طراحی کتابخـانه (در ایران و جهان)
سیام پاراگُن بانکوک، تایلند، شرکتِ آرتی­کی­ال و دیزاین اینتِرنَشنال، 2006-2003

تاریخچـه­‌ی طراحی کتابخانه در جهان

کتابخانه در معنای سنتی خود عبارت است از مجموعه‌­ای کتاب که به منظور خواندن یا پژوهش گرد آورده شده باشند یا به محلی اطلاق می­‌شود که این مجموعه در آن نگهداری می‌­شود. کتابخانه­‌ها که از آغاز پیدایش خود، محلی برای نگهداری پیشینه­‌ی اقتصادی، حقوقی، تاریخی و مذهبی تمدن­‌ها بوده‌­اند و از اواسط سده­‌ی بیستم میلادی به مرکزی برای دسترسی سریع و از راه دور به خدمات و منابع اطلاعاتی بدل شدند که گاه حتا به ساختمان و فضا نیز نیازی ندارند. پیشرفت‌­های سریع در کامپیوتر، ارتباطات از راه دور و سایر فناوری‌­ها، امکان نگهداری و انتقال اطلاعات را به شکل‌­های بسیار متنوع و از هر محلی با یک کامپیوتر و خط تلفن فراهم آورده است. اصطلاحات «کتابخانه‌­ی دیجیتال» و «کتابخانه‌­ی مجازی» به مجموعه­‌های عظیم اطلاعاتی اطلاق می‌­شود که مردم از طریق اینترنت، تلویزیون‌­های کابلی یا دیگر راه­‌های ارتباط الکترونیکی از راه دور به آنها دسترسی می‌­یابند.
با آنکه کتابخانه‌­ها در طول تاریخ دچار دگرگونی‌­های اساسی شده­‌اند، اما هنوز نقش فرهنگی خود را از دست نداده‌­اند. آنها همچنان مسئول تهیه­‌ی کتاب­ها، نشریات و رسانه‌­های دیگر هستند و با ارائه‌­ی این منابع به مراجعان خود، نیازهای تحصیلی، تفنّنی و اطلاعاتی آنان را برآورده می­‌سازند. در اینجا به ذکر تاریخچه­‌ی کتابخانه‌­ها از زمان پیدایش آنها در دوران باستان تا روزگار ما پرداخته می‌­شود.
در زمان­‌های بسیار قدیم تفاوتی میان اتاق نسخه­‌برداری (یا بایگانی) و کتابخانه وجود نداشت و می­‌توان گفت کتابخانه­‌ها به این معنی، از همان زمان پیدایش نسخ مکتوب وجود داشته‌­اند. معبدی در شهر بابلی نیپور، متعلق به نیمه­‌ی نخست هزاره‌­ی سوم پیش از میلاد، دارای اتاق‌­هایی پر از لوح­ه‌ای گِلی بوده و گونه‌­ای بایگانی یا کتابخانه با سازماندهی بسیار خوب داشته است. مجموعه­‌ی مشابهی از لوح­ه‌ای گلی آشوری از هزاره‌­ی دوم پیش از میلاد در تل العمارنه در مصر پیدا شده است. آشور­­ بانیپال، آخرین پادشاه بزرگ آشور که از 668 تا حدود 627 پیش از میلاد حکومت می­‌کرد، مجموعه‌­ای از 25.000 لوح شامل متون و نوشته‌­هایی در اختیار داشت که به شکلی روشمند از معابد سراسر سرزمین او گردآوری شده بود.
در غرب نیز ظاهراً بیشتر معابد بزرگ یونان، حتا در زمان‌­های بسیار قدیم، دارای کتابخانه بودند و بسیاری از آنها به یقین مکان‌­هایی برای بایگانی داشتند. ائوریپیدوس، تراژدی‌­نویس بزرگ یونان، به‌­عنوان یکی از بزرگ­ترین دارندگان مجموعه­‌ی خصوصی کتاب شهرت داشت. اما نخستین کتابخانه‌­های رسمی مهم در آتن، در سده‌­ی چهارم پیش از میلاد و همراه با مدارس بزرگ فلسفه بنیان گذاشته شد. متون آنها روی مواد نسبتاً
کم‌­دوامی مانند پاپیروس یا پوست حیوانات نوشته می­‌شد و به همین دلیل، پیوسته از روی آنها نسخه­‌برداری می­‌کردند. رواقیون که مکانی برای مدرسه در اختیار نداشتند، کتابخانه هم نداشتند. مدرسه­‌های افلاطون و اپیکوری‌­ها دارای کتابخانه بود و تأثیر این کتابخانه‌­ها تا قرن­‌ها بعد احساس می‌­شد. اما مشهورترین مجموعه­‌ی کتاب متعلق به «مدرسه­‌ی مشائین» بود که به وسیله‌­ی ارسطو بنیان­گذاری شده بود و زیر نظر او به شکلی روشمند به قصد کمک به پژوهش­‌های علمی فعالیت می­‌کرد.
