پدیدارشناسی مارتین هایدگر و ساحت هستی‌شناسانه فضای معماری

مرتضی نیک فطرت

امروزه می‌توان از دو جریان اصلی در پدیدارشناسی یاد کرد: نخست جریانی کلاسیک و متعارف است که پدیدارشناسی محض و سوبژکتیو هم خوانده می‌شود و منظور از آن پدیدارشناسی به مانند اندیشه‌های هوسرل مبتنی بر دیدگاه روشی است که به تحلیل صور آگاهی می‌پردازد. دوم جریانی است که از آن به پدیدارشناسی هرمنوتیک یاد می‌شود و در آن پدیدارشناسی نه از حیث کشف ذوات در سطح آگاهی بلکه از حیث تحلیل پدیدارهای وجودی مانند اندیشه‌های هایدگر، مورد نظر هست. (خاتمی55،1393) ادموند هوسرل می‌خواست بفهمد که چگونه جهان، خود را بر آگاهی آشکار می‌کند. علاقه ی اصلی هایدگر به اگزیستانس یا وجود بر اساس این پرسش بینادین فلسفه بود: چرا چیزی هست به جای اینکه نباشد؟ هایدگر از روش پدیدارشناختی هوسرل بهره برد تا پاسخی به این پرسش بدهد اما جهان بیرون را نسبت به آگاهی فرد داخل پرانتز قرار نداد. در نظر هایدگر ما نمی‌توانیم خودمان را از جهان جدا کنیم. او گفت ما وجوداتی – در- جهان هستیم. هایدگر، جمله‌ی کلیدی دکارت «من می‌اندیشم، پس هستم2» را نقد می‌نماید. بدین معنا که تاکید را بر اندیشیدن قرار نداده و به اعتقاد او، «من پیش از آن که بیندیشم، هستم». این «هستن»، چیزی است که تجربه می‌شود و سپس «اندیشیدن»، به عنوان یکی از آن کنش‌هایی است که هستنِ من، می‌تواند انجام دهد و البته بسیاری از کنش‌های دیگر غیر از اندیشیدن نیز وجود دارند که هستنِ من قادر به انجام آن است. به دیگر سخن، بازگشت به مفهوم هستی در دیدگاه هایدگر مطرح است.
هایدگر کوشید تا روش پدیدارشناسی ذات انگارانه هوسرل را که در حیطه ی آگاهی ناب اسیر مانده بود، به صحنه ی تاریخ کشد، صرف نظر از این که هایدگر به طور کلی از روش هوسرل متاثر بود، ولی دریافته بود که این روش را باید از حیطه ی سوبژکتیویسم، خارج نمود و برای خروج از این گذر، رجوع به زمان و تاریخ، دریچه‌ای به افق جدیدی است که هایدگر آن را وجود می‌نامد. وجود در بستر فرهنگ و تاریخ و به معنی خاص هایدگری، زمان، ظهور می‌کند و برای تقرب به آن راهی جز تحلیل تاریخی آن نداریم. آنچه از وجود برای انسان حاصل می‌شود همان است که نخست قائم به آگاهی و سپس تاریخی است؛ یعنی وجود با آگاهی تاریخی بشر پیوند دارد. هوسرل هر چند به وجه آگاهی بسیار دلبسته بود، اما نتوانست یا نخواست که در تحلیل آگاهی عنصر تاریخ را وارد کند (توجه هوسرل به زمان، توجه به تاریخ نیست).
نوآوری هایدگر از یک سو آن بود که روش پدیدارشناسی هوسرل را برگرفت و به جای آنکه آن را در حوزه آگاهی و به منظور کشف ماهیات به کار برد، در حوزه وجود به معنی تاریخی آن به کاربرد (خاتمی62،1393).
