صبرکن آنجا در زمین زردسرخ رنگ، رنگ سبزی به چشم می‌نشیند؛ آنجا نخل‌ها تکان می‌خـورند، آنجـا در پـای نخل‌هـا، مزارع پر‌آب و تازه‌ی جوی گسترده اسـت! ما نزدیک می‌شویم. تصویر روشن‌تر می‌شود، اما در عین حال بی‌شباهت به یک سراب و خیال در کویـر نیست. در کنار نایبند، خاطره‌ی واحه‌ی طـبس رنگ می‌بازد. در نایبند، دست بشر با کمک طبیعت در وسط این سرزمین خشک سامان‌ناپذیر، که خدا هم فراموشش کرده است، بهشتی به وجود آورده… ترکیب غریب از نخل‌های سبز و مزارع پله مانند و خانه‌هایی که شبیه لانه‌ی پرستوها بر بلندای تپه‌های کوچکی قرار دارند و برآمدگی‌های زمین و این دلتای دره‌ها و شیارها که به صورت یک کلاف بزرگ درآمده‌اند، به سختی قابل تشریح است… بر بلندای این برآمدگی، قلعه‌ی نایبند در میان خانه‌ها و دیوارها سرکشیده است. خانه‌ها از شیب‌های تند آویزانند و با هماهنگی با صخره در ارتباطند… دهکده ترکیب در‌هم و بر‌همی از کوچه‌های تنگ و کوره‌راه‌های سنگی است که در میان خانه‌های قوطی کبریتی و حیاط‌های دیوار‌دار قرار دارند… از برجی که در بالاترین نقطه‌ی صخره در قسمت شرقی قرار دارد، چشم‌انداز بسیار زیبایی پیداست. نایبند دویست و پنجاه تا سیصد خانه دارد… تعداد نخل‌ها حدود پنج هزار تا است… در نایبند آدم‌ها هم زیبا و هم آرام و بشاشند. شاید اینکه آدم از آنها خوشش می‌آید مربوط به خطوط چهره‌ی موقر، سالم و اصیلشان باشد. مردم اغلب هیکل خوب دارند و سرهایشان افکنده نیست و با قدم‌های سریع راه می‌روند… زمین روستا به شدت ناهموار است و فقط در وسط ده، یک میدان تقریبا هموار با یک چشمه‌ی کوچک دیده می‌شود. چشمه‌ی دیگر در پایین سمت شمالی صخره در محاصره‌ی نخل‌های زیبایی قرار دارد. حتی یک دیدار سرپایی از نایبند، آدم را به مسافرت در تمام ایران تحریک می‌کند.

منازل برجی‌شکل نایبند. احتمالا این شکل ماخوذ از سبک عیلامی است، (ماخذ: ابنیه‌ی عامیانه‌ی ایران)