کتابخانه‌­ی ارسطو، بیشتر از طریق نسخه­‌های رونویسی­شده، به پایه و اساسی برای کتابخانه‌­ی اسکندریه تبدیل شد که بزرگ­ترین کتابخانه‌­ی دوران باستان محسوب می­‌شود. طرح این کتابخانه را بطلمیوس اول در سده‌­ی سوم پیش از میلاد ریخت و پسر او، بطلمیوس دوم، به همراه مشاورشان، دمتریوس فالِرونی، آن را به اجرا درآوردند. گفته
می‌­شود شمار مجموعه­‌ی تومارهای پوستی و پاپیروسی آن به صدها هزار نسخه می‌­رسید.
در آسیای صغیر، کتابخانه‌­ای که بتواند با کتابخانه‌­ی اسکندریه رقابت کند، در پرگاموس و در زمان حکومت آتالوس اول (مرگ در 197 پیش از میلاد) و ائومنس دوم (مرگ در حدود 160 پیش از میلاد) ساخته شد. گفته می‌­شود نوشتن بر روی پوست دباغی­‌نشده­‌ی حیوانات در آنجا ابداع شد، زیرا پس از آنکه بطلمیوس دوم صادر کردن پاپیروس از مصر را ممنوع اعلام کرد، نسخه­‌برداری از کتاب‌­ها در پرگاموس با مشکل مواجه شده بود. پوست بسیار بادوام­‌تر از پاپیروس بود و از این رو این واقعه را می‌­توان گام مهمی در تاریخچه‌­ی پیشرفت‌­های فنی برای اشاعه­‌ی علم دانست. این کتابخانه به همراه کل مملکت پرگاموس در سال 133 پیش از میلاد به دست رومی­­‌‎ها افتاد. بنا به روایتی در نوشته‌­های پلوتارخ، مارکوس آنتونیوس تعداد 200,000 نسخه کتاب آن را به کلئوپاترا هدیه داد که بخشی از کتابخانه­‌ی اسکندریه شد.
وجود کتابخانه‌­های شخصی در منازل رومیان سرشناس، مسئله‌­ای بسیار رایج بود. علاوه بر آن، جولیوس سزار در صدد ساخت یک کتابخانه‌­ی عمومی بر آمد و اجرای این طرح را به مارکوس ترنتیوس وارو، نویسنده و دانشمند برجسته، واگذار کرد که رساله‌­ای هم درباره‌­ی کتابخانه‌­ها نوشته بود (این رساله از بین رفته است). سزار پیش از ساخت این کتابخانه درگذشت، اما کتابخانه‌­ی عمومی به همت آسینیوس پولیو در مدت پنج سال ساخته شد. پلینی ضمن توصیف چگونگی ایجاد آن در کتاب «تاریخ طبیعی» خود، جمله­‌ی مشهوری می‌­نویسد که در مورد تمام کتابخانه‌­ها صدق می­‌کند: «او نبوغ رجال را به سرمایه‌­ای همگانی تبدیل کرد.» تیبریوس، وِسپاسیانوس، ترایانوس و بسیاری دیگر از امپراتوران روم نیز کتابخانه‌­هایی در آن سرزمین تأسیس کردند. کتابخانه­‌ی اولپیا که ترایانوس در حدود سال 100 پس از میلاد بنیان گذاشت و تا سده­‌ی پنجم میلادی نیز دایر بود، دیوان ثبت اسناد رم نیز به شمار می­‌رفت.
