اکسپو 2020 دبی و چالش‌های آن
نوشته‌ی مرتضی صدیق

• آشنایی با اکسپو
من تاکنون چهار برنامه‌ی‌ بازدید از اکسپو 2020 را برای معماران و علاقه‌مندان به معماری برگزار کرده‌ام و در حال برنامه‌ریزی پنجمین دوره‌ی بازدید از اکسپو هستم. من معتقدم اکسپو در حکم کتابی آموزشی برای کسانی است که قصد فعالیت در حوزه‌ی معماری دارند، چرا که 192 کشور، نگاه به آینده و دیدگاه‌های خودشان را در رابطه با کشور خودشان و فضاهایی که در آینده قرار است ایجاد کنند به نمایش گذاشته‌اند. مجموعه‌ی اکسپو دارای پنج قسمت متشکل از سه قسمت اصلی و دو قسمت فرعی است:
• قسمت اصلی اول: زون حرکت و شروع
• قسمت فرعی اول: زون خاطرات و گذشته
• قسمت اصلی دوم: زون تداوم، استمرار و پایداری
• قسمت فرعی دوم: زون شوالیه‌ها
• قسمت اصلی سوم: زون فرصت
مانند یک کتاب فارسی‌نویس، مجموعه‌ی اکسپو با زون حرکت و شروع، آغاز می‌شود، در ادامه به زون تداوم، استمرار و پایداری و در نهایت به زون فرصت که انتهای این کتاب آموزشی است، می‌رسد. بین هر دو زون اصلی، یک زون فرعی قرار دارد؛ بین زون حرکت و پایداری، زون خاطرات و گذشته و بین زون پایداری و فرصت، زون شوالیه‌ها قرار دارد. مفهوم این نوع چیدمان این است که در آینده، زونی موفق خواهد بود که شروع بسیار خوبی داشته باشد، نقطه‌ی شروع‌اش را بشناسد، در مسیری که طی می‌کند، بتواند تداوم، استمرار و پایداری داشته باشد، بتواند فرصت‌شناسی کند، آینده را تخمین بزند و بتواند از حداقل‌هایی که طبیعت در اختیارش می‌گذارد، استفاده کند. زون خاطرات و گذشته، در واقع بازگشت به گذشته است؛ غرفه‌هایی که مرحله‌ی استمرار را رد کرده‌اند و در حال یافتن فرصت‌ها و برنامه‌ریزی برای آینده هستند، در زون شوالیه‌ها قرار دارند که این زون متفاوت از سایر زون‌های در نظر گرفته‌اند شده برای اکسپو است. کشورها با توجه به ایده‌ها و کانسپت‌های پیشنهادی خود، فضایی را در یکی از زون‌ها برای غرفه‌ی خود در نظر گرفته‌ و با توجه به اینکه در کدام زون قرار دارند، مفاهیم متفاوتی را انتقال می‌دهند. از غرفه‌های واقع در زون حرکت، می‌توان به غرفه‌های الف، روسیه، فرانسه، الجزایر و ایران؛ از غرفه‌های واقع در زون پایداری و استقامت می‌توان به غرفه‌های اسپانیا، هلند، چک‌اسلواکی و آلمان؛ از غرفه‌های واقع در زون فرصت، می‌توان به غرفه‌های انگلستان، لوکزامبورگ، نروژ، سوئد و از غرفه‌های واقع در زون شوالیه‌ها، می‌توان به غرفه‌های عربستان، ژاپن و ایتالیا اشاره کرد. در این بین شاید یکی از زون‌های موفق این نمایشگاه، زون پایداری است.
هر یک از غرفه‌های حاضر در اکسپو از چند بخش تشکیل شده‌اند که در ادامه به معرفی آنها می‌پردازیم:
• بخش اول، متمرکز بر گذشته‌ی هر کشور است و آشنایی با تاریخچه و معرفی کلی از کشور در این مرحله صورت می‌گیرد.
