی‌باشد و استفاده از بتن آرمه‌ی معمولی اشکالی ندارد.
تعمیرات عمومی قوس‌ها و طاق‌های مرکب که پوش ایوان‌های خارجی را تشکیل می‌دهند و عبارت از قسمت‌هایی از اسکلت ساختمان می‌باشد و دارای ترک‌های عمیق و زیاد هستند. تعمیر این قسمت‌ها باید با برداشتن پوشش تراس شروع گردد، جهت دقت بیشتر در اجرا، بهتر است کلیه‌ی مصالحی را که خاصیت پرکننده دارند برداریم تا اسکلت ساختمان از وجود بارها و مواد اضافی عاری گردد و بعدا اقدام به تعمیر اسکلت از لحاظ استاتیکی بنمائیم، برای این ‌کار لازم است حلقه‌ی دیگری از بتن در حوالی حاشیه‌ی بالایی تراس احداث کنیم و نقاط مختلف آن را به حلقه‌ی بتنی زیر گنبد متصل نمائیم تا بدینوسیله فشارهای جانبی وارد بر قوس ایوان‌های خارجی را خنثی کنیم.
تعمیر ترک‌های پوشش داخلی گنبد خصوصا ترک‌های مهمی که از گنبد به طرف پایه‌های حمال سرازیر شده است؛ این اعمال که در هر صورت نباید قبل از دو اقدام ایستائی که در بالا ذکر شد انجام گیرد به طریق زیر اجرا می‌گردد:
تمیز کردن عمقی ترک‌ها و بیرون آوردن کلیه‌ی مصالحی که در داخل این ترک‌ها ریخته شده‌اند مانند آجرها و ملات‌های خورد شده و بعد پوشاندن و مرمت دقیق و کامل ترک‌ها با آجر و سيمان.
در مورد مرمت قطعه‌ی جداشده‌ی قشر داخلی گنبد که حدود ۱۲ مترمربع مساحت دارد و قریب ۰ تا ۹ سانتی‌متر پائین افتاده باید توجه مخصوص معطوف داریم برگرداندن این قطعه به جای خود کار بسیار مشکلی است، زیرا بین ترک‌های این قطعه مقادیر زیادی مصالح خورد شده انباشته شده و چنانچه بخواهیم این قطعه‌ی بزرگ را با فشار به جای خود برگردانیم حتما باعث شکستگی لبه‌های خود قطعه و یا قطعات مجاور خواهیم شد و در نتیجه خسارت بیشتری به قشر داخلی وارد خواهد آمد.
علاوه بر این دوغاب سیمانی هم که در چند سال اخیر در بین ترک‌ها ریخته شده عمل جدا کردن و جابجا کردن قطعه‌ی فوق را مشکل‌تر می‌نماید، شاید راه‌حل ساده‌ی این تعمیر را بتوان اینطور پیشنهاد کرد که قشر تزئیناتی قطعه‌ی فوق را جدا کنیم و سپس قسمت‌های بیرون آمده را بتراشیم و پس از اینکه سطح آن با سطوح مجاور هم تراز شد آن‌ را محکم کرده و سپس قشر تزئینی را دوباره روی آن بچسبانیم. مجموعه عملیات پیشنهادی فوق برای تصحیح وضع ایستائی کنونی و اطمینان در حفظ و بقای آتی ساختمانی باید بدون شك اجرا شوند (پائولزی، ص 45-41).
و در خلال اجرای تعمیرات در حوزه‌های مختلف، کمربندی از بتن و فولاد بر گرد دایره‌ی بزرگ گنبد تعبیه شده سپس برای حفاظت از تغییر شکل و جلوگیری از انقباض و انبساط این کمربند در سرمای شدید زمستان سلطانیه و کنترل درجه حرارت فضای داخلی گنبد طرح گرمایش بنای گنبد مورد مطالعه قرار گرفت و به دنبال آن پس از طراحی سیستم گرمایشی، در ضمن فعالیت‌هایی که برای مکان‌یابی محل احداث موتورخانه‌ی تاسیسات حرارتی صورت گرفت، بخشی از بارو و برج سنگی ارگ شهر قدیم در جنوب ساختمان موجود گنبد، توسط هیئت مرکز باستان‌شناسی کشف گردید. پروژه‌ی مرمتی مقبره‌ی الجايتو در سلطانيه كه در سال 1348 به مرحله‌ی عمل درآمد و جمعا تا شهريور ماه 1357 حدود 9 سال و اندی به طول انجاميد يكی از ظريف‌ترين و پيچيده‌ترين كارهای مرمتی در نوع خود بود كه تا زمان خود در ايران به انجام رسيده است. مدت عمليات از 1348 تا 1357 در نظر گرفته شد كه حدود يكسال آن صرف تهيه‌ی طرح و مقدمات كار و بقيه‌ی مدت صرف عمليات مرمتی شد.
نتیجه‌گیری
پس از مطالعه و بررسی گزارش‌های منتشر شده از طرح و اجرای مرمت گنبد سلطانیه توسط سن پائولزی، می‌توان مرمت گنبد سلطانیه را یکی از نخستین مرمت‌هایی در ایران دانست که طرح آن با دستوالعمل‌های علمی-فنی بر اساس منشور‌های بین‌المللی موجود در آن زمان مانند منشور آتن (1931 میلادی) و منشور ونیز (1964 میلادی) تدوین شده ‌است. در طرح مرمت این بنا بندهایی از این منشورها مانند به کار بردن فنون و مصالح مدرن در مرمت بناها، -در صورتیكه فنون سنتی برای حفاظت و ساخت نامناسب باشند می‌توان با بهره‌گیری از فنون مدرن به استحكام‌بخشی يادمان پرداخت، مشروط بر آنكه داده‌های علمی و تجربه، اثر‌بخشی اين فنون را نشان داده و تائيد كرده باشند- و همچنین پنهان کردن اقدامات استحکام‌بخشی تا به این ترتیب از سیمای ظاهر و ویژگی یادمان مرمت شده مراقبت شود و توصیه‌هایی مانند احترام به لایه‌های دوره‌های گذشته (حذف لایه‌هایی با قدمت 200 سال و متعلق به دوره‌ی صفوی طبق گزارش سن پائولزی) نادیده‌گرفته شده است. مرمت‌های سن پائولزی اگرچه روندی علمی داشته‌اند اما به دلیل تاکید بیش از اندازه و رویکرد سازه‌محور آنها و همچنین اهمیت استحکام‌بخشی و پایداری ساختار بنا، باعث شده است که برخی از ارزش‌های کالبدی معماری بنا نادیده گرفته شوند و لایه‌های تاریخی مربوط به دوره‌ی صفوی به دلیل نداشتن توجیه عملکرد سازه‌ای، در روند مرمت‌های گروه ایتالیایی حذف شده و از بین رفته‌اند. پس از مرمت‌های سن پائولزی در سلطانیه در دهه‌های اخیر مرمت‌ها بیشتر شامل مرمت تزیینات ایوان‌ها و داخل گنبد، بازخوانی برج و باروی شهر در محوطه و همچنین رویکردی حفاظتی در این بنا در حال اجرا است مانند پایش‌های محیطی و سازه‌ای با شاهد‌گذاری‌های مختلف و همچنین پایش رطوبت‌ برای محافظت از اندودها و آمودهای بنا که در دستور کار است.
در سال 1397 ه.ش همایشی با همکاری مرکز مستندنگاری