در روم شرقی و بیزانس سنت کتابخانه در قسطنطنیه پی گرفته شد. احتمالاً در قیصریه بود که سفارش قسطنطین کبیر برای 50 نسخه از نوشته­‌های مقدس مسیحی به انجام رسید. در دوره‌­ی حکومت قسطنطین، یولیانوس و یوستینیانوس بودند که کتابخانه‌­های سلطنتی، مذهبی و علمی در قسطنطنیه مجموعه­‌های عظیمی گرد آوردند. اهمیت حقیقی آنها در آن بود که به مدت هزار سال از طریق معلمانِ صاحب­ مرجعیت، نسخه­‌برداران و مصححان، گنجینه­‌های مدارس و کتابخانه های آتن، اسکندریه و آسیای صغیر را حفظ می­‌کردند. چیزهایی که از دست می­رفت عمدتاً ناشی از سنتی بود که به‌­ویژه در سده­‌ی نهم میلادی بسیار بارز شد و به موجب آن، متن­های اولیه به صورت گزیده و چکیده در می­‌آمدند. با این حال، بخش اعظم نوشته­‌های کلاسیک یونانی به لطف کتابخانه‌­های بزرگ و مجموعه­‌های خصوصی غنی قسطنطنیه نگهداری شد و در اختیار مدارس و دانشگاه­‌های اروپای غربی قرار گرفت.

پس از ظهور اسلام و فتوحات مسلمانان، تأسیس کتابخانه برای حفظ متون مقدس، به‌­ویژه در مساجدی مانند مسجدالاقصا و مسجد جامع اموی در دمشق، پیامد طبیعی گسترش قدرت مسلمانان بود. معاویه، نخستین خلیفه­‌ی اموی، احتمالاً با الهام گرفتن از کتابخانه‌­ی اسکندریه، مجموعه­‌ی شخصی کتاب­‌های خود را به صورت الگویی برای یک کتابخانه در آورد که به وسیله‌­ی جانشینان او گسترده و تکمیل شد. ولید بن عبدالملک، ششمین خلیفه­‌ی اموی، برای نخستین بار شخصی را به مقام «صاحب المصاحف» (سرپرست کتاب‌­ها) منصوب کرد. کتابخانه‌­ی امویان در آن زمان شامل صدها اثر در زمینه­‌های ستاره­‌شناسی، کیمیاگری، پزشکی و علوم نظامی بود.
در زمان منصور، دومین خلیفه‌­ی عباسی، بسیاری از آثار کلاسیک فارسی و یونانی به عربی ترجمه شد. مدت کوتاهی پس از آن، آموختن فن کاغذسازی از اسیران چینی موجب شد مکتوبات مسلمانان با سرعت بیشتری گسترش یابد و این امر بر پیشرفت کتابخانه‌­ها تأثیر مستقیم گذاشت. بغداد و قرطبه در اوایل سده­‌ی دهم میلادی (اواخر سده‌­ی سوم هجری) دارای بزرگ­ترین بازارهای کتاب در جهان بودند و راهبان و دانشمندان مسیحی اغلب برای خرید آثار جدید راهی قرطبه می‌­شدند.
در میان کتابخانه‌­های مشهور جهانِ اسلام می­توان به کتابخانه­‌های موجود در بغداد (تأسیس به وسیله‌­ی مأمون، خلیفه­‌ی عباسی)، قاهره (تأسیس به وسیله‌­ی المستنصر، خلیفه­‌ی فاطمی)، اسکندریه و اسپانیا اشاره کرد. در اسپانیا شبکه­‌ی کارآمدی از کتابخانه‌­های عمومی در قرطبه (کوردوبا)، طلیطله (تولِدو) و غرناطه (گرانادا) متمرکز شده بود. در سده­‌ی دوازدهم میلادی آثار عربی از این کتابخانه‌­ها در دسترس دانشمندان غربی قرار گرفت و در همان حال آثار یونانی از قسطنطنیه به غرب ­رسید.
در اروپا تقریباً تا اواخر قرون وسطا کتابخانه‌­های صومعه­‌ها و نیز دانشگاه‌­های تازه‌­تأسیس، مراکز اصلی نگهداری کتاب بودند. کتاب شیئی گران­قیمت به شمار می‌­آمد که فقط برای ­شمار کمی از افراد ثروتمند قابل تهیه بود. به هرحال، سده­‌های سیزدهم تا پانزدهم میلادی در اروپا با رشد کتابخانه‌­های خصوصی همراه بود. فیلیپ نیکو (دوک بورگوندی) و پادشاهان فرانسه، لویی نهم و شارل پنجم (که می­‌توان آنها را بنیان­گذار «کتابخانه­‌ی سلطنتی» پاریس دانست که بعدها به «کتابخانه­‌ی ملی» تغییر نام داد) از مجموعه‌­داران بزرگ کتاب بودند. به‌­تدریج با پیدایش عوامل فرهنگی از قبیل گسترش بازرگانی، تعالیم جدید رنسانس (بر پایه‌­ی متون کلاسیکی که تازه یافت شده بود)، اختراع دستگاه چاپ به وسیله­‌ی گوتنبرگ و گسترش سوادآموزی در میان مردم عادی، حلقه‌­ی مجموعه­‌داران کتاب افزایش می­‌یافت و بازرگانان ثروتمند را نیز در بر می‌­گرفت.
