پارامتریسیسم، درصدد بازتولید فضا
نوشته‌ی آرتور امید آذری

پارامتریسیسم درصدد بازتولید تزئینات با استفاده از روند ریاضی و سیستماتیک، یا استفاده از نرم‌افزارهای مدل‌سازی و برنامه‌نویسی است. سوالی که می‌توان مطرح کرد این است که، بین نقوش هندسی تزئینات ایرانی-اسلامی و معماری پارامتریک رابطه‌ای وجود دارد؟
پاتریک شوماخر (Patrik Schumacher)1، پارامتریسیسم را چنین تعریف می‌کند؛ «سبک معماری است که در محدوده‌ی جریان پیشرو معماری معاصر، برتری گسترده‌ای به دست آورده و فهم آن تنها از طریق برنامه‌ای تحقیقاتی بر اساس نمونه‌های پارامتریک امکان‌پذیر است» و به عقیده‌ی نیکلاس لومن، معماری باید با قابلیت بازیابی و آفرینش مجدد فضا و تزئین آن، رغبت کاربران را برای برقراری ارتباط با فضا افزایش دهد. معماری پارامتریک به ‌علت برخورداری از ساختار پویا و منعطف، پاسخگوی این نیاز است. همچنین شوماخر مطرح می‌کند که در مقیاس شهری و از دیدگاه زیبایی‌شناختی، پیچیدگی نظامند و سیالیت یکپارچه را به نمایش می‌گذارد. از ویژگی‌های بارز معماری پارامتریک می‌توان به این موارد اشاره کرد؛ نرمی و سیالیت، طراحی بر اساس ریز اجزای مشابه، پاسخگویی، سازگاری، تغییر تدریجی اجزا، پوشش پوسته‌ای ساخت دیجیتال، الگوهای تکرارشونده و پیچیدگی ذاتی سیستماتیک.
همواره در فرآیند معماری پارامتریک ( PD )2، الگوریتم هندسه‌ی دیجیتال، تعامل تکنولوژی و معماری تا رسیدن به فرم منعطف و پایدار، پروسه‌ای است که در طراحی پارامتریک طی می‌شود. الگوهای طراحی ‌شده در معماری پارامتریک یک ابزار قوی برای بیان معمارانه است که در آن الگو به یک ابزار قدرتمند و نوآورانه برای بیان، از طریق تقویت تفاوت سطح و انسجام به وجود می‌آید و در نهایت تزئینات پویا و کارآمد را تولید می‌کند. برای فهم بهتر موضوع به توضیح الگوریتم پرداخته می‌شود. در دانشنامه‌ی کمبریج، طراحی الگوریتمی(AD)3 را به ‌عنوان «افزایش سرعت برای تولید چیزی» تعریف کرده‌اند.AD به طراحان اجازه می‌دهد تا پیچیدگی محاسبه‌ در طراحی معماری را با خلاقیت خود و توانایی رایانه حل کنند. AD رویکردی مبتنی بر توصیف برنامه‌های رایانه‌ای است که قادر به کنکاش در بازتولید فضا مبتنی بر قاعده‌ی نهفته در تکنولوژی است که با توسل به گونه‌شناسی کدگذاری نوعی زبان واحد برای بیان طراحی شکل می‌گیرد. در فرهنگ فارسی معین الگوریتم به ‌معنای «فرایندهای متناهی برای حل نوعی از مسائل، خصوصا روشی که در آن به ‌طور متوالی یک فرایند حل مسئله تکرار شود» آمده ‌است. به ‌طور کلی، روشی است که به بررسی راه‌حل‌های ممکن برای رسیدن به پاسخ مناسب می‌پردازد. در تعریف پارامتر می‌توان گفت: پارامتر فاکتوری کمّی است که می‌تواند به‌ عنوان یک عامل ارتباط‌‌دهنده بین توابع و متغیرها به وسیله‌ی یک متغیر مشترک، باشد حال این سوال مطرح است؛ «بین منطق الگوریتمی و فرآیند طراحی پارامتریک چه رابطه‌ای وجود دارد؟» سیستم‌های پارامتریک، بر مبنای الگوریتم‌ها هستند. سازگاری و پاسخ‌دهی به تغییر معیارها و الزامات طراحی، سبب انعطاف‌پذیری طراحی می‌شود. در نتیجه بستر فرایند اکتشافی برای رسیدن به فرم پویا و پیچیده مهیا می‌شود. از نگاه یورماکا4 در این نوع از طراحی، طراح یک فرم از پیش تعیین ‌شده را به طرح اعمال نمی‌کند؛ بلکه طرح در اثر تغییر پارامترها، به ‌صورت تدریجی به ‌سبب تغییر در اجزای پایه‌ای پارامترها، به کمک رایانه، شکل می‌گیرد. در این روش طراحی، معمار به شیوه‌‌ی معمول طرح نمی‌دهد او پارامترها، الگو و گونه‌ی بنا را انتخاب می‌کند و بر اثر اساس تغییر یک الگوریتم مثلا ویژگی مبتنی بر سایت یا بستر، آن پارامترها را تغییر و تطبیق می‌دهد. به ‌عنوان مثال فانوس دریایی (برج فار)5 اثر تام مین6، مجموعه‌ای از ملاحظات معماری پارامتریک است. به ‌گونه‌ای که با استفاده از یک برنامه‌نویسی پارامتریک پیچیده، برنامه کالبدی خواسته شده با ویژگی‌های سایت آمیخته و یک کل منسجم را خلق کرده است.
