سرگذشت سه قلعه: بم، مورچه خورت و خَرانق پگاه پایه دار اردکانی
نقدی بر معماری باغ کتاب تهران: علیرضا عظیمیاحترام به گذشته، احترام به آینده‌ی خودمان است: داستان
باغ کتاب تهران و نقدی بر جلسه‌ی مؤسسه‌ی تهران:
عیسی ذکایی از مهندسین مشاور پل میر
در دوازدهم شهریور ماه سال جاری به کوشش مؤسسه‌ی تهران، از سلسه گفت‌و‌گوهای شهر و معماری: پروژه‌های بزرگ مقیاس، باغ کتاب تهران در محل آمفی‌تئاتر این بنا در اراضی عباس‌آباد تهران برگزار گردید. با توجه به اهمیت پروژه و روند شکل‌گیری آن طی یک دهه‌ی اخیر، همچنین نحوه‌ی برخورد با پروژه در جلسه‌ی بررسی طرح، شاید لازم باشد ضمن ارائه‌ی روند طرح، نسبت به نحوه‌ی برگزاری جلسه، نکاتی را متذکر شد تا اینگونه جلسات معماری در آینده از انسجام مناسب‌تری برخوردار گردد. انتظار می‌رود خروجی فنی و علمی اینگونه جلسات چیزی بیش از پخش پوستر در شبکه‌های مجازی بوده و در‌خور جامعه‌ی مهندسی کشور باشد. گزارش و نقد حاضر در دو بخش ارائه می‌شود. بخش اول، تاریخچه‌ی پروژه و فرایند طراحی است که مورد بحث قرار می‌گیرد. در بخش دوم، چگونگی برگزاری و معرفی پروژه‌ی باغ کتاب در جلسه‌ی مذکور مورد نقد و بررسی قرار می‌گیرد.
مسابقه
با توجه به طرح جامع مصوب اراضی عباس‌آباد و تعیین موقعیت باغ کتاب در زمین مجاور کتابخانه‌ی ملی و لزوم دستیابی به طرح مناسب منطقه، سازمان فرهنگی‌ـ‌هنری شهرداری تهران به عنوان متولی پروژه، بررسی چگونگی اجرای این پروژه‌ی بزرگ مقیاس را در دستور کار خود قرارداد. فراخوان مسابقه‌ی طرح معماری باغ کتاب در آذر سال 1383 انجام و پس از انجام مراحل مسابقه و برگزاری داوری، نفرات برتر در تاریخ 22/1/1384 اعلام شدند. داوران این مسابقه عبارت بودند از آقایان حسین شیخ زین‌الدین، کامبیز ناظر‌عمو، باقر آیت‌اللّه زاده شیرازی، هادی ندیمی، مهدی حجت، علی غفاری و سعید تیزقلم زنوزی.
با عنایت به اینکه پروژه‌های با زیربنای بیش از 10 هزار متر‌مربع نمی‌توانند رأساً از سوی کارفرما به اشخاص حقیقی واگذار شوند، ادامه‌ی مطالعات با عقد قرارداد از سوی سازمان توسعه‌ی فضاهای فرهنگی (به عنوان کارفرما) با مهندسین مشاور پل میر (به عنوان مشاور طرح) در مرداد سال 1384 صورت گرفت. بررسی نقشه‌های طرح برگزیده‌ی مسابقه آغاز شد و با جمع‌آوری اطلاعات و مطالعات پایه، مقدمات بازنگری و طراحی مجدد مجموعه صورت گرفت. در این راستا و جهت هدایت روند طراحی، از سوی کارفرما، کمیته‌ای تحت عنوان «هیئت راهبردی» متشکل از معماران برجسته‌ی کشور تشکیل و با برگزاری جلسات فنی و راهبردی، طراحی و هدایت پروژه، گام به گام، در تعاملی حرفه‌ای، به طور همزمان صورت گرفت.
روند طراحی
باز‌طراحی باغ کتاب در سال 1384 توسط مهندسین مشاور پل میر آغاز گردید. یکی از اهداف طرح، حفظ ماهیت طبیعی اراضی اطراف پروژه و حداقل تصرف در آن بود. بر همین اساس، معماری طرح به گونه‌ای دیده شد تا ضمن حفظ تپه‌ی عظیم موجود، کاربری‌های لازم طراحی و فضای سبز محدوده‌ی طرح نیز افزایش یابد. بدین ترتیب، بخش عظیمی از هزینه‌های طرح تعدیل می‌یافت. ایده‌ی بام سبز از همان ابتدا مطرح و مقرر شد تا حداکثر بهره‌مندی از فضای سبز در مجموعه به دست آید.