کوزیمو دِمِدیچی، حاکم فلورانس در سده‌­ی چهاردهم میلادی بر پایه‌­ی مجموعه‌­ی دانشمند و کتابدار خود، کتابخانه‌­ی مارچانا را در صومعه­‌ی سان مارکو تأسیس کرد. کتابخانه‌­ی غنی لورنتسوی شکوه‌مند، نوه­‌ی کوزیمو، نیز در سال 1571 در ساختمان زیبایی که میکلانجلو طراحی کرده بود به کتابخانه­‌ای عمومی تبدیل شد. این کتابخانه در سال 1808 با کتابخانه‌­ی مارچانا ادغـام شد و هـنوز هم به فعالیت خود ادامه می­‌دهد. در قرن شانزدهم بسیاری شاهزاده‌­های دیگر نیز کتابخانه هایی از جمله کتابخانه‌­ی ماتیاس اول در مجارستان و کتابخانه­‌ی اسکوریال در مادرید (تأسیس در 1557) را بر پایه‌­ی مجموعه­‌ی فیلیپ دوم ساختند. تأسیس کتابخانه‌­ی واتیکان نیز به همین دوره مربوط می‌­شود.
در دوره­‌ی اصلاح دینی در اروپا کتابخانه‌­های بسیاری، به­‌ویژه در صومعه­‌ها، نابود شد تا آموزه‌­های جدید جایگزین تعلیمات قدیمی قرون وسطا شود. هنری هشتم و ادوارد ششم در انگلیس فرمان پاک­سازی کتابخانه‌­های دانشگاه‌­ها، کلیساها و مدارس را صادر کردند. در آلمان و کشورهای شمال اروپا نیز محتوای بسیاری از کتابخانه‌­ها از بین رفت. البته خود رهبر اصلاح دینی، یعنی مارتین لوتر، به‌­شدت به ارزش کتابخانه اعتقاد داشت و در نامه­‌ای به تاریخ 1524 خطاب به همه­‌ی شهرهای آلمان تأکید کرد که برای تأسیس کتابخانه نباید از هیچ زحمت و هزینه‌­ای دریغ شود. نتیجه­‌ی این عمل پیدایش کتابخانه‌­هایی مانند کتابخانه‌­های هامبورگ (1529) و آئوگسبورگ (1537) و نیز
کتابخانه‌­های دانشگاه­‌های تازه‌­تأسیس در کونیگزبرگ (کالینینگراد فعلی)، ینا و ماربورگ بود که بر پایه­‌ی مجموعه­‌های صومعه‌­های قدیمی به وجود می‌­آمدند. به همین شکل در دانمارک نیز برخی از مجموعه­‌های صومعه­‌ها و کلیساها در کتابخانه‌­ی جدید دانشگاه‌­ها ادغام ­شد هرچند بسیاری از آن مجموعه­‌ها نیز از میان رفت.
کتابخانه‌­های آلمان در جنگ سی­ساله (1618-1648) لطمه­‌ی شدیدی خورد. مثلاً کتابخانه‌­ی پالاتینا در دانشگاه هایدلبرگ (تأسیس در 1386 میلادی) به‌­عنوان غنیمت جنگی به دست ماکسیمیلیان اول، شاه باواریا افتاد و او آن را به پاپ گریگوری پانزدهم تقدیم کرد. گوستاو آدولف نیز برخی از موجودی کتابخانه­‌های آلمان را به سوئد فرستاد و بیشتر آنها را در اختیار کتابخانه­‌ی دانشگاه اوپسالا (که خودش آن را در 1620 تأسیس کرده بود) گذاشت.
