مسجد شاکرین معماری از زینب فادیلی اوغلو استانبول، ترکیه، 2009
عاطفه مستأجران، نفیسه ستایشفر، الهه مسائلی
استانبول یکی از مقدسترین شهرهای جهان به شمار میرود. بخشی از افسون استانبول، مرهون موقعیت آن است؛ جایی که اروپا از طریق آبهای بسفور به آسیا میپیوندد. استانبول تنها پل ارتباطی بین دو قاره است و این ویژگی، یک امتیاز بینظیر در دنیا و مختص این شهر است. از سوی دیگر استانبول به شهر «هزار مسجد» نیز معروف است. در هر محله و کوی و برزن، یک مسجد یا نمازخانه وجود دارد. در واقع یکی از جاذبههای توریستی استانبول، مساجد تاریخی این شهر میباشد. مسجد ایاصوفیه که نمایندهی هویت دوگانهی استانبول است و تجسم آنچه که استانبول در گذر زمان به آن تبدیل شده است، مسجد سلطان احمد شاخصترین و زیباترین مسجد استانبول است و همچنین مسجد فاتح، مسجد سلیمانیه و مسجد بایزید، مساجد معروفی هستند که سالانه چشم هزاران بیننده را به خود خیره میکنند.
تاریخچهی ساخت مسجد شاکرین
مسجد شاکرین آمیزهای از تکنولوژی جدید و معماری سنتی اسلامی است و شاید بتوان آن را زیباترین عمارت از این حیث دانست. در این بنا سبک فارسی، هندی، سلجوقی، عثمانی و اروپایی و نیز معماری به شیوهی مدرن با یکدیگر ترکیب شدهاند و تحفهای منحصربهفرد را به جهان اسلام هدیه کردهاند. این مسجد در کرانهی آسیایی استانبول و در محلهی کاراجا احمد که یکی از مذهبیترین بخشهای استانبول است، بنا شد. بازماندگان سمیحه شاکر (Semiha Şakir) که از خیرین ترکیه بودند، برای یادبود مادرشان سفارش ساخت این مسجد را به زینب فادیلی اوغلو (Zeynep Fadillioğlu) دادند. این مسجد در طول ۵ سال (از سال ۲۰۰۵ تا ۲۰۰۹) احداث شد. این بنا در زمینی به مساحت ۱۰,۰۰۰ مترمربع و با زیربنای ۳۰۰۰ متر مربع و گنجایش 500 نفر ساخته شد. مسجد شاکرین، هزارویکمین مسجد استانبول و از آن به بعد بهعنوان یکی دیگر از جاذبههای توریستی این شهر با معجونی از اشکال کمانی و درخشان، سنت و مدرنیته را به شکلی جدید و زیبا با یکدیگر در آمیخت.
معرفی معمار پروژه
زینب فادیلی اوغلو بهعنوان نخستین زن مهندس معمار در جهان شناخته میشود که اقدام به ساخت این مسجد کرد. وی بعد از تحصیل در مقطع فوقلیسانس زبان انگلیسی در استانبول، به لندن رفت و به تحصیل برنامهریزی کامپیوتر پرداخت؛ سپس به معماری روی آورد. او با وجود شهرت جهانی در ساخت هتل، سالنهای غذاخوری و ساختمانهای مجلل توانست یک مرکز مذهبی بنا کند که یکی از زیباترین و باشکوهترین مساجد با معماری دورهی عثمانی است.
معماری داخلی این مسجد توسط زینب فادیلی اوغلو و معماری بخش خارجی آن توسط خسرو تایلا (Hüsrev Tayla) صورت گرفته است و بیش از بیست زن هنرمند نیز در ساخت قسمتهای مختلف مسجد مشارکت داشتهاند. از این رو بسیاری معتقدند که مسجد شاکرین دارای ویژگیهای زنانه است که نوعی سبک فمینیسم را در معماری بیان میکند و بیانگر جایگاه آیندهی زنان در این زمینه است.
خانم اوغلو میگوید: «بسیاری از زنان آرزو داشتند که بتوانند چنین کاری را انجام دهند و اقدام من در ساخت این مسجد، چنین فرصتی را در آینده برای آنها ایجاد خواهد کرد.» وی در بیان طرح معماری مسجد میگوید: «اگر راستش را بخواهید من مساجد زیادی ندیدم و اینطور نبوده که تحقیق جامعی در مورد معماری مساجد مختلف انجام داده باشم.» وی برای پیشگیری از هرگونه اشکال احتمالی در سطح مسائل دینی، با محیالدین سرین (Mohiyeddin Serin، مورخ)، مصطفی فایدا (رییس دانشکدهی الهیات دانشگاه مرمره) و حسین آتای (Hüseyin Atay’ın، بنیانگذار دانشکدهی الهیات دانشگاه آنکارا) گفتوگو و مشاوره کرد و از راهنمایی آنها در روند طراحی مسجد بهرهمند شد.
