معــماری سبـــز
تـراریـوم ها در طراحی فضاهای داخلی
نوشته‌ی پیام احتسابیان

تراریوم‌ها (Terrarium) باغ‌های شیشه‌ای دربسته‌ای هستند که در نگاه اول شبیه به آکواریوم به نظر می‌رسند اما عناصر تشکیل‌دهنده و اصلی آنها را گل‌ها و گیاهان و تزئینات طبیعی از قبیل سنگ و چوب و صدف تشکیل می‌دهند. این گل‌خانه‌های کوچک به شما این اجازه را می‌دهند تا بخشی از طبیعت بکر و وحشی را به منزل، محل کار یا هر فضای محصور دیگر آورده و از تماشای آن لذت ببرید. می‌توان طیف گسترده‌ای از گیاهان تزئینی و جنگلی مانند سرخس‌ها را به این روش و درون ظروف شیشه‌ای دربسته در روی میز، محل کار و منزل قرار داد و از آنها نگهداری کرد تا اثر طراوت گیاهان، احساس و درک شود. تراریوم‌ها برای افرادی که وقت کافی برای نگهداری و رسیدگی به گل و گیاه ندارند نیز بسیار مفید است و توصیه می‌شود، چرا که نیاز بسیار کمی به رسیدگی و آبیاری دارند.

تاریخچه
اولین بار در سال 1842 میلادی یک پزشک انگلیسی به نام ناتانائیل ؤارد (Natanail Ward) زمانی که در مورد رفتارشناسی حشرات تحقیق می‌کرد، موفق به ابداع و ساخت تراریوم شد. او متوجه دانه‌ی یک سرخس شد که از طریق خاک به داخل محوطه‌ی شیشه‌ای تحقیقاتی وی راه پیدا کرده بود؛ آن دانه پس از مدتی به یک بوته و سپس به یک گلخانه‌ی طبیعی مبدل گشت. به این ترتیب بود که ناتانائیل ؤارد به فکر ساختن باغ شیشه‌ای دربسته‌ای افتاد تا از این راه به کشت و نگهداری بسیاری از گیاهان خاص بپردازد. او اولین محموله‌ی خود، که دو تراریوم شیشه‌ای بود و در هر یک از آنها دو گونه از گیاهان کاشته شده بود را از طریق کشتی به شهر سیدنی در کشور استرالیا ارسال کرد و مشاهده کرد که در یک سفر نسبتاً طولانی رفت‌وبرگشت و با وجود تغییرات دمایی و شرایط محیطی، هیچ‌گونه آسیبی به گیاهان موجود در باکس‌های شیشه‌ای وارد نیامده و تمامی آنها سالم به لندن بازگردانده شدند. ؤارد این کار را چندین بار دیگر نیز آزمایش کرد و هر سری همان نتیجه را دریافت کرد که این امر نشان داد گیاهان می‌توانند در یک فضای شیشه‌ای دربسته، بدون اینکه در معرض هوا باشند، زنده بمانند و رشد کنند.
پس از آن، روش نگهداری و رشد گیاهان در باغ‌های شیشه‌ای که از بیش از یک صد سال پیش آغاز شده بود، امروزه نیز به طور گسترده‌ای در میان باغ‌داران، تولیدکنندگان گیاهان و علاقه‌مندان به نگهداری از گیاهان خاص رواج پیدا کرد و نیز باعث شد که تراریوم به بخشی از سرگرمی و عنصری در طراحی داخلی محیط مبدل گردد. امروزه انواع تراریوم‌ها در ابعاد متنوع تولید می‌شوند و بسیاری از آنها فضایی مناسب برای نگهداری جاندارانی از قبیل انواع خزندگان، مارها، دوزیستان، پروانه ها و حشرات هستند.