ترسیم سه بعدی و جزییات گنبد سلطانیه توسط سن پائولزی، تصاویر و آسیب‌­های گنبد از نمای داخلی زیر گنبد. منبع: پیسانی، 2020 میلادی

گنبد سلطانیه حین انجام عملیات مرمتی. منبع: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران

و مطالعات معماری ایران، دانشکده‌ی معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی و با مشارکتِ «اداره‌ی کل امور پایگاه‌های سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری»، «دانشکده‎ی معماری و شهرسازی دانشگاه جامع فلورانس» و «موسسه‌ی تاریخ هنر فلورانس» برگزار شده ‌است و تحقیقات زیادی بیشتر در زمینه‌ی تزیینات بنا صورت گرفته ‌است. اما پس از گذشت حدود 50 سال از مرمت‌های گنبد سلطانیه و با وجود قرار گرفتن این بنا در فهرست جهانی یونسکو، هیچگونه ارزیابی و نقدی روی اقدامات انجام شده توسط سن پائولزی انجام نشده‌است. لازمه‌ی این ارزیابی، بررسی و مطالعه‌ی کامل آسیب‌های بنا قبل از مداخلات سن پائولزی و سپس آسیب‌شناسی و ارزیابی وضع موجود بنا است که به ما این امکان را می‌دهد که با توجه به نتایج حاصله، درست یا غلط بودن مرمت‌های مربوط به گروه ایتالیایی را نقد و بررسی کنیم. لازم به ذکر است در این پژوهش نگارنده تنها به بازخوانی و اشاره به نقش این مرمت‌ها در تاریخ مرمت علمی-فنی ایران پرداخته است.

Axel Von Graefe. Iran: Das Neue Persien. Berln/Zurich, Atlantis-verlag, 1957 منبع تصویر روبرو: آرشیو هنرمعماری

منابع
____________________________________________________________________________________________
اصغریان جدی، احمد (1355). کلیاتی درباره‌ی معماری گنبد سلطانیه. فرهنگ معماری ایران بهار 1355 شماره‌ی 2 و 3.
ثبوتی، هوشنگ (1380). معماری سلطانیه در گذرگاه هنر، انتشارات پازینه.
سن پائولزی، پیرو. پروژه‌ی مرمت مسجد و آرامگاه سلطان محمد خدابنده در سلطانیه. جلد اول گزارشات، سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران.
سن پائولزی، پیرو (1353). تاثیر معماری گنبد سلطانیه‌ی ایران در ساختمان گنبد سانتاماریادلفیوره‌ی ایتالیا. کسایی (مترجم)، سازمان حفاظت از آثار باستانی، تهران.
فلامکی، محمدمنصور (1395). منشور مرمت معماری. نشر فضا، تهران.
حمدالله مستوفی، حمدالله بن ابی بکر (1381). نزهة‌القلوب، جلد ١ ، حدیث امروز، قزوين.
یوکیلهتو، یوکا (1387 ش). تاریخ حفاظت معماری. (محمدحسن طالبیان مترجم) چاپ اول. تهران: روزنه.

Pisani, Francesco(2020). Il Mausoleo di Oljeitu a Soltaniyeh. I restauri di Piero Sanpaolesi a quindici anni dall’iscrizione nella lista del patrimonio mondiale dell’UNESCO, RA2, Firenze University Press.