• بخش دوم، متمرکز بر زمان حال است و آشنایی با وضعیت کنونی کشور و اینکه در حال حاضر، به لحاظ تکنولوژی، معماری، ایده‌پردازی و اجتماعی، آن کشور چه جایگاهی در جهان دارد، در این مرحله صورت می‌گیرد.
• بخش سوم، متمرکز بر زمان آینده است و اینکه کشور مد نظر چه دیدی به آینده دارد و در آینده چه استراتژی‌ها و برنامه‌هایی نسبت به دنیا خواهد داشت در این مرحله مطرح می‌گردد.
• در بخش چهارم با کمک تکنولوژی‌های موجود، ایده‌ای از آینده تحت نظارت دانشمندان کشور، به ظهور رسیده و در معرض نمایش قرار گرفته است.
• در بخش پنجم نیز معمار مجموعه، یک کانسپت و ایده که برگرفته‌ از تمام این اتفاقات است را ارائه ‌می‌دهد.
در واقع، اکسپو متشکل از 192 کشور و 192 فکر و ایده است که یا قوی هستند یا ضعیف؛ یا توانستند پیغامی را برسانند یا نصفه و نیمه رها شده‌اند ولی در نهایت، اکسپو، کتابی است که هم صفحات فاخر و هم صفحات ضعیف دارد و فضایی آموزشی است که می‌تواند برای هر دانشجوی معماری، فارغ‌التحصیل معماری و هر معمار متخصصی، مملو از ایده باشد و جهت‌دهی خاصی را برای آینده‌ی حرفه‌ای‌ او رقم بزند.
• اکسپو و پایداری
نگاه اکسپو، صرفا پایداری نیست و پایداری یکی از موضوعاتی است که در اکسپو مطرح است؛ کشورها با دیدگاه‌های متفاوتی در اکسپو شرکت کرده‌اند و فقط نگاه تعدادی از کشورها پایداری است، یعنی در حالیکه تعدادی از کشورها با سرلوحه قرار دادن اصول پایداری، ایده‌پردازی کرده‌اند، کشورهایی هم هستند که ایده‌هایی در حوزه‌های دیگر را به نمایش گذاشته‌اند که با صرف انرژی و هزینه‌ی زیادی همراه بوده است.
طبق تخمین‌های زده شده، اکسپو با حدود 25 میلیون نفر بازدیدکننده و ایجاد شغل برای حداقل دویست هزار نفر، باعث ایجاد صنعت توریسم گسترده‌ و آشنایی کشورهای مختلف با یکدیگر از نظر فرهنگ‌، غذا، آداب و رسوم‌ شده است. در اکسپو، گفتگوی مسالمت‌آمیزی فارغ از مسائل سیاسی‌ بین تمدن‌های مختلف شکل گرفته است که بسیار ارزنده و ارزشمند است.
حدود هفتاد کشور در جهان، غرفه‌ی مستقلی برای خود نداشتند و در سالنی که امارات برای این منظور تدارک دیده بود، مستقر بودند؛ بنابراین کشوری که بدترین غرفه‌ی اکسپو را هم داشته باشد، از این هفتاد کشور، یک قدم جلوتر است.
• غرفه‌ی ایران
غرفه‌ی ایران را از چند زاویه می‌توان مورد بررسی قرار داد:
زمینه‌ی کار از عواملی است که باعث ارزنده و یا ضعیف به نظر رسیدن یک غرفه می‌شود؛ غرفه‌ی ایران در زون حرکت و در مجاورت غرفه‌های قوی اکسپو چون غرفه‌ی الف، اثر نورمن فاستر و فرانسه قرار دارد و به دلیل ساخت این غرفه‌ها با بودجه‌های کلان، کیفیت اجرای فوق‌العاده، تکنولوژی‌های پیشرفته و بیان قوی، نقطه‌ضعف‌های غرفه‌ی ایران بیشتر نمایان می‌گردد.
