اصول و مبانی طراحی کتابخانه‌ها
بخش نسخت
انواع کتابخانه‌ها
جزئیات خدمات کتابخانه‌ای موجود در سراسر جهان، در هرکشور با کشور دیگر آنقدر متفاوت است که جز تصویری بسیار کلی از این فعالیت‌ها به‌سختی می‌توان طبقه‌بندی دیگری ارائه دارد. با این حال، اغلب کتابخانه‌ها از الگوی بسیار گسترده، اما مشخصی پیروی می‌کنند که در طول سال‌ها شکل گرفته و تکامل یافته است.
کتابخانه‌های ملی
در بیشتر کشورها یک کتابخانه تحت پوشش منابع ملی وجود دارد که معمولاً مسئولیت انتشار فهرست کتاب‌شناختی ملی و اداره‌ی مرکز اطلاعات کتاب‌شناختی ملی را بر عهده دارد. کتابخانه‌های ملی عمدتاً کتاب‌های هر ملت را گردآوری و محافظت می‌کنند و در همان حال می‌کوشند در حد امکان در زمینه‌ی دستیابی به کتاب‌های معتبر بین‌المللی نیز فعالیت داشته باشند.
کتابخانه‌ی ملی پاریس، کتابخانه‌ی بریتیش در لندن و کتابخانه‌ی کنگره در ؤاشینگتن از مهم‌ترین و مشهورترین کتابخانه‌های ملی جهان غرب هستند. از میان دیگر کتابخانه‌های ملی جهان می توان کتابخانه‌ی دولتی روسیه در مسکو، کتابخانه‌ی ملی چین در پکن و کتابخانه‌ی ملی دییِت در توکیو را نام برد.
کتابخانه‌های دانشگاهی و پژوهشی
پیش از اختراع دستگاه چاپ، دانشجویان معمولاً باید مسافت‌های طولانی را پشت سر می‌گذاشتند تا سر درس استادان مشهور حاضر شوند. دستگاه چاپ این امکان را فراهم آورد تا نسخه‌های متعدد درس‌های این استادان در مکان‌های مختلف پخش شود و از اینجا بود که دانشگاه‌ها شروع به تأسیس کتابخانه‌های بزرگ کردند. کتابخانه‌ی بادلی (تأسیس اولیه در سده‌ی چهاردهم میلادی) در دانشگاه آکسفورد و کتابخانه‌ی دانشگاه هاروارد (1638) در کیمبریج از نظر اندازه و کیفیت بر بسیاری از کتابخانه‌های ملی برتری دارند. معمولاً علاوه بر یک کتابخانه‌ی بزرگ مرکزی که اغلب قلب دانشگاه به شمار می‌آید، مجموعه‌های تخصصی کوچکتری نیز در دانشکده‌ها و پژوهشگاه‌های تحت نظر دانشگاه وجود دارد. فرهنگستان‌های علوم در روسیه و سایر جمهوری‌های شوروی سابق و کشورهای اروپای شرقی دارای پژوهشکده‌های تخصصی مختلفی هستند که اگرچه مانند دانشگاه‌ها درجات علمی به دانشجویان خود اعطا نمی‌کنند، اما از نظر فعالیت‌های پژوهشی در همان سطح هستند. برخی از این فرهنگستان‌ها، مثلاً در مجارستان و رومانی، نقش کتابخانه‌ی ملی را ایفا می‌کنند.
کتابخانه‌های عمومی
کتابخانه‌های عمومی امروزه به صورت بخش جدایی‌ناپذیری از زندگی اجتماعی پذیرفته شده‌اند که وظیفه‌ی گسترش سواد و فرهنگ را بر عهده دارند و دامنه‌ی وسیعی از کتاب‌ها را برای تمام سنین و مراکزی را برای خدمات اطلاع‌رسانی همگانی ارائه می‌دهند. اگرچه مسئله‌ی گشودن درهای کتابخانه به روی همگان از دوره‌ی باستان رواج داشت، اما تحول مهم در این نوع کتابخانه‌ها در سده‌ی نوزدهم رخ داد، یعنی زمانی که ایده‌ی تأسیس و اداره‌ی کتابخانه‌های عمومی با بودجه‌ی عمومی پذیرفته شد و مقامات محلی از نظر قانونی مجاز شدند بودجه‌ای را به این مسئله اختصاص دهند.
کتابخانه‌های عمومی دارای مجموعه‌های مرجع مناسب و خدمات امانت کتاب هستند. برخی از آنها از طریق کتابخانه‌های سیار به نواحی دوردست نیز خدمات‌رسانی
می‌کنند. ممکن است امکانات خاص مورد نیاز افراد سالخورده، نابینا، ناشنوا نیز در آنها موجود باشد یا در موارد مختلف به مراکزی مانند مدارس محلی، بیمارستان‌ها و زندان‌ها نیز خدماتی ارائه کنند. کتابخانه‌های عمومی شهرهای عظیم ممکن است دارای مقیاس بسیار بزرگ و امکانات مشابه کتابخانه‌های پژوهشی معتبر باشند. برای مثال، کتابخانه‌ی عمومی نیویورک دارای مجموعه‌های ارزشمندی در بسیاری از حوزه‌های پژوهشی است. کتابخانه‌ی عمومی بوستُن (نخستین کتابخانه‌ی عمومی بزرگ در آمریکا و نخستین کتابخانه‌ای که بودجه‌ی آن مستقیماً از مالیات‌های عمومی تأمین می‌شد) نیز از همان ابتدا دارای ماهیت دوگانه‌ی یک کتابخانه‌ی پژوهشی و مکانی برای مطالعه‌ی همگانی بود. کتابخانه‌های عمومی در بسیاری از کشورها تا آن حد اهمیت دارند که اداره و بودجه‌بندی آنها باید به گونه‌ای انجام شود که همه‌ی مردم بتوانند به صورت رایگان از خدمات آنها استفاده کنند.