بدین ترتیب پدیدارشناسی معماری نیز به هستی ما در معماری می‌پردازد. در پدیدارشناسی هایدگر، هنگامی که راجع به معماری سخن می‌گوییم، در واقع راجع به فهم معماری صحبت می‌کنیم. مدل معماری هایدگر، حول مرکزیت ویژگی‌های تجربه ی انسانی قرار می‌گیرد. آدام شار در کتاب هایدگر برای معماران در مورد نظریات وی می‌نویسد که از دیدگاه هایدگر، اکثر مردم، خود را در زندگی روزمره غرق می‌سازند تا سوالات بزرگ و مشکل هستی را به فراموشی بسپارند. برای او مسئله‌ی ساختمان، به عنوان حضور و تجلی انسان در زمین، حقیقتی مسلم است که تأثیرات افکار او را به روشنی می‌توان در آثار پیتر زومتور مشاهده کرد. هایدگر با تاکید بر موضوع حضور انسان در مکان از اصطلاح دازاین استفاده می‌کند که معنای آن، هستی در جهان یا زیست در جهان می‌باشد که نوربرگ شولتز از این طریق معماری را حاضر بودن در مکان (باشیدن در مکان) تعبیر کرده است. به عنوان مثال فهم پدیدارشناختی هایدگر از یک پنجره یا بازشو در یک ساختمان، دیگر خطوط انتزاعی در نمای ساختمان نیست، بلکه و اصل میان بیرون و درون است.
مقالات هایدگر، ارائه‌کننده‌ی تجربه‌ی معاصر انسانی به صورتی تراژدیک است که او در جست و جوی تسکین آن بر آمده است. هایدگر در مقاله‌ی «شیء»، در خصوص اثاثیه‌ی منزل که آن را اشیاء می‌نامد، بحث می‌کند و از ارتباط با اشیاء به عنوان مفروضات هستی، سخن به میان می‌آورد، و بر احساس حضور ملموس هستی در مکان، تاکید می‌کند. وی در مقاله‌ی «ساختن، باشیدن، اندیشیدن» این فرضیه را مطرح می‌کند که معماران و مورخان تمایل دارند تا معماری بیشتر از طریق زیبایی‌شناسی بررسی شود و کمتر از طریق حق تقدم افرادی که آن را ساخته و در آن سکونت می‌یابند، مورد مداقه قرار گیرد، چرا که وی معتقد است که بسیاری از کتاب های معماری، ساختمان‌ها را بر اساس ویژگی‌های بصری ارزش‌گذاری می‌کنند که این فهم از معماری را ناکافی می‌داند. برای هایدگر، مکان‌ها از طریق کاربرد و تجربه، درک می‌شوند.
برای هایدگر، سکونت در کلبه ی جنگلی در جنگل‌های سیاه آلمان، مجالی برای اندیشه و آزاد گذاشتن روحیه ی پرسشگرانه‌اش بوده است. کلبه دارای موقعیت توپولوژیکی منحصر به فردی است، جا گرفته در شیب دره و رو به آن، باز و پذیرا. اگر اساس حالت پرسشگرانه را به تعریف خود هایدگر، آمادگی گوش دادن و پذیرش در نظر بگیریم، یعنی همان شرایط مورد نیاز برای آن که هر چیزی بتواند به ما نزدیک شود یا حتی شنیده شود، کلبه در حالتی آماده ی پذیرش قرار گرفته است. او زندگی روزانه انسانی، تغییرات آب و هوایی و طبیعت را به گفته خودش تجربه می‌کند و نه مشاهده. اینها او را به سوی بدوی‌ترین چالش‌های هستی شناسانه می‌کشاند و می‌خواهد فلسفه‌اش از جنس همان دهقان باشد و کارش از جنس همان کلبه‌ای که در آن می‌نویسد و بوران در پی از ریشه کندنش است، باشد. موفقیت کلبه تنها به خاطر نقش غار مانندش یا ایجاد دنیایی منزوی که مجال غرق شدن در کنکاش‌های دورنی را برای او آماده می‌کند، نیست، بلکه در پذیرش توازن ظریفی از رابطه با طبیعت، مکان و هویت ساکنانش است تا آنجا که هایدگر خود را از کلبه و کلبه را از خود جدا نمی‌بیند. در عصری که مردم در خانه‌های‌شان احساس بی‌خانمانی می‌کنند، او سکونتگاه راستینش را یافته است (کسرائیان 58،1394).