آنچه را که سون هدین بیش از صدسال پیش در برخورد با این روستای استثنایی به قلم رانده است تجربه‌ای است که حتی امروزه نیز که با اتومبیل و از جاده‌ای آسفالته به نایبند می‌رسیم احساس می‌کنیم، اگرچه وجود چند ساختمان نوساز در کنار جاده‌ی فرعی منتهی به روستا و پس از آن روستای نوسازی شده توسط بنیاد مسکن کمی آزار‌دهنده است، ولی حس اعجابی که از دیدن این روستا در دامنه‌ی کوه نایبند و بر فراز نخلستان‌ها و باغ‌های مرکبات به انسان دست می‌دهد همه‌ی این بی‌سلیقه‌گی‌ها را از ذهن دور می‌کند.
برای رسیدن به روستای نایبند باید 125 کیلومتر از دیهوک شهری در جنوب طبس در شمال بیابان لوت راه پیمود و آخرین آبادی که از آن می‌گذرد زنوزق است در نزدیکی روستای اسفندیار و کوه اسفندیار و در دور‌دست و بسیار دور‌دست لکه‌ای سیاه برجسته از افق دیده می‌شود که کوه نایبند است در میان پارک ملی نایبند از بزرگترین پارک‌های ملی ایران و یکی از آخرین زیستگاه‌های یوزپلنگ، با حدود یک ساعت راندن در جاده‌ای که دیهوک را به راور در استان کرمان متصل می‌کند. کم کم این لکه‌ی سیاه بزرگ‌تر شده و این بلندترین کوه منطقه دیواره‌ها و صخره‌هایش را نمایان می‌کند و تا به نزدیکی روستا نرسی که در دامنه‌های شمال شرقی کوه نایبند قرار دارد، آن را نخواهید دید و البته نخست این نخلستان‌های سرسبز است که توجه را جلب می‌کند و بعد در کمال ناباوری برج‌های خشتی سه و چهارطبقه را در بالادست نخلستان‌ها در لابلای صخره‌های کوه می‌بینید که با چند برج مدور یاد‌آور دوران‌های کهن احاطه شده است. وقتی وارد روستای تاریخی می‌شوید، این انطباق استثنایی انسان با طبیعتی سخت‌گیر است که انسان را شیفته می‌کند زیبایی پیچیده متکی بر برخوردی ساده.
وجود دو چشمه یکی در خود روستا و دیگری اندکی بالاتر در محلی به نام زردگاه که دارای آب شیرین هستند علت وجودی روستا است. اگرچه نزدیکی به شهداد، قدمت روستا را می‌تواند با تمدن شهداد یکی کند اما حداقل از قرن چهارم هجری قمری نام نایبند در منابع جغرافیایی ذکر شده است. استخری و ابن‌حوقل هر دو از نایبند به عنوان استراحتگاهی در حاشیه‌ی کویر لوت نام برده‌اند که حدود بیست مسکن، آب جاری و آسیاب داشته است.
وجود تعداد زیادی دستکن در کنار قدیمی‌ترین گورستان روستا حکایت از هسته‌ی اولیه‌ی روستا دارد، الگوی دستکن از اولین اشکال معماری در یکجانشینی است.
از آنجاکه همیشه راه از جمله عوامل رونق و بقای یک روستا یا یک شهر است باید به اهمیت راهی که کرمان را به خراسان متصل می‌کرده نیز اشاره کرد. اگرچه راهی دیگر نیز از شهداد به نهبندان وجود دارد ولی عبور راه شهداد-نهبندان از دل کویر لوت موجب شده تا همیشه قابل استفاده نباشد در حالیکه راه راور به دیهوک همیشه قابل استفاده بوده و امروز نیز از اهمیت زیادی برخوردار است، روستای نایبند در میان این راه امکان کنترل راه و جلوگیری از هجوم اقوام جنوبی‌تر به خراسان را فراهم آورده بوده. چنانکه نادرشاه نیز در بیرون راندن سپاه اشرف افغان، نایبند را پایگاه خود قرار داده و همچنین در دوران قاجار مردم نایبند به شرط مقابله با راهزنان و مهاجمان از پرداخت مالیات معاف بودند.
به نظر می‌رسد با رونق گرفتن روستا و تکامل معماری در طول دورانی هزار‌ساله نخستین الگوهای معماری خاص این روستا که شاید در جای دیگری نتوان سراغ گرفت به صورت یک بنای تک اتاقه در دو طبقه با ارتباطی بیرونی و دارای پنجره‌هایی بسیار کوچک و در مواردی فاقد پنجره که تنها مشبک‌هایی خشتی امکان ورود نور و هوا را به درون بنا فراهم می‌آورد شکل گرفته. امروزه این قدیمی‌ترین الگوی خانه‌سازی روستا کمتر مورد سکونت قرار گرفته و بیشتر به صورت انبار استفاده می‌شود شاید بیست خانه‌ای که ابن‌حوقل دیده همه یا حداقل اکثریت آنها از چنین الگویی تبعیت می‌کرده‌اند.

دید عمومی به خانه‌ی شماره‌ی سه که در آن بادگیر خانه نیز مشخص است. (ماخذ: عمارت خورشید، 1397)