کتابخانه‌های تخصصی
کتابخانه‌های ملی، دانشگاهی و عمومی، مجموعه‌ی کتابخانه‌هایی را تشکیل می‌دهند که دسترسی به آنها کم و بیش برای همه‌ی مردم مقدور است. ولی گذشته از این مراکز، کتابخانه‌های فراوانی نیز وجود دارند که به وسیله‌ی گروه‌های خاصی از مردم و به منظور رفع نیازهای خود آنها شکل گرفته‌اند. بسیاری از این کتابخانه‌ها به دست انجمن‌های افراد تحصیل کرده، به‌ویژه انجمن‌های علمی و مهندسی، در سده‌ی نوزدهم تأسیس شدند تا منابع تخصصی را در اختیار اعضای انجمن‌های خود بگذارند. به این ترتیب برخی از کتابخانه‌های تخصصی به صورت مستقل از کتابخانه‌های عمومی و پیش از پیدایش زیر مجموعه‌های علمی-تخصصی در کتابخانه‌های ملی پدید آمدند. برای مثال «کتابخانه‌ی مرجع ملی دانش و اختراع» که امروزه «کتابخانه‌ی مرجع علمی» نام گرفته و بخشی از کتابخانه‌ی بریتیش شده است، ابتدا در اداره‌ی ثبت بریتانیا تأسیس شده بود. کتابخانه‌های تخصصی، امروزه اغلب وابسته به نهادهای اداری مانند ادارات دولتی، بیمارستان‌ها، موزه‌ها و سازمان‌های مشابه هستند و به منظور برآورده کردن نیازهای خاص مؤسسات تجاری و صنعتی به وجود آمده‌اند.
کتابخانه‌های مدارس
در جاهایی که کتابخانه‌های عمومی و مدارس زیر نظر سازمان واحدی اداره می‌شوند، مثلاً در دانمارک و نقاطی از بریتانیا، بخشی از کتابخانه‌ی عمومی معمولاً به فعالیت‌های مدارس اختصاص می‌یابد و تجهیز کتابخانه‌های مدارس را بر عهده می‌گیرد. در کشورهای دیگر مانند آمریکا این وظیفه معمولاً به عرضه‌کنندگان متخصص محول می‌شود. به هرحال، در بیشتر کشورها کتابخانه‌های عمومی و مدارس همکاری بسیار نزدیکی با هم دارند.
کتابدار مدرسه باید شناخت و همکاری نزدیکی با کادر آموزشی مدرسه داشته باشد. کتابخانه‌ی مدرسه محلی است برای آزمایش‌ها و پژوهش‌های جدی از طریق رسانه‌های گوناگون و همچنین باید مواد آموزشی مورد نیاز معلمان، از قبیل مجموعه‌های عکس، اسلاید، فیلم، نوار ویدیو و وسایل کمک‌آموزشی برای درس‌هایی مانند تاریخ و ریاضیات را در اختیار آنان قرار دهد.
کتابخانه‌های خصوصی
کتابخانه‌های خصوصی به اندازه‌ی صاحبان خود، دارای تنوع هستند و از این رو نمی‌توان تعریف و اصولی کلی برای آنها قائل شد. اصولاً لفظ «کتابخانه‌ی خصوصی» ترکیب نامناسبی است، زیرا جنبه‌ی بااهمیت عمومی آنها در این ترکیب لغوی کمرنگ می‌شود. مجموعه‌داران خصوصی بسیاری از اوقات می‌توانند درباره‌ی موضوعی خاص، کتابخانه‌ای گرد آورند که برای نهادهای عمومی هم قابل‌تصور نباشد. همچنین نمونه‌های فراوانی وجود دارد که صاحبان کتابخانه‌های خصوصی با واگذار کردن مجموعه‌های خود به نهادهای عمومی یا تأسیس کتابخانه‌ی عمومی، منفعت عظیمی به نسل‌های پس از خود رسانده‌اند. در میان نمونه‌های موجود در آمریکا می‌توان به کتابخانه‌های هنری هانتینگتن، جان کارتر براؤن، ویلیام کلمنتس و جی.پی.مورگان اشاره کرد. این سنت در اروپا از دیرباز رواج داشته و هسته‌ی بسیاری از کتابخانه های مهم این قاره را مجموعه‌های خصوصی افراد شکل داده‌اند.
طراحی کتابخانه (در ایران و جهان)
(اصول و مبانی معماری و طراحی داخلی کتابخانه‌ها از کلاسیک تا معاصر)
شهریار خانی‌زاد
مطالب مرتبط