کتابخانه‌­های خصوصی اشخاص قدرتمند و صاحب­‌نفوذی مانند کاردینال مازارین در فرانسه گاه چنان بزرگ بودند که نیاز به روش­‌های جدیدی برای سازماندهی فضایی آنها حس می­‌شد. در کتابخانه‌­ی اسکوریالِ مادرید برای نخستین بار از طرح مخازن قرون وسطایی کتاب که با زاویه­‌ی قائمه نسبت به منبع نور قرار می‌­گرفتند دست کشیده شد و کتاب­‌ها در قفسه­‌هایی در امتداد دیوار چیده شدند. شیوه­‌ی قدیمی زنجیر کردن کتاب‌­ها به قفسه نیز به­‌تدریج منسوخ شد (در این روش زنجیری از قفسه به جلد هر کتاب متصل می‌­شد؛ ضمن آنکه کتاب­‌ها طوری در قفسه چیده می‌­شدند که شیرازه‌­ی آنها در پشت قرار می‌­گرفت که از نگاه امروزی اشتباه به نظر می‌­رسد. نمونه­‌ی این کتاب‌­های زنجیرشده هنوز در برخی از کتابخانه­‌ها، از جمله در گرنتم، لینکلن­شایر، یا در کلیسای ویمبورن مینستر در انگلیس موجود است. در کتابخانه‌­ی مارش در دوبلین که هنوز هم در ساختمان اولیه­‌ی خود بر جا مانده است، به جای زنجیر کردن کتاب‌­ها، خوانندگان را هنگام مطالعه در قفس‌­هایی زندانی می­‌کردند). روش امروزی چیدن کتاب­‌ها به شکلی که شیرازه­‌شان رو به بیرون باشد، احتمالاً نخستین بار در فرانسه و در کتابخانه­‌ی شخصیِ ژاک اوگوست دوتو، دولتمرد و حقوقدان و مورخ فرانسوی، به­‌کار گرفته شد. گابریل نوده، دانشمند فرانسوی و مدیر کتابخانه­‌ی مازارین، نویسنده­‌ی نخستین رساله­‌ی مدرن درباره­‌ی کتابخانه با عنوان «توصیه‌­هایی درباره­‌ی تأسیس کتابخانه» (1627) است. یکی از ثمرات این رساله، احداث کتابخانه‌­ی سموئل پیپس، خاطره نویس انگلیسی بود. پیپس در چهارده سال آخر عمرش، وقت فراوانی را صرف سازماندهی کتابخانه­‌ی خود کرد و آن را برای کالج ماگدالن در کیمبریج باقی گذاشت.
اندیشه‌­های نوده درباره‌‎­ی یک کتابخانه­‌ی علمی که به شکلی روشمند سازمانده‌ی شده باشد و بتواند نمایانگر تمام دانش مکتوب و قابل دسترس همه­‌ی دانشمندان باشد، سرانجام به بار نشست. بیش از همه، گوتفرید ویلهلم لایبنیتس، فیلسوف آلمانی که خود از کتابداران برجسته‌­ی آن زمان بود، مجذوب این اندیشه­‌ها شد. او نیز ایده‌­ی یک نهاد کتابخانه‌­ی ملی را مطرح کرد که به دانشمندان امکان دهد به­‌آسانی به تمام مطالبی که تا کنون درباره­‌ی هر موضوع خاص نوشته شده، دسترسی پیدا کنند.

در سده­‌های هفدهم و هجدهم،­ گردآوری مجموعه‌­های کتاب بیش از پیش رواج یافت. در سراسر اروپا و آمریکای شمالی، مجموعه‌­های خصوصی بسیاری خوبی به وجود آمد که به­‌تدریج به پایه و اساسی برای کتابخانه­‌های ملی و دولتی امروزی تبدیل شد. همفری چتم، بازرگان اهل منچستر، در سال 1653 مبلغی را وقف تأسیس کتابخانه‌­­های تخصصی در بولتون، منچستر و نیز کتابخانه‌­ی عمومی شهر منچستر کرد (این کتابخانه هنوز در ساختمان اولیه‌­ی خود فعالیت دارد). کتابخانه‌­ی مازارین در سال 1691 با انتقال به یک ساختمان جدید به روی عموم گشوده شد و تا بعد از انقلاب فرانسه یکی از بزرگ­ترین کتابخانه‌­های فرانسه بود تا آنکه با ادغام در مجموعه های دیگر (از جمله­ کتابخانه‌­ی سلطنتی فرانسه) به کتابخانه‌­ی ملی فرانسه تبدیل شد که امروزه از مهم­ترین کتابخانه‌­های جهان به شمار می­‌رود. کتابخانه‌­ی ؤیلهلم فریدریش، حاکم براندنبرگ، که در 1659 تأسیس شده بود، به کتابخانه‌­ی دولتی پروس تبدیل شد. مجموعه­‌های برخی از اشراف انگلیسی نیز پایه­‌ی تأسیس کتابخانه­‌ی موزه­‌ی بریتیش را تشکیل دادند. این کتابخانه با افزوده شدن کتابخانه‌­ی شاهی انگلیس که شامل کتاب‌­های پادشاهان انگلیس، از ادوارد چهارم تا جورج دوم بود، بسیار گسترش یافت. همچنین در سده­‌ی هجدهم، به­‌ویژه در انگلیس و آمریکا (و البته در سایر نقاط اروپا)، گرایش فراوانی به راه ­اندازی کتابخانه‌­هایی برای امانت دادن کتاب به وجود آمد.