انفصال جغرافیایی این روستا از سایر شهرها و روستاها موجب شده تا این مردم با وجود داشتن مذهب و زبان مشترک با مردم منطقه دارای آداب و رسوم ویژه‌ی خود باشند که در قالب جشن‌ها و عزاداری‌ها و حتی غذا و پوشاکشان نمایان است.
وضعیت امروز روستا
با اهمیت یافتن جاده‌ی دیهوک به راور کرمان و آسفالت شدن آن بخشی از مردم روستا به سمت شغل‌های وابسته به حمل کالا همچون کامیون‌داری و رانندگی کامیون سوق پیدا کردند که موجب رفاه بیشتر ساکنان نیز شده است. اما این ارتباط بیشتر و رفاه بیشتر آثاری کالبدی بر روی خانه‌های روستا نیز از خود به جای گذاشته از جمله ایجاد پنجره‌های بزرگتر به جای پنجره‌های قبلی که عمدتا از آهن نیز می‌باشند.
به همت بنیاد مسکن بخشی از آب چشمه زردگاه از خود روستاییان خریداری شده و با ایجاد یک شبکه‌ی لوله‌کشی، خانه‌ها به آب دسترسی پیدا کرده‌اند، اما مشکل اینجاست که روزی حدود یک ساعت آب در این لوله‌ها جاری است. این امکان که واقعا سطح بالاتری از رفاه را برای روستاییان به ارمغان آورده عوارضی را نیز به همراه داشته است. اول اینکه همه‌ی خانه‌ها باید در آن یک ساعت، آب مورد نیاز تمام روز را ذخیره کنند. بنابراین بر بام اکثر خانه‌ها و یا در حیاط‌ها منبع‌های آب 1000 لیتری و 500 لیتری چهره‌ی روستا را مخدوش کرده است، از سوی دیگر به دلیل بستر سنگی روستا در گذشته امکان حفر چاه جذبی برای توالت‌ها نبوده و در زیر هر توالتی انباره‌ای بوده که هر چند روز یکبار تخلیه و در باغات و مزارع استفاده می‌شده‌اند. اما امروزه با مصرف آب بیشتر و عدم وجود چاه جذبی پایه‌ی ساختمان‌ها دچار رطوبت شده و حتی شیر‌آبه‌ی فاضلاب در کوچه‌ها به راه افتاده که بوی تعفن آن در فصول گرم آزاردهنده است. آسیب دیگری که زندگی امروزه به منظر تاریخی بافت وارد آورده است شبکه‌ی برق است که چون تار عنکبوت از سر تیرها به خانه‌ها رفته است و در نهایت به این دلیل که بخش مهمی از ساکنین روستا کامیون‌دار یا راننده کامیون هستند تعداد بی‌شماری از لاستیک‌های فرسوده در جای- جای روستا به چشم می‌خورد.
اما مهم‌ترین آسیب به روستا توسط بنیاد مسکن با بهترین نیات وارد شده است. ساخت روستایی نوساز در 500 متری روستای تاریخی موجب شده تا بخشی از جمعیت روستا را ترک کنند و بخش‌هایی از روستا به دلیل متروک ماندن تخریب شوند و از همه بدتر به اصرار دو نفر از کارشناسان بنیاد مسکن علیرغم مخالفت روستاییان و صاحب‌نظران سکوهای سنگی خانه‌ها تخریب و با لاشه سنگ‌های جدید خاکستری جایگزین شده و بدنه‌ها نیز کاهگل شده‌اند. در حالیکه خانه‌ها در حالت تاریخی بدنه‌های خشتی فاقد کاهگل بوده‌اند و در نهایت کف کوچه‌ها سنگ‌فرش شده که این مسئله نیز با منظر تاریخی روستا در تناقض است.
با وجود همه‌ی آسیب‌های وارده، روستای نایبند چنان با‌شکوه است که در نگاه اول هیچ یک از این آسیب‌ها به چشم نمی‌آیند و تجربه‌ی حضور در این روستای اعجاب‌انگیز و آشنایی با مردم مهربان و با فرهنگ آن از بهترین تجربیات هر گردشگری خواهد بود. خوشبختانه به همت یکی از روستاییان به نام احسان حسن‌خانی یکی از بناهای روستا به منظور اقامتگاه بومگردی آماده شده و امکان اقامت حدود 20 نفر در این خانه موجود است. از طرفی دهیاری نیز با خرید یک خانه‌ی تاریخی که مرمت آن را در دستور کار قرارد داده است، تعداد اقامتگاه‌ها را به دو خانه رسانده به این ترتیب زیرساخت اولیه برای حضور گردشگران در روستا فراهم شده است.
از جاذبه‌های روستا صنایع دستی بافته‌ی آن شامل انواع سبد و حصیر می‌باشد. همچنین انواع مشتقات خرما و انار و از همه مهم‌تر پرتقال و نارنگی بسیار شیرین و خوشمزه‌ی این روستاست که از پرتقال شهداد نیز مرغوب‌تر می‌باشد. سایر جاذبه‌های روستا شامل چشمه‌های آب گرم دیگ رستم، کاروانسرای سنگی دیشموک و صعود به قله‌ی نایبند است که به دلیل بکر بودن این پارک ملی امکان دیدن دسته‌های بزرگ کل و قوچ فراهم است و اگر خوش‌شانس باشیم یوزپلنگ زیبای ایرانی را نیز می‌توانیم مشاهده کنیم.
در صورت حل مسئله‌ی آب و فاضلاب روستا و رونق گردشگری می‌توان امیدوار بود مردم، روستای تاریخی را ترک نکرده و با حفظ فرهنگ اصیل خود امکان انتقال تجربه زیستی با ارزششان را برای گردشگران فراهم آورند.

منازل مسکونی در نایبند، (ماخذ: ابنیه‌ی عامیانه‌ی ایران)، منابع تصاویر: راینر، رولاند ۱۹۷۷،ابنیه عامیانه ی ایران، اتریش

مدارک فنی _________________________________________

→ قلعه‌ی دفاعی روستا به همراه پلان و برش، (ماخذ: عمارت خورشید، 1397)

←برج شماره یک روستا که در لبه‌ی شرقی بافت قرار داشته و دید مناسبی به زمین‌های کشاورزی و عرصه‌های پایین‌دست آن دارد. به همراه پلان و برش، (ماخذ: عمارت خورشید، 1397)

نمونه‌ای از واحدهای مسکونی روستای نایبند که نشان دهنده‌ی الگوی فضایی بلوک‌های چندطبقه در این روستاست. (ماخذ: عمارت خورشید، 1397)

برش طولی خانه‌ی شماره سه، روستای ناینبد. (ماخذ: عمارت خورشید، 1397)

پلان بام خانه‌ی شماره‌ی سه، روستای ناینبد. (ماخذ: عمارت خورشید، 1397)

پلان طبقات خانه‌ی شماره‌ی سه، روستای ناینبد. (ماخذ: عمارت خورشید، 1397)