حفظ محور فرهنگ و در‌عین‌حال تداوم پیوستگی بین بلوک‌های پروژه از طریق زیر‌گذر فرهنگ صورت گرفته بود. عوارض طبیعی تپه نیز باعث شد تا جانمایی طرح در تمامی گزینه‌ها و نیز در طرح نهایی، همخوان با تپه دیده شود. حفظ تپه‌های ضلع شرقی زمین (مقابل مجموعه‌ی کتابخانه‌ی ملی) با ایجاد یک کورانگلز موازی جداره‌ی بلوک‌های ساختمانی، ضمن ایجاد فضای ارتباطی و نورگیری بدنه‌ی شرقی مجموعه، این امکان را می‌داد که بازدید کننده بتواند با ایجاد مسیر رامپ و پله به روی تپه‌ی شرقی و از طریق پل‌های متعدد به روی بام مجموعه دسترسی داشته باشد. در واقع طرح به گونه‌ای دیده شد که بام مجموعه تنها شامل فضای سبز، مسیر پیاده و نورگیرهای سقفی باشد و هیچ سازه‌ی دیگری در حجم خودنمایی نکند. در طراحی مهندس ذکایی نکات مهمی در طرح دیده می‌شود، مانند حفظ محیط زیست با ایجاد دره‌ی کتاب که از محور اصلی پروژه سرچشمه می‌گرفت و تا بام تپه در فضایی سبز ادامه داشت ــ محیط آرامی که از تراز گذر شرق به غرب ایجاد شده بود و ستون‌های بتنی با اندامی پیچیده و طبیعی و در هم که بار سنگین بنا را بر دوش می‌کشید. در هر نقطه از این دره‌ی کتاب، زندگی کتاب و کتابخوانی و رسم و رسومات قهوه‌خانه‌نشینی و گفت‌و‌گوهای کافه‌ای بین هنرمندان را ذکر و نقد می‌نمود. این محیط به فضا آرامش و تنوع افکار را اهدا میکرد. به‌خصوص نهر آبی که در میان دره بود و افسوس که همگی اینها حذف شده‌اند.
ایجاد یک دریاچه در ضلع غربی مجموعه و ارتباط بصری آن با مجموعه و نیز ایجاد ارتباط از طریق پل روی دریاچه و مسیرهای دسترسی پیاده در پیرامون دریاچه، فصل مشترک این بخش از مجموعه به سایر کاربری‌های اراضی عباس‌آباد بود. کانسپت اصلی توسط عبدالرضا ذکایی در گزینه‌های مختلف ارائه و پس از هماهنگی و برگزاری جلسات معماری در هیئت راهبردی طرح در اواخر سال 84 نهایی گردید. در طول حدود یکسال طراحی پروژه، گزینه‌های مختلفی ارائه و با برگزاری جلسات فنی و معماری در هیئت راهبردی، نقاط قوت و ضعف گزینه‌های ارائه شده، بررسی و مورد بحث قرار گرفت و جمع‌بندی نقطه‌نظرات در جلسات بعدی کنترل و در گزینه‌های دیگری بررسی می‌گردید.
پس از ارائه‌ی طرح‌های مختلف، طرح نهایی ارائه شده در اواخر سال 1384 مورد تأیید کارفرما و هیئت راهبردی قرار گرفت و مقدمات تهیه‌ی مدارک مرحله‌ی اول مهیا گردید.
روند اجرای پروژه
پس از ارائه‌ی مدارک مرحله‌ی اول در مهر سال 1385 و بررسی و تأیید کارفرما، مطالعات مرحله‌ی دوم آغاز و نقشه‌های این مرحله در تیر سال 1386 ارائه گردید. با طی مراحل قانونی و انتخاب شرکت کیسون به عنوان پیمانکار پروژه، در اردیبهشت سال 1386 طی مراسمی که در سالن همایش کتابخانه‌ی ملی برگزار شد، با کلنگ مسئولین وقت، آغاز عملیات اجرایی پروژه با برنامه‌ریزی زمان اجرای عملیات در مدت 730 روز، کلید خورد.
در مرحله‌بندی اجرا، ابتدا مقرر شد تا عملیات و اجرای بلوک 3 ( بلوک شمالی) آغاز گردد. در نیمه‌ی راه و با انجام عملیات خاکبرداری بلوک شمالی، با مذاکرات و توافقات صورت گرفته در اسفند سال 1388، ادامه‌ی پروژه به صورت طرح و ساخت ادامه یافت و مقرر شد تا جهت تسریع در اجرا با حفظ نقشه‌ها و کانسپت اصلی و تأیید شده، در روند اجرایی، جزئیات با روش طرح و ساخت هماهنگ شده و ادامه داده شوند. در این راستا، ضمن برگزاری جلسات فنی و هفتگی، ادامه‌ی طراحی در دفتر فنی داخلی شرکت کیسون با هماهنگی پیمانکار طرح و ساخت (کیسون) و زیر نظر کارفرما و مشاور اصلی او، یعنی شرکت پل میر، انجام شد و عملیات اجرایی نیز، زیر نظر مشاور و دستگاه نظارت پل میر ادامه یافت.