انواع تراریوم
باغ‌های شیشه‌ای یا همان تراریوم‌ها، به غیر از داشتن ابعاد و اشکال مختلف، دارای تنوع ظاهری و اقلیمی نیز هستند که نسبت به طراحی محیط، سلیقه‌ی افراد و نوع استفاده از تراریوم، اجرا و ساخته می‌شوند. تراریوم‌های جنگلی که به جنگل بارانی (RainForest) مشهورند و در واقع نمونه‌ای از یک اکوسیستم کوچک هستند و نوع برکه‌ای (Lake)، کویری (Desert) و کلاسیک تراریوم‌ها هم طرفداران زیادی دارند؛ ضمن آنکه نمونه‌هایی هم برای نگهداری موجودات زنده‌ای مانند انواع خزندگان و دوزیستان، طراحی و ساخته می‌شوند که به نام تراریوم خزندگان (Reptile terrarium) شناخته می‌شوند و تراریومی از نوع دیگر، برای نگهداری پروانه ها و حشرات مناسب است که آن هم بسیار پرطرفدار است.
تراریوم‌هایی که در ابعاد بزرگ و دارای درهای مخصوص رسیدگی به داخل آنها هستند، ویواریوم (Vivarrium) نامیده می‌شوند. ویواریوم‌ها عموماً دارای فضایی بیشتر با تنوع گیاهان گسترده‌تری هستند و در بسیاری از آنها برکه همراه با آب‌نما ساخته می‌شود که تأثیر بسیار دلپذیر و خوبی بر نما و رطوبت محیط خواهد داشت. در بسیاری از موزه‌های تاریخ طبیعی، برای نشان‌دادن اقلیم‌های مختلف از ویواریوم استفاده می‌شود.

شرایط نگهداری و ماندگاری تراریوم
یکی از خصوصیت‌های مهم و برجسته‌ی یک تراریوم، فراهم‌کردن شرایط زیستی طبیعی مناسب برای گیاهان از طریق شاخصه‌های غیرطبیعی است؛ شرایطی که باعث می‌شود تا نور، آب و رطوبت کافی برای رشد گیاهان مهیا باشد. گیاه در محیط تراریوم، بسیاری از فرآیندهای طبیعی خود –مانند عمل فتوسنتز، تنفس و چرخه‌ی آبی- را حفظ کرده و همچنان باطراوت رشد می‌کند. در واقع تراریوم‌ها محیط‌های محصوری هستند که چگونگی کارکرد یک اکوسیستم را در مقیاسی کوچک‌تر نشان می‌دهند، بنابراین باید برخی شرایط مورد نیاز مانند نور و آب را برای آنها فراهم کرد. در تراریوم‌های کوچک‌تر، نوردهی می‌تواند از طریق نور طبیعی خورشید باشد ولی در نمونه‌هایی که ابعاد بزرگی دارند نوردهی باید از طریق روشنایی مصنوعی مناسب برای گیاهان موجود در آن تأمین شود. همین امر باعث می‌شود تراریوم در هر نقطه و مکانی –حتا فاقد نور طبیعی- ماندگاری داشته باشد و قابلیت‌های کاربری آن افزایش یابد. میزان نور باید طوری باشد که گیاه موجود بتواند عمل فتوسنتز خود را به‌خوبی انجام دهد و رشد و نمو داشته باشد و گرمای بیش از اندازه تولید نشود تا موجب سوختگی برگ‌ها و آسیب به گیاه گردد. محیط‌های شیشه‌ایِ این‌چنینی به گیاه کمک می‌کنند تا با توجه به شفافیت ظرف، نور خوبی را دریافت کند.
در مورد آب نیز روالی به همین ترتیب جریان دارد، با این تفاوت که بخش عمده‌ی تشکیل رطوبت محیط به صورت طبیعی در تراریوم‌ها صورت می‌گیرد. آب در تراریوم به طور مداوم در حال چرخش از حالت مایع به گاز و گاز به مایع است که به صورت رطوبت در محیط باقی می‌ماند؛ قطره‌های تشکیل‌شده بر دیواره‌های شیشه‌ای تراریوم، به بستر خاک و روی برگ‌ها باز می‌گردند و توسط ریشه‌ها و منفذهای موجود روی برگ‌ها جذب می‌شوند. البته در تراریوم‌های بزرگ و تزئینی به منظور حفظ زیبایی بصری آن از نمای بیرون، رطوبت بیش از اندازه‌ی محیط داخل از طریق سیستم‌های تهویه‌ی تراریوم خارج می‌شود. از طرف دیگر، با این کار نیاز به آبیاری گیاهان، نسبت به نمونه‌های فاقد سیستم تهویه کمی بیشتر می‌شود که این امر با تعبیه‌ی سیستم‌های آبیاری خودکار و یا مه‌پاش در داخل تراریوم قابل تعدیل است.
در صورت یک طراحی صحیح، تراریوم‌ها می‌توانند روزها و هفته‌ها و شاید ماه‌ها نیاز به آبیاری نداشته باشند. وقتی هوای داخل تراریوم گرم شود، آب موجود در خاک به صورت بخار در محیط پراکنده و منتشر، سپس میعان می‌شود و به محیط بازمی‌گردد. رطوبت از هر دو عنصر خاک و گیاه تبخیر می‌شود و بخار ایجاد‌شده –چون راهی برای خروج ندارد- مجدداً به شکل متراکم روی دیواره‌ها باقی می‌ماند و در نهایت به خاک و گیاه بازمی‌گردد. این امر موجب فراهم آمدن یک محیط ایده‌آل برای رشد گیاهان می‌شود و از خشکی خاک نیز جلوگیری می‌کند. البته این در صورتی است که درهای تراریوم کاملاً بسته و مهرومـوم باشد. در تراریوم‌هایی که نیاز به باز و بسته‌کردن درهای آن برای رسیدگی به داخل آن هست، شرایط کمی متفاوت خواهد بود و عمل میعان به میزان کمتری صورت خواهد گرفت. در این نمونه‌ها باید برای جلوگیری از خراب‌شدن گیاهان و کاهش رطوبت، از سیستم‌های مه‌پاش و آبیاری دستی استفاده کرد.
تمیز و هرس‌کردن گیاهان داخل تراریوم ها از جمله امور نگهداری و سرویس هر تراریومی است که نگهدارنده‌ی آن باید هر از چندگاهی انجام بدهد تا نمای اولیه‌ی تراریوم حفظ شود و چنانچه برگی زرد و پژمرده شد، آن را از محیط خارج کند.

