کتابخانهی واتيكان رم، ایتالیا/ دومینیکو فونتانا، 1400
The Vatican Library, 1400
دستگاه زمامداری پاپ مدتهای طولانی اهمیت اندکی برای کتاب قائل بود. قدیمیترین سندهای مبنی بر وجود کتابخانه در کلیسای سنت پیتر (پطرس حواری) مربوط به اواخر سدهی هفتم میلادی است، اما در آن زمان نیز نگهداری و مدیریت کتابخانه به اندازهای ضعیف انجام میشد که آن را عملاً غیر قابل استفاده میکرد. تفکیک کتابهای متعلق به پاپِ وقت و کتابخانهی «مرکزی» فرضی کلیسا هرگز ممکن نشد. تنها در سدهی پانزدهم میلادی بود که نیکلاس پنجم تلاش فراوانی برای گردآوری کتاب از سراسر اروپا به خرج داد و مترجمان و نسخهبردارانی را برای غنیتر ساختن کتابخانهی کلیسا استخدام کرد. در نهایت، چند دهه پس از او، پاپ سیکستوس چهارم تصمیم گرفت فضایی را در نزدیکی نمازخانهی سیستین به کتابخانه اختصاص دهد. در این کتابخانه که به چهار تالار تقسیم شده بود، میزهای کوچکی قرار داده بودند و کتابها به این میزها زنجیر میشد.
نگرش دستگاه پاپی نسبت به کتاب و کتابخانه همواره با فراز و نشیبها و گرفتاریهایی همراه بود. «فهرست کتابهای ممنوع» که پاپ پل پنجم در سال 1559 تنظیم کرد، تا سال 1966 همچنان معتبر شمرده میشد. کتابخانه در دورههای مختلف با منابع جدید و مجموعههای اهدایی غنیتر میشد، اما استفاده از آنها برای همگان آزاد نبود و خوانندگان اجازهی نسخهبرداری از کتابها را نداشتند. یکی از چهار تالار کتابخانه، که بایگانی پاپها و نگهداری دستنویسهای خاصی در آن صورت میگرفت، از زمان پاپ سیکستوس چهارم به «بایگانی محرمانه» شهرت داشت و کسی نمیتوانست به منابع آن دست یابد. بسیاری از این محدودیتها تا زمان حاضر نیز پابرجاست.
اتاق مطالعهی بزرگی که دومنیکو فونتانا (1543-1607) برای پاپ سیکستوس پنجم ساخت. شکوه و تجمل تزئینات آن در گوشه و کنار در تقابل با سادگی و بیپیرایگی تالارهای نسبتاً کاربردیتری است که از زمان پاپ سیکستوس چهارم برجا ماندهاند.
چنانکه از نقاشی دیواری مِلوتسو دافورلی برمیآید، کتابخانهی واتیکان تا دورهی سیکستوس چهارم (سدهی پانزدهم) مکان مناسبی در اختیار نداشت. در آن هنگام بود که چهار تالار با تزئینات دیواری استادان برجستهای، مانند ملوتسو، رومانو و گیرلاندایو، سروشکلی به خود گرفتند. همهی این نقاشیها، غیر از یکی که پلاتینا (نخستین کتابدار کتابخانه) را به تصویر کشیده است، از بین رفتند. یک قرن بعد، دومینیکو فونتانا، تالار وسیع و باشکوهی برای پاپ سیکستوس پنجم ساخت که تا امروز کتابخانهی واتیکان را در خود جای داده است. این تالار با نقاشیهای دیواری چزاره نِبیا و جووانی گوئرا (که چندی پیش مرمت شدند) تزئین شد. شوراهای مهم دفاع از مسیحیت (قسطنطنیه، اِفِسُس، نیقیه و …) در یک سوی تالار به نمایش درآمدهاند و در سمت دیگر، تصاویری از کتابخانههای بزرگ عهد باستان (در بابِل، آتن، اسکندریه، قیصریه و …) دیده میشود. هشت ستون مرکزی به فیلسوفان باستانی مانند فیثاغورث و پالامدوس و آبای کلیسامانند سنت ژروم و سنت سیریل و برخی از خدایان المپ اختصاص یافتهاند (ستون سوم حتا مختص ایسیس، الههی طبیعت در مصر باستان است). اما ستون نخست متعلق به حضرت آدم، ستون دوم به حضرت ابراهیم و حضرت موسی و ستون هشتم متعلق به حضرت عیسی است. سبک معماری کتابخانه، یادمانی و پر از آرایههای گوناگون است. تصاویر، همراه با جزئیات و کاملاً دقیق و روشن هستند. این بنا تجلی باشکوهی برای مذهب مسیحیت، تاریخ، اقتدار و فتوحات آن است.
امروزه کتابخانهی واتیکان، مرکز مدرنی است با مجموعهای متشکل از 1,600,000 کتاب، از جمله 8300 نسخهی چاپی کهن، 150,000 دستنویس و یادداشت، بیش از 100,000 مُهر و گراور و سرانجام، بیش از 300,000 سکه و اثر هنری. این کتابخانه که برای پژوهشگران عضو، قابل دسترسی است، به نمایهی کامپیوتری مجهز شده است؛ هرچند به احتمال زیاد تمام آثار نفیس آن، به ویژه دستنویسها و نسخ قدیمی، هنوز به طور کامل مورد بررسی و فهرستنویسی قرار نگرفتهاند. شاید تعبیر «گورستان کتاب» که آدلر، مترجم عهد عتیق، در سال 1783 برای این کتابخانه بهکار برد، دیگر کاملاً با واقعیت منطبق نباشد، اما میتوان آن را گنجینهای دانست که آثار گرانبهای آن برای ابدیت نگهداری شدهاند.