هایدگر در جمله‌ای، ارزش و جایگاه مکان را اینطور بیان می‌کند: گوهر هر فضا برخاسته از نه خود آن فضا، که از مکان‌های آن است. از دیدگاه او، انسان مدرن برای مدت مدیدی باور داشت که علم و فناوری، او را از وابستگی به مکان رهانیده است که این باور، به یک اغفال انجامیده است و آلودگی و آشفتگی‌های محیط، ناگهان به صورت یک مکافات ظاهر شده است و به واسطه‌ی این مکافات، موضوع مکان اهمیت راستین خود را باز یافته است. از دیدگاه او، انسان مدرن ممکن است که یک ساختمان را تسخیر کند، اما با آن، احساس در خانه بودن و یا نزدیکی نکند. ضمن این که زندگی در یک کلبه‌ی جنگلی، نقشی محوری در اندیشه‌ها و زندگی او داشته است. در حالیکه او فکر می‌کرد که در جامعه‌ی امروز، معماری صرفاً به عنوان عامل تولیدکننده‌ی عناصر بصری نگریسته می‌شود، کلبه‌ی جنگلی خود را اینگونه معرفی می‌کند: تنها زمانی می‌توانیم بسازیم که قادر به سکنی گزیدن باشیم. زومتور در مانیفیست معماری‌اش ـ معماری متفکر ـ تجلیل هایدگر از تجربه و احساس را به عنوان ابزارهای سنجش، منعکس می‌کند.
معمار پدیدارشناس با نگاه هایدگری، کشف مکان را کاری اخلاقی به دور از تهجر و واپسگرایی و در جست و جوی وابستگی‌ها و ارزش‌های فرهنگی آن می‌داند. مطلبی که آلبرتو پرزگومز بر آن تاکید دارد و از آن به عنوان معماری ریشه‌دار نام می‌برد که به معنای بسط معماری در این همانی فرهنگی عمیق و گسترده ی هر مکان بازتعریف می‌شود (پورعلی25،1390). هایدگر احساس می‌کرد که همه ی جوانب زندگی روزمره ی انسان، خصوصاً در جهان غرب، به ‌سوی یک فراموشی و بیگانگی نسبت به «اولویت‌های مناسبِ وجودی انسان» رهنمون یافته است.
جمله ی فوق به این معناست که: انسان اساساً هستی حقیقی خویش یا حقیقتِ هستی خود را فراموش کرده است و این فراموشی نتیجه ی غفلت از خود هستی است. از آنجا که بر اساس عادتی دیرین، هستی آدمی را بر اساس الگویی برگرفته‌شده از ساختارِ اشیا و هستی اشیا را نیز بر اساس الگوی ابزارها می‌فهمیم و درمی‌یابیم، نحوه ی خاص هست بودن آدمی و نسبت آدمی با خود هستی را فراموش می‌کنیم. به عبارت ‌دیگر تفسیر و فهم انسان بر اساس مقولات متعارف که به معنای آن است که آدمی را واجد ماهیتی متعین و قابل ‌تعریف بدانیم، ما را از درک حقیقت آدمی عاجز می‌نماید. تلقی شی‌ء انگارانه از آدمی، حقیقت آدمی را می‌پوشاند. در مقابل هایدگر از همان اولین آثارش و به‌ ویژه در کتاب هستی و زمان می‌کوشد انسان را برحسب نسبتی که با وجود دارد، بفهمد. آدمی جایی است که هستی در آنجا ظهور کرده است. به همین جهت عنوان دازاین(Dasein) را برای آن مناسب می‌داند. آدمی نه یک شی که جایی است، منطقه‌ای است که در آن منطقه هستی آشکار می‌شود و هستی همواره در موجودات و با موجودات آشکار می‌گردد. (صافیان20،1394)
اندیشیدن از نگاه هایدگر شامل دنبال کردن مسیری است که افراد در گذشته در آن حرکت کرده‌اند و بیش از ما در آن حضور داشتند؛ دنبال کنندگانی که به سبب گم‌شدن در مسیر از طریق تشعشع نور و یا جهت‌یابی‌های نسبی ناشی از مکان‌های مسطح در جنگل، هدف و مسیر خود را مجدداً می‌یافتند. اندیشیدن در این مدل شامل پرسه زدن در شروع از یک نقطه و باقی ماندن در آن با هدف یافتن مسیر است که این نوع از اندیشیدن نه سازمان‌یافته است و نه منطبق بر یک فرایند منطقی. بر اساس دیدگاه هایدگر هرگونه تلاشی در جهت سامانمند کردن فرایند اندیشیدن، (انتزاع آن به‌عنوان یک فرایند منطقی و یا کمیت دهی به آن به‌عنوان یک فرایند) نوعی تقلیل‌گرایی در باب اندیشیدن هست. تفکر، شامل فوران الهاماتی است با قابلیت تحت تأثیر قرار دادن متفکر (شار45،1397).