به گفته‌ی تام مین؛ به سمت نوک برج، فرم آن حالت‌های سیال و نرمی به خود می‌گیرد. با حرکت پیرامون برج و مشاهده‌ی آن از زوایای مختلف نیز به ‌نظر می‌رسد برج دائم تغییر شکل می‌دهد و به‌ صورت یک سازه‌ی پویا، نسبت ‌به مکان خود، نسبت ‌به محیط‌زیست و نسبت به شرایط لازم برای عملکردش عکس‌العمل نشان می‌دهد.
بنابراین، اساس کار معماری پارامتریک، کاوش در طرح‌های پیچیده‌ی هندسی و فضایی به ‌منظور توسعه‌ی راه‌حل‌های «زایا و مولد» در طراحی معماری است. در سال ۱۹۷۰ میلادی میچل7 سیستم طراحی مولد (GD) را توضیح داد. او (GD) را به ‌عنوان دستگاهی که قادر به ایجاد راه‌حل‌های بالقوه برای حل یک مسئله‌ی معین است توصیف می‌کند. در سال 2001 فیشر9 (GD) را به‌ عنوان یک رویکرد فرایند طراحی تعریف کرد که «در طی فرایند، تعامل در یک سیستم مولد و زایا اتفاق می‌افتد و در این سیستم، تعامل با مواد و مصالح غیر مستقیم است». کراوز10 در سال 2003 طراحی مولد را به ‌عنوان سیستمی تعریف کرد که می‌تواند طراحی معماری را کم ‌و بیش به‌ صورت مستقل توسعه دهد، تکامل بخشد و یا طراحی کند. زی11 (2008) ابراز کرد که این سیستم می‌تواند راه‌حل‌هایی برای مشکلات پیچیده در طراحی بیابد.»
برای تکامل فرم‌های پایه‌ای تولید شده می‌توان با تغییر ریز متغیرهای پایه‌ای، پارامترها را تغییر داد. پارامترها، وابستگی بین اجزاء را تعریف می‌کند، به ‌طوریکه دستکاری در یک پارامتر، کل مجموعه را تحت تاثیر قرار می‌دهد. این امر، امکان بازتولید، مدل طراحی‌ شده را به‌سادگی ممکن می‌سازد. در تاریخ معماری ایران و جهان، نمونه‌های متداولی از این نوع رویکرد در طراحی معماری قابل‌ مشاهده است. مخصوصا در آثار معماران چیره‌دستِ سنتی ایرانی.
به گفته‌ی کاوشگران؛ در نقوش کاشیکاری، الگوهایی کشف شده ‌است که در عین متقارن بودن، شکلی فراکتال گونه دارند. برخلاف تصور عموم که نقوش معماری ایرانی، پایه در یک الگوی هندسی ثابت دارد؛ معماران سنتی، طرح را تا آفرینش الگوی جدید پیش می‌برند و در واقع به یک الگوریتم دست پیدا می‌کردند آنچه اساس معماری پارامتریک را تشکیل می‌دهد، نمونه‌ی بارز دیگر آن گره‌چینی در ایران باستان است.
محققان در مطالعات خود به این نتیجه رسیده‌اند که گره‌چینی‌ها، از گره‌ی مادر تکثیر یافته و اشکال متنوعی تولید شده‌اند. ابعاد و زوایای تکرارشونده، تحت تاثیر شرایط خاص، سبب انعطاف و بازتولید فرم شده‌ است و به حالتی انتزاعی رسیده است.
برخی از نمونه‌های معماری پارامتریک (PD) می‌توان به مرکز ورزشی المپیک هانژو و پروژه‌ی راه‌آهن یکپارچه قطر (UN Studio) اشاره کرد.
در طراحی هر دو مورد، استراتژی استودیوهای طراحی، بر اساس توسعه‌ی برنامه‌های پارامتریکی است که به آنها اجازه می‌داد تا با اصلاح پارامترهای طراحی، تغییراتی در ساختمان‌ها ایجاد کنند.
ایستگاه قطار کمبریج شمالی پیرو قوانین خاص محاسباتی است تا به یک الگوی تزئینی تبدیل شود.
شاید بتوان تصور کرد که چنین ساختمانی به نوعی مینیمال است. اما بسیاری از اشکال غنی و تقریبا «ارگانیک» در اثر وجود دارد که از جهان محاسباتی «استخراج» شده است.