مسئله‌ی دیگر موجود در غرفه‌ی ایران را می‌توان نداشتن داستان و روایت برای آن بیان کرد؛ در غرفه‌‌ی دیگر کشورها، داستانی برای آشنایی با تاریخچه، اقلیم، معماری و همینطور امکان تجربه‌ی فرهنگ آن کشور وجود دارد اما غرفه‌ی ایران از ابتدا با هیچ داستانی شروع نمی‌شود، هیچ مقدمه‌ای برای ورود به غرفه برای آن در نظر گرفته نشده است، هیچ ارتباطی با مردم ایران نمی‌گیرد و حتی راهنمایی برای همراهی بازدیدکنندگان ندارد. به لحاظ تاریخی در غرفه‌ی ایران با استفاده از چند مجسمه به عنوان نمادی از تخت جمشید، فقط به یک دوره‌ی تاریخی اشاره شده است و بقیه‌ی دوره‌های تاریخی نادیده گرفته شده‌اند. در این مورد خاص (تخت جمشید) هم به موقعیت مکانی‌اش هیچ اشاره‌ای نشده و حتی هیچ توضیحی در مورد آن ارائه نمی‌شود. از دیگر فضاهای در نظر گرفته شده برای غرفه‌ی ایران می‌توان به اتاق فرش با دارا بودن سه یا چهار فرش، اتاق مینیاتور با دارا بودن چهار یا پنج تابلو مینیاتور و اتاق صنعت و معدن با دارا بودن حدود صد سنگ که هر کدام نمادی از معادن موجود در ایران هستند، اشاره کرد که تمام موارد گفته شده در مورد اتاق تاریخی، در مورد این فضاها هم صادق است. بعد از عبور از این فضاها به رستوران غرفه می‌رسیم که شاید بتوان از آن به عنوان نقطه‌قوت غرفه‌ی ایران یاد کرد چرا که از این نظر با کشورهای دیگر برابری می‌کند و حتی کشورهای دیگر هم از رستوران غرفه‌ی ایران استفاده می‌کردند.
از دیگر مسائل غرفه‌ی ایران، می‌توان به عدم دید به آینده اشاره کرد؛ به عنوان مثال هیچ نشانی از تلاش‌های ایران در زمینه‌هایی چون هوا و فضا، سلول‌های بنیادی، صنایع و هنرهای بومی و منطقه‌ای و غیره در این غرفه نمود پیدا نکرده و حتی ایده‌آل‌های کشور نیز به نمایش در نیامده است. از دیگر مسائل غرفه‌ی ایران، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
• دیتیل‌های اجرایی نمایشگاه بسیار ضعیف صورت گرفته است.
• نورپردازی ضعیفی دارد.
• فضاهای نمایشگاهی داخل بسیار بی‌ترتیب و بدون نظم و توضیحات شکل گرفته است.
• غرفه‌ی ایران به لحاظ ابعادی برای نمایش مفاهیم ایران، بسیار کوچک است.
• همه چیز رها شده است و غرفه یک داستان کوچک را هم روایت نکرده است.
• پرده‌ی طراحی شده برای غرفه به شکل تسبیح به نظر می‌رسد (نتیجه‌ی مصاحبه‌ی حضوری با 160 نفر).
• هیچ درک درستی از غرفه‌ی ایران برای بازدیدکنندگان به وجود نمی‌آید.
• در غرفه‌ی ایران، همراهی برای تعامل با بازدیدکنندگان در نظر گرفته نشده است.
• فضاهای در نظر گرفته شده بسیار کوچک هستند.
• غرفه دارای دکوراسیون داخلی بسیار بدی است.
• موضوعات مورد نمایش بسیار خام است و قطعا در انتخاب آنها از متخصصین مشاوره گرفته نشده است.
• یکی از موضوعات مهم، بحث تبلیغات و مدیا است که در مورد غرفه‌ی ایران صورت نگرفته است.
• در غرفه‌ی ایران، هیچ چالشی و راهکاری مطرح و ارائه نشده است.
• بر خلاف ایده‌پردازی‌های اولیه، هیچ نمودی از شهرزاد در فضاهای غرفه احساس نمی‌شود.
• اجرای آبنما بسیار ضعیف و به صورت یک ماکت نمود پیدا کرده است.
• عدم استفاده از دانش و توانمندی بومی.