هایدگر در سال 1927 با طرح کردن مسئله‌ی هستی و زمان و نوشتن این کتاب، فلسفه‌ی خود را مستقلاً مطرح می‌کند، هستی و زمان یک تحقیق پدیدارشناسی در مورد هستی می‌باشد. پدیدارشناسی مدنظر هایدگر در مورد هستی می‌باشد که می‌کوشد تا پرسش‌هایی را طرح کند،‌ پرسش در مورد هستی، چراکه هایدگر پرسش در رابطه با هستی را مساوی اندیشیدن می‌داند. هستی‌شناسی بنیادین مدنظر هایدگر یک تفسیری از زمان است. هایدگر می‌خواهد ارتباط بین زمان و هستی را بیان کند و برای این کار از روش‌شناسی پدیدارشناسی استفاده می‌کند، شاید سوال پیش بیاید که روش‌شناسی پدیدارشناسی هایدگر چیست؟ و می‌خواهد هستی یا وجود را تحلیل کند؛ و در این تحلیل و آنالیز، ‌موضوع اصلی هایدگر این است که نمی‌توان هستی را به‌ صورت علمی ثابت کرد یعنی هستی چیزی نیست که بتوان به ‌واسطه‌ی فرمول‌های فیزیک یا قواعد ریاضی و علوم تجربی آن را فهم کرد، بلکه باید هستی خودش،‌ خودش را به ما نشان دهد. هایدگر در اینجا از کلمه‌ی شهود و یا بینش استفاده می‌کند، یعنی او عقیده دارد که باید هستی را به ‌گونه‌ای شهود کرد نه این‌که صرفاً با تفکری حساب گرانه نسبت به آن اندیشید و محاسبه‌اش کرد. پدیدار شناسی مدنظر هایدگر تحقیقی است در مورد ساختارهای آگاهی از دیدگاه تجربی انسان و یا یک شخص. ساختارهای آگاهی همانند طرح شدن پرسش یعنی وجود این امکان، ‌یعنی وجود این امکان برای انسان باشد که از خودش نسبت به هستی پرسش کند، اندیشه‌ای تأملی و معنوی انجام دهد، از اندیشه‌ی حساب‌گرانه و اعداد اندیش دور شود در جهان سکنی بگزیند و ریشه ببندد و نسبت به هستی گشودگی داشته باشد (در رابطه با تمامی این مفاهیم هایدگر مفصل توضیح می‌دهد یعنی در رابطه با گشودگی، بودن، سکنی گزیدن و…) از دیدگاه تجربی هم یعنی تجربه کردن آن نوع از اندیشه ی معنوی که هایدگر مدنظر دارد، تجربه کردن آن نوع بودن، تجربه کردن آن نوع از جهان بودگی،‌ تجربه کردن آن نوع از برخورد با هستی. ما در حال تحقیق در مورد اندیشیدن، ‌چگونه اندیشیدن، بودن،‌ چگونه بودن، چگونه واقع‌شدن در جهان، از منظر یک نوع تجربه‌ی اندیشه‌ی معنوی و یک نوع بودنی متفاوت و تجربی در هستی هستیم.
قیاس‌پذیری پدیدارشناسی ادموند هوسرل و مارتین هایدگر
مهم‌ترین تفاوت هوسرل و هایدگر در این است که هایدگر، پدیدارشناسی دازاین به معنای هستنده انسانی را با هدف دست یافتن به فهمی از معنای وجود، جایگزین پدیدارشناسی آگاهی هوسرل نموده است. (مصطفوی14،1394) لذا پدیدارشناسی مدنظر هایدگر در مورد ساختارهای آگاهی از دیدگاه تجربه ی انسانی می‌باشد. نقطه ی آغاز هایدگر در این رویکرد، توجه به مکان بود. او با نقد جمله ی کلیدی دکارت «حس شگفتی من می‌اندیشم پس هستم» تاکید را به‌جای اندیشیدن بر هستن قرار می‌دهد. هستن چیزی است که تجربه ی می‌شود. (صافیان 1394، 19)
• پدیدارشناسی هوسرل، بازگشت به خود چیزها و توجه به ماهیت اشیاء دارد درحالیکه در پدیدارشناسی هایدگر شناخت تجربه زیسته انسان اهمیت دارد.