از سوی دیگر، جنبش­‌های ضدکلیسایی در اروپا که به صورت انقلاب نمود پیدا می‌­کرد، سرنوشت بسیاری از کتابخانه، کلیساها و صومعه­‌ها را رقم زد. این قبیل کتابخانه‌­ها در فرانسه در سال 1789، در آلمان در 1803 و در اسپانیا در 1835مصادره شدند. در شهرهای بزرگِ فرانسه کتاب­‌ها در مراکزی که «انبار کتاب» (depots littéraires) نام گرفته بود، جمع آوری می­‌شد. در سال 1792 کتاب‌­های خانواده­‌های اشرافی نیز به همین سرنوشت دچار شد و آنها نیز به این «انبار»ها افزوده شدند. انباشته شدن بیش از حد کتاب‌­ها موجب بروز مشکلاتی شد و بسیاری از کتاب‌­ها از میان رفتند، اما طرح مدیریت منابع کتابخان‌ه­ای در سراسر کشور به اجرا درآمد. کتابخانه‌­ی ملی فرانسه حدود سیصدهزار جلد کتاب دریافت کرد و کتابخانه‌­های جدیدی نیز در بسیاری از شهرستان­‌های بزرگ تأسیس شدند. در باواریا کتابخانه‌­ی دولتی با افزوده شدن محتویات بیش از 150 کتابخانه‌­ی مصادره­‌شده، فوق‌­العاده غنی شد و بسیاری از کتابخانه‌­های شهرستان‌­ها نیز گسترش پیدا کردند. در اتریش در نتیجه­‌ی مصادره­‌ها مراکزی به نام «کتابخانه‌­ی مطالعه» (Studienbibliotheken) در لینتس، کلاگِنفورت و سالزبِرگ تأسیس شد، کتابخانه­‌های دانشگاه­‌های گراتس و اینسبروک دگرگون شد و کتابخانه‌­ی ملی وین نیز منابع بسیار ارزشمندی به دست آورد.
مدیریت کتابخانه در سده‌­ی نوزدهم با دشواری‌­های بسیاری رو به­ رو شد. کتابخانه­‌ها از نظر حجم و اندازه رشد کرده بودند، اما رشد آنها بی‌­نظم و فاقد برنامه بود. اداره‌­ی کتابخانه‌­ها کارایی نداشت، تقریباً هیچ معیار مشخصی برای خدمات کتابخان‌ه­ای موجود نبود، کتابخانه‌­ها در تکمیل مخازن و گنجینه‌­های خود ناتوان بودند، کتابداری اغلب شغلی پاره‌­وقت و غیرجدی به شمار می­رفت و فهرست‌­نویسی اغلب با تأخیر فراوان انجام می­شد و فاقد شیوه‌­ای مشخص بود.
در این میان، کتابخانه‌­ی دانشگاه گوتینگن یک استثنای چشمگیر بود. یوهان گِسنِر، نخستین کتابدار آنجا که کار خود را در ارتباط نزدیک با سرپرست دانشگاه انجام می‌­داد و اصول تدوین‌­شده به وسیله­‌ی لایبنیتس را به­کار می­بست، زحمات طاقت‌­فرسایی متحمل شد تا تمام حوزه‌­های علمی را تحت پوشش کتابخانه درآورد. کتابخانه، فهرست خوبی از منابعی که با دقت انتخاب شده بودند در اختیار داشت و دسترسی به آن، تا حد امکان، برای همه آزاد بود. مدیر بعدی کتابخانه، کریستیان گوتلوب هاینه با شور و انرژی فراوان از همان اصول پیروی کرد و نتیجه آن بود که دانشگاه گوتینگن صاحب بهترین کتابخانه­‌ی سازمان یافته در جهان شد.