نقد جلسه‌ی بررسی باغ کتاب تهران توسط مؤسسه‌ی تهران (12/06/96)
حضور عوامل پروژه
معمولاً در جلسات و گفت‌و‌گوهای معماری و بررسی طرح و طراحی یک پروژه ، به ویژه اگر پروژه از نظر وسعت، اهمیت طراحی و اجرای آن در مقیاس فرامنطقه‌ای (به گفته‌ی برخی در جلسه حتی فراملی) باشد از نمایندگان اصلی گروه‌های مختلف دعوت می‌گردد و نسبت به بررسی همه جانبه‌ی طرح از زاویه‌های مختلف همفکری و هم‌اندیشی می‌شود. این در حالی است که در گردهمایی انجام شده، خبری از مشاور و طراح اصلی و پیمانکار طرح و ساخت نبود. پروژه‌ای با این وسعت (61000 متر‌مربع) در مهم‌ترین نقطه‌ی شهر (اراضی عباس‌آباد) تاریخ نهفته‌ای در دل دارد. این تاریخ نه یک سال و دو سال، که تاریخی 13 ساله است.
به قول یکی از اساتید حاضر و عضو پانل گفت‌و‌گو، آقای مهندس ایرج کلانتری، حضور عوامل اصلی در این گردهمایی به نوعی علاوه بر ارتقای سطح کمی، از نظر کیفی و اخلاقی نیز مفید و پرفایده خواهد بود. به نظر نگارنده، جدا از مسائل طراحی و خلق ایده که جذابیت معمارانه‌ی بسیاری دارد، روند طرح و ساخت چنین مجموعه‌ای، خود، تاریخ و نکات فراوان و آموزنده‌ای دارد که تمامی آنها می‌تواند عبرت و راهگشای کارهای بعدی باشد. اما تمامی حاضرین از این امکان و فرصت بی‌بهره ماندند.
نحوه‌ی ارائه‌ی پروژه
تعریف و ارائه‌ی یک پروژه‌ی معماری در چنین سطحی، بدون بیان کانسپت اولیه و چگونگی رسیدن از نقطه‌ی صفر به نقطه‌ی صد، چندان فنی و معماری نمی‌باشد. حتی اگر در یک پروژه، گروه دومی ادامه دهنده‌ی مطالعات گروه دیگری بود، اصول و اخلاق حرفه‌ای حکم می‌کند که با معرفی کلی طرح، مشاور و طراح قبلی، ضمن اعتبار بخشی به خود، روند درست و فنی طرح را برای شنونده و بیننده تعریف و ارائه نماید ــ اتفاقی که متأسفانه در جلسه دیده نشد. عدم معرفی درست پیمانکار طرح و ساخت و نقش آن در اجرای پروژه و نیز نظارت پروژه از سوی گروه ادامه دهنده‌ی پروژه (حتی به صورت خلاصه و اشاره) نیز از نقاط ضعف به شمار می‌رود. یادمان باشد که ادامه‌ی طرح توسط دفتر فنی صورت گرفت که در داخل شرکت کیسون فعالیت داشته است. هر‌گونه مغلطه در این باب، در‌حالی‌که اکثر جامعه‌ی معماران از ماجرا با خبر هستند تنها و تنها باعث کاهش اعتبار جلسات و برگزار کننده نزد حرفه‌مندان خواهد گردید.
نوع معرفی طرح با دیاگرام‌های نه چندان حرفه‌ای و نقشه‌ها و مدارکی که حتی از نظر زیبایی‌شناسی نیز چندان مطلوب نبودند، نمی‌تواند در حد چنین پروژه‌ای در ابعاد بزرگ مقیاس تلقی گردد. به قول یکی از حاضرین در جلسه، این پروژه می‌تواند در سطح جهانی مطرح گردد، ولی با چنین ارائه‌ای حق مطلب به درستی ادا نخواهد شد و کاش اصلاً جلسه برگزار نمی‌شد.