مزیت‌های داشتن یک تراریوم
وجود گیاهان و عناصر طبیعی دارای در تراریوم‌ها محیطی فرح بخش و باطراوت می‌سازد و انرژی خوبی در محیط منتشر می‌کند.
یکی از مناسب ترین گزینه ها در طراحی محیط و زیباسازی فضاهای بسته –مانند لابی ساختمان و هتل‌ها و فضاهای پرت و عاری از نور در فضاهای مسکونی و کاری- تراریوم‌ها هستند. امروزه به دلیل رواج‌یافتن زندگی‌ شهری و آپارتمان‌نشینی، فضاهای کمتری در طراحی فضاهای زندگی و سکونتی به محدوده‌های سبز اختصاص پیدا می‌کند. زندگی در شهرهای بزرگ، جوامع انسانی را از طبیعت بکر دور ساخته و آنها را از دیدن طبیعت و زیبایی‌های آن محروم کرده است. اما این موضوع از علاقه‌ی مردم نسیت به طبیعت و گیاهان کم نکرده است. شهروندان همچنان به دلیل علاقه به گل و گیاه و بهره‌مندی از طراوت آنها در زندگی خود اقدام به خرید گلدان‌های مختلف می‌کنند اما در این بین، بسیاری از آنها –به دلیل نداشتن اطلاعات کافی و یا امکانات مفید برای نگهداری گیاه- پس از مدتی مشاهده می‌کنند گیاهی که خریده‌اند از بین رفته و مجبورند آن را دور بیندازند. تراریوم یک انتخاب معقول برای این افراد می‌باشد، چرا که بسیاری از مشکلات –مانند نداشتن پنجره و نور مناسب، عدم امکان آبیاری مداوم و فقدان رطوبت کافی برای گیاهان در محیط- در آن رفع شده است. داشتن یک تراریوم باعث می‌شود فرصت لذت‌بردن از یک مجموعه‌ی گیاهان در فضا و نمایی طبیعی به صاحب آن القا شود، ضمن آنکه نیاز کمتری به رسیدگی خواهد داشت.

نقش تراریوم در طراحی محیط
امروزه طراحان داخلی و معماران به دنبال ایجاد فضاهای جدید و ابراز خلاقیت در کارهای خود هستند و القای آرامش، یکی از ملاحظات اساسی آنهاست. طراحی فضای سبز به اشکال مختلف، یکی از این راهکارهاست. فضاهای پرتردد و پراسترس نیازمند عناصر و شاخصه‌هایی هستند که بتوانند بخش زیادی از این استرس و آشفتگی را از ذهن انسان دور کنند. طراحی باید آنچنان خلاقانه و هوشمندانه صورت بگیرد تا اثری مطلوب در این زمینه داشته باشد.