حدود چهارده میلیون درهم برای غرفه‌ی ایران هزینه شده است و با وجود تمام مسائل این غرفه، قطعا ایران از هفتاد کشوری که غرفه ندارند، یک قدم جلوتر است و حتی بسیار بهتر از کشورهایی مانند ترکیه، لیتوانی و چک‌اسلواکی عمل کرده است. البته قابل ذکر است که غرفه‌ی ایران، نکات مثبتی را نیز دارا است:
غرفه‌ی ایران کانسپت خوبی دارد و شبیه کوچه‌ها و محله‌های ایران طراحی شده است و مکعب‌های کنار هم، تجربه‌ی فضای کوچه‌های کم‌عرض ایران را برای بازدیدکنندگان امکان‌پذیر می‌کند. از موارد بسیار جالب اکسپو، می‌توان به غرفه‌ی اتریش اشاره کرد که با خصوصیات کاملا ایرانی و به صورت بسیار عالی ساخته شده است؛ اتریش با وجود دارا بودن معماری، موسیقی و اپرای عالی با هدف نمایش الگوی خانه‌سازی برای کشورهای عربی در اکسپو شرکت کرده است که الگوی خانه‌سازی آن متاثر از خانه‌سازی فلات مرکزی ایران و با مصالح بسیار ارزان در محل اکسپو ساخته شده است. علاوه بر اتریش، فنلاند هم با کانسپت ایجاد خانه‌های بومی حاشیه‌ی خلیج فارس در اکسپو شرکت کرده است. اما دیگر کشورها با ارائه‌ی ایده‌هایی برای کشور خود و یا جهان (و ارائه‌ی راهکاری برای آن) در اکسپو شرکت کرده‌اند.
• پیشنهادات برای اکسپوی 2025 ژاپن
• تسهیل شرایط برای ایده‌پردازی و طراحی برای اکسپو
یکی از شرایط شرکت در فراخوان اکسپوی 2020، داشتن شرکت با گرید بین‌المللی بوده است که به دلیل تحریم، خیلی از شرکت‌ها گرید بین‌المللی ندارند و امکان شرکت در فراخوان را از دست دادند. از دیگر شروط در نظر گرفته شده برای این فراخوان، جایزه‌ی بین‌المللی ذکر شده بود؛ که به نظر می‌رسد داشتن جایزه‌ی بین‌المللی دلیلی بارز بر توامند بودن یک شخص حقیقی و یا حقوقی نیست، چه بسا متخصصانی چون فرهاد احمدی و هوشنگ سیحون، جایزه‌ی بین‌المللی نداشته‌اند اما در معماری ایران تاثیرگذار بوده‌اند. اگر پارامترهای گزینش را به گونه‌ای انتخاب کنیم که تعداد زیادی از گروه‌ها امکان ایده‌پردازی و طراحی داشته باشند، قطعا نتیجه‌ی بهتری حاصل خواهد شد. پس باید محدودیت‌های مهندسان مشاور برداشته شود که امکان تولید طرح‌های بیشتری فراهم گردد.
• ایده‌پردازی و طراحی به موقع برای اکسپو
از همین الان برای اکسپوی 2025 ژاپن آماده شویم نه شش ماه مانده به اکسپو.
• نگاه دسته‌جمعی به مسئله‌ی اکسپو
کار اکسپو یک کار جمعی است و یک مرکز تحقیقاتی باید آینده‌ی کشور و تکنولوژی‌های آن را تبدیل به مدیا کند، تیم‌سازی کند و به محتوا تبدیل کند که در غرفه‌ی ایران در دبی این محتواسازی به چشم نمی‌خورد و این محتوا صرفا متعلق به معماری نیست و حوزه‌های دیگری نیز باید درگیر شوند. مهم‌تر از همه اینکه، این رویداد باید یک متولی داشته باشد. معمار، مهندس صنایع، متخصص مدیا، دکوراتور و غیره به طور همزمان کار را پیش ببرند. برای اکسپوی بعدی بحث انفرادی بودن و متولی‌های متنوع باید حذف شود.