• هوسرل جهان بیرون را نسبت به آگاهی فرد، داخل پرانتز قرار می‌داد درحالیکه از دیدگاه هایدگر ما موجوداتی-در-    جهان هستیم.
• هایدگر برای خروج از حیطه ی سوبژکتیویسم هوسرلی کوشید تا با رجوع به زمان و تاریخ، معنای وجود را گسترش دهد.
پدیدارشناسی هوسرل را پدیدارشناسی استعلایی و جریان شناخت‌شناسانه و پدیدارشناسی هایدگر را هرمنوتیک، اگزیستانسیالیسم و هستی شناسانه نامیده‌اند. هایدگر موافق این موضوع بود که هستی- انسان- در- جهان همیشه برابر است با هستی- انسان- در- یک مکان که از آن به سکنی گزیدن نام می‌برد و با استفاده از روش خاص خود یعنی پدیدارشناسی هرمنوتیک، وجود آدمی را وجودی مکانمند معرفی می‌کند، به‌ این ‌ترتیب که اگر مکان را از او بگیریم چنان است که وجودش را از او گرفته‌ایم (صافیان 1394، 20). رویکرد پدیدارشناسانه به معماری از منظر هایدگر اشاره و تاکیدی صرف است بر آنجا بودگیِ کار معماری در کنار چیزهای پیرامونی، در حالیکه آغاز شناخت پدیداری چون معماری از منظر هوسرل به ناب آگاهی و تصورات ذهنی از اثرِ معماری ختم می‌شود (پورعلی19،1390). آنجا بودگی هایدگر سبب می‌شود که چیزهایی گرداگرد معماری نیز حضور داشته باشند. او در مثال پل اینگونه اشاره می‌کند که: این پل نیست که نخست در مکانی که برای آن وجود دارد برپا می‌شود، بلکه این مکان است که به اعتبار پل به وجود می‌آید.
در نقد پدیدارشناسانه هوسرلی تمام تلاش منتقد بر این است که به دور از ارزش‌گذاری، با حذف واسطه‌هایی نظیر ویژگی‌های مولف اثر، سبک یا دوره ی خلق اثر و مواردی از این قبیل در مواجهه با متن به درون آن دسته از آگاهی‌های مولف دست یابد که در متن اثر متجلی شده است (شاید فرایند معنا)، که البته این موضوع را می‌توان در معماری تعمیم داد تا بنای معماری به عنوان یک داده ی نابِ آگاهی نزد ذهن حاضر شود.
تعریف هایدگر از پدیدارشناسی بر اساس ریشه‌های یونانی فنومن و لوگوس ارائه شده است که مترادف با رخصت ظهور دادن به اشیاء است. او در واقع پدیدارشناسی را روشی برای نمایان کردن هستی قلمداد می‌کرد.
هایدگر برای خروج از بحران دکارت در خصوص انفکاک سوژه از ابژه یا ذهن از جسم اعلام کرد که هستی ما در-جهان-بودن است. بدین معنا که ما سوای جهانی که تجربه می‌کنیم موجودیتی نداریم، ما پاره‌ای از جهانیم. او این شیوه هستی در جهان را دازاین نامید (شایگان فر 11،1397). هایدگر با تاکید بیشتر بر مقوله ی زمان‌مندی و مکان‌مندی معتقد است که وقتی قرار است که بنایی را تفسیر کنیم، این تفسیر بر اساس پیش فهم‌هایی است که نسبت به آثار معماری داریم (پرتوی 54،1388). در نمودار زیر مولفه‌های مبتنی بر هستی‌شناسی بنیادین هایدگر درج شده است. این مدل طراحی گونه‌ای از زمینه‌گرایی است که معتقد است مردم می‌بایست آن را در معماری تجربه کنند و شناخت عناصر پیرامونی، چشم‌انداز، منظر، بافت مصالح و مواردی اینچنینی را مورد تاکید قرار می‌دهد و انسان را موجودی در کنار چیزهای دیگر می‌داند.