یک چهره­‌ی برجسته در زمینه­‌ی ایجاد تحول در خدمات کتابخانه‌­ای، آنتونیو پانیتسی بود، یک پناهنده‌­ی سیاسی از ایتالیا که از سال 1831 در کتابخانه‌­ی موزه­‌ی بریتیش مشغول به کار شد و در طول سال‌­های 1856 تا 1866 مدیر کتابداری آنجا بود و لقب سِر نیز دریافت کرد. وی از همان آغاز، انقلابی در نظام اداره­‌ی کتابخانه به وجود آورد و به­‌خوبی نشان داد که کتاب­‌های هر کتابخانه باید با اهداف اعلام­‌شده­‌ی آن همخوانی داشته باشند و همچنین مشخص کرد که این اهداف برای یک کتابخانه‌­ی بزرگ ملی کدام­‌ها هستند. او بر اهمیت فهرست‌­نویسی در کتابخانه واقف بود و به همین منظور، مجموعه قواعد کاملی برای فهرست‌­نویسان تدوین کرد. پانیتسی به توان بالقوه‌­ی کتابخانه به مثابه ابزار مطالعه و پژوهش در جوامع مدرن که باید در دسترس همگان باشد، باور داشت و با طرحی که برای قرائت‌خانه­‌ی موزه‌­ی بریتیش و قفسه‌­های کتاب آن ارائه کرد، نشان داد که چگونه می­‌توان در عمل از این توان بالقوه بهره برد. اندیشه­‌های او تا مدت‌­ها بر حوزه­‌ی کتابخانه‌­های پژوهشی تأثیر داشت و بیشترین نمود آنها در کتابخانه‌­ی کنگره در ؤاشینگتن قابل مشاهده است.
در اواسط سده­‌ی نوزدهم، این اندیشه مقبول واقع شده بود که کتابخانه‌­های عمومی باید به وسیله‌­ی مقامات محلی و با بودجه‌­ی عمومی تأسیس و اداره شوند. پانیتسی گفته بود که دلش می خواهد امکانات یک کتابخانه­‌ی بزرگ برای دانشجویان فقیر نیز قابل دسترسی باشد تا آنها نیز بتوانند به «کنجکاوی علمی» خود میدان بدهند. در سال 1850 مجلس انگلیس قانونی تصویب کرد که به موجب آن شوراهای محلی اجازه می­‌یافتند عوارضی برای تأمین امکانات کتابخانه های عمومی وضع کنند.
نمونه‌هایی درخشان و اولیه از کاربرد مصالح جدید برای مقاصد ساختمانی را می‌توان در طرح کتابخانه‌های آنری لابروست (Henri Labrouste) در پاریس دید. طرح‌های او برای کتابخانه‌ی سَنت ژُنوی‌یو (Sainte Geneviéve) و کتابخانه‌ی ملی، تحولی در ساخت سازه‌های فولادی معماری در قرن نوزدهم به وجود آورد و توانست در عصر خویش، معیاری برای همه‌ی طراحان باشد که قصد داشتند تا در ساخت سازه‌های خود از تکنولوژی جدید استفاده کنند. لابروست که خود دانش‌آموخته‌ی مدرسه‌ی هنرهای زیبای پاریس بود، با معماری کلاسیک آشنایی کامل داشت. او چند صباحی نیز در مدرسه‌ی خصوصی خود در پاریس که در به سال 1830 تأسیس کرده بود، تدریس می‌کرد. از اهداف وی در این مدرسه آموزش اصول صحیح نیازهای کارکردیِ پروژه و تکنولوژی جدید به دانشجویان بود.
طرح کتابخانه‌ی سَنت ژُنوی‌یو که بین سال‌های 1842 و 1850 طراحی و اجرا شد، جزو اولین پروژه‌های لابروست بود که در تکنولوژی ساخت آن از آهن و چدن به‌ همراه مصالح سنتی با تأکید بر سازه‌های فولادی استفاده شد. در این کتابخانه تیرها و طاق‌های تالارهای مطالعه و خرپاهایی که بار سقف را متحمل می‌شوند، در هماهنگی کامل نسبت به هم طراحی شده‌اند و از دید ناظر، یکپارچه به نظر می‌رسند.