شرح معماری
طراح مسجد شاکرین میگوید: «هدف از ساخت مسجد شاکرین، ترکیب تأثیرات گذشته و حال و نیز شرق و غرب است که البته برقراری تعادل در آن کار سختی است.» همین مسئله ویژگی خاص این پروژه میباشد. این مسجد دارای دومناره به ارتفاع ۳۵ متر، یک گنبد عظیم و یک صحن میباشد. مناره دوازده پله دارد که روی هریک ورقههایی کار شده که نشاندهندهی همهی عالم است. در مناره به جای رنگ سبز از رنگ بژ استفاده شده است.
معمار زن این بنا به دلیل احترام و تأکید بر حقوق زنان، ورودی نمازگزاران زن و مرد را از حیث زیبایی و ابعاد، به یک اندازه در نظر گرفته است؛ چنان که مشهود است، عدالتمحوری و یکساننگری در طراحی فضاها رعایت شده است.
استخر کوچکی در ورودی مسجد قرار دارد و در مرکز این استخر، گنبدی فلزی قرار دارد که نمادی از کیهان میباشد و توسط مجسمهساز معروف انگلیسی، ویلیام پی (William Pay) طراحی شده است. از هر زاویهای که به این گنبد شفاف نگاه شود، تصویری از مسجد و منارهها به چشم میآید.
شکل طراحی محراب نشان میدهد که مانند سایر مساجد، هدفش، تنها قرارگیری رو به سوی قبله نیست. در محراب مسجد از کاشیهای سلجوقی-ترکی قدیمی با رنگ فیروزهای استفاده شده و نقش و نگارهای اسلامی این بخش نیز به گونهای است که گویا با دست نوشته شده است.
محراب و منارهها را تیفون اردوگموس (Tayfun Erdoğmus)، مدیر گروه هنرهای زیبای دانشگاه مرمره، طراحی کرده است.
گنبد بزرگ مسجد شاکرین از دیگر بخشهای این شاهکار معماری اسلامی است که با رنگ آبی خود، زیبایی این بنا را دو چندان کرده است. روی این گنبد آیاتی از سورهی «ملک» به صورت دستنویس کتابت شده است.
این گنبد از پنلهای کامپوزیت آلومینیوم، با فرم ماهی و به سبک گنبد پوستهای طراحی شده است و شبهنگام در اثر نورپردازی بینظیر، به رنگ آبی در میآید و اثر هنرمند انگلیسی، آرنولد چان میباشد.
صحن داخلی مسجد نیز زیبایی خاص خود را دارد. در مرکز این صحن 99 قطعه سنگ کریستال تعبیه شده که روی هریک از این سنگها نیز یکی از نامهای اعظم خدا با خط طلایی نگاشته شده و در پنجرههای مسجد نیز آیات قرآن کریم با خطوط طلایی نقش بسته است.
در سه سمت از نمای مسجد از شیشه استفاده شده و این برای اولین بار بوده است که بیرون و درون یک مسجد به یک اندازه قابل دیدن میشود. این شیشهها تصویر صفحات قرآن را به بیننده القا میدارند.
در مفروش کردن مسجد سعی بر استفاده از طرحی مدرن بوده؛ بر خلاف معمول از فرشهای کرمرنگ بسیار ساده استفاده شد و مکان نمازگزاران با خطوط قرمزرنگ بر روی آنها نقش بسته است.
شیـوهی نـورپردازی در این مسـجد به گونهایست که علاوه بر نـور طبیـعی، انوار ساتعشده از لوستر مسجد نیز در روشنایی فضا دخیل هستند. طرح بدیع لوستر حاصل همکاری سه هنرمند است.
این لوستر نامتقارن از پلکسیگلس، فلز، آینه و شیشه ساخته شده و دارای کرههایی ازجنس شیشه است. این کرهها منعکسکنندهی بـاران نور محـبت خدا بر زمین است. موقعیت لوستر چنان است که حتا نمازگزاران زن هم دید واضحی از آن دارند.
خانم اوغـلو معتقد است که طراحی مسجـد باعث شده تا هرکس وارد این مکان میشود، تحت تأثیر فضاسازی و انوار آن، غرق حسی روحانی شود، گویا وارد بهشت و یا خانهی حقیقی خود شده است.
در مسجد شاکرین هر روز پیش از نماز ظهر و عصر، قرآن تلاوت میشود و نمازگزاران با حضور در این مسجد به نوای روحبخش قرآن گوش فرا داده و بخشی از برنامههای مسجد نیز به آموزش دروس اسلامی و احکام تجوید به علاقهمندان اختصاص یافته است.