معرفی معماری طرح نمی‌تواند صرفاً با معرفی سقف کاذب، دریاچه، ویدها و نورگیرها و حتی بام سبز بیان شود. ایده و کانسپت اولیه و مسیر دستیابی به طرح نهایی از مهم‌ترین عوامل شکل‌گیری و معرفی معماری پروژه می‌باشد. اشاره به بودن یا نبودن سقف کاذب، چگونگی عبور تأسیسات و کاربری‌های طرح و غیره، قسمت‌های بعدی تعریف یک پروژه می‌باشند. در روند یک معماری، نیاز کارفرما و بهره‌بردار، نحوه‌ی برخورد با محیط پیرامون پروژه، دید و منظر، عوارض طبیعی و موقعیت و هندسه‌ی زمین و در نهایت، خلاقیت معمار و گروه معماری از عوامل تأثیر‌گذار بر شکل‌گیری طرح می‌باشد. در بیان رسیدن به طرح و تعریف آن، برخی مطالبی عنوان شد که قابل پذیرش نمی‌باشد و هیچکس از ارتباط آنها با طرح نهایی آگاه نشد.
اول آنکه، تمامی نکات معماری گفته شده توسط ارائه دهنده، آقای مهندس سام طهرانچی، از قبیل جانمایی دریاچه، طراحی تأسیسات داخلی سالن‌ها به صورت نمایان، ایجاد ویدهای بزرگ در طبقات و سایر موارد در اولین طرح‌های ارائه شده توسط مهندسین مشاور پل میر به مدیریت عبدالرضا ذکایی در اواخر دهه‌ی 80، طراحی و دیده شده بود. اینکه ایشان فرمودند اینها در اواخر کار طراحی شدند اصلاً صحیح نیست و با توجه به روند طی شده، نیاز به تجربه‌ی مجدد و کسب نظرات دیگران نبود.
دومین مسئله، مقایسه‌ی طرح با سایر طرح‌های مشابه در داخل و یا خارج از کشور می‌باشد. به قول ایرج کلانتری که به درستی در جلسه عنوان فرمودند، اهمیت یک پروژه به ابعادش نیست که به کیفیت معماریش است. مقایسه‌ی طول 550 متری پروژه در کنار ارتفاع نمادهای بلند جهان، چون برج ایفل و افتخار به اینکه طول این پروژه بسیار بلندتر از ارتفاع بسیاری از نمادهای سایر شهرهای جهان می‌باشد، اگر نه خیلی، ولی کم خنده‌دار نیست! چرا که صعوبت اجرا بر روی زمین، قابل مقایسه با اجرا در ارتفاع نبوده و احتمالاً نخواهد بود و چه کسی طول بنا را با ارتفاع برج‌های مخابراتی مقایسه می‌کند؟ اتفاقی که در ادامه با مقایسه‌ی طول باغ کتاب تهران از یک ناو هواپیمابر نیز تکرار شد. طول باغ کتاب در تهران بیشتر از یک ناو هواپیمابر آمریکایی در وسط اقیانوس است … خُب که چه؟
موضوعات مطرح شده، سانسوری که از عوامل حقیقی ساخت بنا شد و برنامه‌گردانی برگزارکننده، گوشه‌ای از مشکلات جامعه‌ی مهندسی و معماری کشور است. هر‌چند خلاصه و اندک، ولی می‌تواند تلنگری باشد بر جامعه‌ی مهندسی تا بدانند پروژه‌ها دارای شناسنامه هستند، شناسنامه‌ای که به‌هر‌حال جزء تاریخ آن پروژه می‌باشد ــ گاه شفاهی و گاه مکتوب و در هر زمانی قابل نقد و بررسی. چه بهتر که با احترام به تاریخ و روند شکل‌گیری پروژه‌ها، هم به خود احترام بگذاریم و هم به گذشتگان و پیشکسوتان، زیرا در این حرفه با احترام به گذشته، به آینده‌ی خودمان احترام می‌گذاریم.
مشخصات پروژه
نام پروژه: باغ کتاب تهران
محل پروژه: اراضی عباس آباد تهران، مقابل کتابخانه ی ملی
مساحت زمین پروژه: 11 هکتار
سطح زیربنای پروژه: 61000 متر مربع
کاربری مجموعه: فرهنگی ـ تفریحی
طرح اولیه: مهندسین مشاور پل میر (1384 تا 1386)
پیمانکار طرح و ساخت: شرکت کیسون (1386 تا 1396)
مشاور کارفرما و دستگاه نظارت: مهندسین مشاور پل میر (1386 تا 1396)[تصاویر از آرشیو اهدایی مهندسین مشاور پل میر به هنر معماری]
مدارک فنی
↑منبع مقاله و تصاویر بالا: فصلنامه هنرمعماری 46
↓تصاویر پایین طرح اتمام یافته باغ کتاب منبع (archdaily)
مطالب مرتبط