تالار مطالعه­‌ی کتابخانه‌­ی ملی پاریس، آنری لابروست ( 1868-1858)

لابروست سعی کرد در طرح این کتابخانه، دیوارهای ضخیم سنگی را در تلفیق با ستون‌ها و تیرهای آهنی طوری طراحی کند که ساختمان، آن سنگینی و زمختیِ معماری کلاسیک را القا نکند. تالارهای مطالعه اساساً دو تالار مسقف قوسی‌شکل هستند که با ردیفی از ستون‌های باریک چدنی بر روی پایه‌های بتنی از یکدیگر جدا می‌شوند. ستون‌های آهنی از نوع کُرَنتی، قوس‌های سقف آهنی را که فضای درونشان با نقش‌پیچک‌های طوماری و به‌ شیوه‌ی معماری دوره‌ی رنسانس تزئین شده‌اند، بر روی خود نگه می‌دارند. طرح کتابخانه‌ی ملی پاریس که بین سال‌های 1858 و 1868 طراحی و ساخته شد، در نوع خود کاری کامل و بدون نقص است. از این اثر در تاریخ معماری به­عنوانِ شاهکار معماری عصر صنعت یاد می‌شود. یکی از مهم‌ترین بخش‌های این کتابخانه طرح تالار مطالعه‌ی آن است. فرم سالن­مربع شکل است و با 16 ستونِ نمایان طراحی شده است. در نگاه اول، فرم این تالار یادآور فرم کتابخانه‌ی سَنت ژنوی‌یو است. اسکلت فلزی تالار با دیوارهایی ضخیم پوشیده شده است. ستون‌های بلند و نازک آن تقریباً به ارتفاع 10 متر و به قطر 30 سانتیمتر در نظر گرفته شده­اند، به طوری که این تناسبات به تالار، ظرافت و سبک خاصی بخشیده است. در اینجا بار سقفِ طاقی‌شکل که نور را به داخل هدایت می‌کند توسط ستون‌های بلند و باریک چدنی که با قوس‌های نیم‌دایره به یکدیگر متصل شده‌اند، تحمل می‌شود. مخزن کتاب‌ها با دیواری شیشه‌ای از تالار مطالعه جدا می‌شود. سالنِ مخزن به صورت چهارطبقه با یک زیرزمین ساخته شده و دارای سقف شیشه‌ای است. این سالن بنا به کاربری خود به صورت مکعبی با فضای وُید طراحی شده است که تمام طبقات را به‌هم وصل می‌کند. کتاب‌ها دور تا دور طبقات، قفسه‌بندی شده‌اند و به‌ وسیله‌ی پل‌های فلزی افقی به‌هم مرتبط می‌شوند. این پل‌ها غیر از مقصودی که بر آنها مترتب است، شکوه خاصی به این سالن می‌بخشند. کف‌های چدنی مشبک این سالن با الگوبرداری از موتورخانه‌های ماشین بخار ساخته شده‌اند. این ترفند باعث شده که نور روز از طبقات ساختمان عبور کند و سایه­روشن‌هایی جذاب را در داخل سالن پدید آورد. غیر از قفسه‌ی کتاب‌ها که از جنس چوب هستند بقیه‌ی اجزای این سالن از آهن ساخته شده‌اند.
با پیشرفت فناوری­های جدید اطلاعاتی در سده­ی بیستم میلادی، مسئله­ی کتابخانه و کتابداری دچار دگرگونی اساسی شد. در اواخر این سده سیستم­های کامپیوتری امکان دسترسی افراد به منابع عظیم اطلاعاتی را فراهم کردند. به­ویژه در شهرهای بزرگ جهان، ابزارهای سنتی کتابخانه برای ایجاد دسترسی به اطلاعات، با شیوه­هایی از قبیل گردآوری کتاب و منابع دیگر و امانت دادن آنها یا تبادل آنها با کتابخانه­های دیگر، جای خود را به استفاده از پایگاه­های اطلاعاتی الکترونیکی داد که همه چیز از فهرست­ها گرفته تا نمایه­های موضوعی و چکیده­ها و مقالات نشریات و کتاب­های کامل را در بر می­گیرند. هنگامی که کاربران کامپیوترهای خانگی با شبکه­های الکترونیکی جهانی آشنا شدند، مفهوم کتابخانه به­عنوان انباری برای ذخیره­ی کتاب، رقیب جدیدی به نام کتابخانه­ی مجازی پیدا کرد که از هر مکانِ دارای خط تلفن یا سیم­های ارتباطی، قابل دسترسی بود. به این ترتیب، نقش کتابداران حرفه­ای نیز دچار تحول شد، زیرا حال، آنها باید با مجموعه­ی گسترده­ی
پایگاه­های اطلاعاتی الکترونیکی آشنا باشند و در این زمینه به دیگران آموزش دهند.

طراحی کتابخانه (در ایران و جهان)
(اصول و مبانی معماری و طراحی داخلی کتابخانه‌ها از کلاسیک تا معاصر)
شهریار خانی‌زاد

منتشر شده در : دوشنبه, 26 ژوئن, 2023دسته بندی: مقالاتبرچسب‌ها: