ساختمان جدید دادگستری ایالات متحده، طراحی از استودیو یزدانی، لس آنجلس، آمریکا
مسجد شیخ لطفﷲ معماری از محمدرضا اصفهانی اصفهان، 1298، مجتبی مهرعلیمسجد جامع اردستان
معماری از محمد اصفهانی
اصفهان، سدهی 6 هجری
منا آذرنوش1
بیش از یکهزار سال است که در ایران مسجد به‌عنوان یکی از ساختمان‌های مهم شناخته می‌شود و نه تنها احداث، بلکه نگهداری و مرمت آن مورد توجه مردم بوده است. تحقیق حاضر با هدف شناخت مسجد اردستان واقع در استان اصفهان با قدمت حدود یکهزار سال انجام شده است. با توجه به كاوش‌های صورت‌گرفته توسط مرحوم شیرازی که در مجله‌ی اثر (شماره‌ی 1) چاپ شده است، می‌توان گفت مسجد اولیه متعلق به تاریخی بین اواخر قرن دوم تا حداکثر نیمه‌ی اول سدهی چهارم هجری می‌باشد كه دارای حیاط مركزی بوده و دورتادور آن را شبستان فرا گرفته و ساختمانِ ستون‌های شبستان با هم متفاوت بود. وسیع‌ترین آنها، شبستان جنوبی است که در مقایسه با سایر شبستان‌های بنا، قطورترین ستون‌ها را دارد.
بعدها در دوره‌ی سلجوقی، تغییراتی روی مسجد اعمال شد؛ ابتدا شبستان جنوبی عوض شد و سپس گنبدخانه و ایوان جنوبی ساخته شدند. در دوره‌ی صفویه (اواخر سدهی دهم) به جای شبستان شمالی مسجد اولیه، شبستان و ایوان شمالی احداث شد. شبستان شرقی مربوط به اواخر سدهی یازدهم هجری و شبستان غربی مربوط به اوایل سدهی دوازدهم هجری قمری می‌باشد. این مسجد از نوع چهارایوانی با حیاط مركزی است و شامل حیاط مركزی، گنبدخانه، دالان، ایوان و شبستان می‌باشد. از عناصر به‌کاررفته در این بنا می‌توان این موارد را برشمرد:
آجر مهری: این عنصر تزئینی که بیشتر همراه با ملات به‌کار رفته، به علت داشتن خاک رس، به‌راحتی در آفتاب پخته و به سختیِ آجر می‌شد و همچون مصالح ساختمانی محکم و مناسب، نقش مفیدی در تزئین و نوشتن خطوط به عهده داشت (تصویر1).
کتیبه‌ها: کتیبه‌ها از عناصر منحصربه‌فرد معماری مسجد جامع اردستان هستند. در واقع نقوش گل‌و‌بوته و کتیبه‌ها در دوره‌ی سلجوقی جزو عناصر اصلی تزئین بنا بودند. در کتیبه‌ی گنبدخانه، تاریخ احداث گنبدخانه و بانی آن (ابوطاهر حسین بن غالی بن احمد) پس از ذکر آیه‌ی 18 سوره‌ی توبه (انّما یعمّر مساجد … ) مشاهده می‌شود که تاریخ مربوط به سال 553 هجری قمری است.
مقرنس: مقرنس‌های زیبایی در ایوان شمالی دیده می‌شود که نام معمار مسجد بر روی آن چنین نقش بسته: «عمل استاد حیدرعلی معمار اردستانی» (تصویر2) در ایوان غربی نیز بقایای یک مقرنس‌کاری به چشم می‌خورد كه متأسفانه به علت زلزله از بین رفته است.
كاربندی: یكی از اولین كاربندی‌ها در معماری ایران در مسجد جامع اردستان قرار دارد. كاربندی متشكل از لنگه طاق‌هایی است كه از تقاطع آنها، اسکلت‌بندی پوشش سقف آغاز می‌شود. كاربندی در اكثر مواقع به صورت اسكلت پوشش دوم، كوتاه‌تر نسبت به سقف اصلی و به صورت یک سقف كاذب اجرا می‌شود. و نقش آن عبارتست از: ایجاد روكش مناسب برای پوشش اصلی، عایق‌سازی حرارتی فضای داخلی، ایجاد نظم در فضاهای داخلی، نقش تزئینی و ایجاد فرمی هماهنگ.
سیستم سازه‌ای مسجد شامل دیوارهای باربر و غیرباربر، ستون‌ها (كه بعضی از آنها درون جرزها ادغام شده‌اند) و پوشش‌ها (كه اغلب به صورت گنبدی و قوسی اجرا شده‌اند) می‌باشد. اغلب دهانه‌های بزرگ به وسیله‌ی تویزه‌ها و پوشش بین تویزه‌ها پوشانده شده‌اند و انواع طاق‌ها (از جمله طاقآهنگ، طاق چهاربخشی، طاق كلمبو و طاق و تویزه) در این مسجد اجرا شده‌اند.
عکاس: داوود وکیل‌زاده
پوسته‌ی بیرونی گنبد. عکاس: منا آذرنوش
رطوبت صعودی در جداره‌ی پیرامونی بنا. عکاس: منا آذرنوش
مقرنس‌کاری ایوان شمالی. عکاس: منا آذرنوش
نمونه‌ی آجر مهری. عکاس: منا آذرنوش
کاربندی و پوسته‌ی درونی گنبد مسجد. عکاس: داوود وکیل‌زاده
متشکل از دو پوسته‌ی درونی و بیرونی است. پوسته درونی رو به سمت فضای داخلی دارد و پوسته بیرونی رو به فضای بیرون است و دو پوسته به هم نچسبیده‌اند؛ در واقع نوع گنبد مسجد اردستان دو پوسته‌ی پیوسته‌ی میان‌تهی است، به این معنا که دو پوسته‌ی درونی و بیرونی تا ناحیه‌ی شكرگاه طاق (زاویه‌ی 5/22 درجه نسبت به سطح افق) كاملاً پیوسته هستند و بعد از آن بهتدریج از هم فاصله می‌گیرند (تصویر 3و 4).
گنبدخانه‌ها معمولاً چهارضلعی هستند و زمینه‌ی گنبد به شکل دایره است. پس چهارضلعی باید به نحوی تبدیل به دایره شود. معماران سنتی برای این كار بهتدریج زمینه‌ی چهارضلعی را به 8، 16، 32 ضلعی و بالاخره به دایره تبدیل می‌كردند و برای سهولت در این امر از گوشه‌سازی استفاده می‌كردند. گوشه‌سازی گنبد مسجد اردستان از نوع پتكانه است؛ یعنی به صورت چند ردیف طاقچه كه روی هم سوار شده و جلو آمده‌اند.
آسیب‌هایی که موجب ویرانی یک بنای معماری می‌شوند، دو دسته هستند: آسیب‌های داخلی و خارجی. آسیب‌های داخلی مربوط به ذات بنا بوده و عامل درونی دارند (مانند از بین رفتن مقاومت مصالح یا جرزها) و آسیب‌های بیرونی دارای عوامل خارجی هستند (مانند رطوبت، زلزله و عوامل انسانی). یكی از مهم‌ترین آسیب‌های مسجد جامع اردستان، آسیب‌های ناشی از رطوبت است. رطوبت صعودی، به‌ویژه در جداره‌ی پیرامونی بنا به چشم می‌خورد (تصویر5). بروز شوره و تغییر رنگ مصالح نیز ناشی از عامل رطوبت نزولی است که به احتمال زیاد به علت فرسودگی مصالح بام ایجاد شده است. دیگر آسیب‌ها مربوط به از دست رفتن مقاومت و خاصیت مصالح و عناصر معماری هستند كه به علت عدم توجه و رسیدگی و یا مرمت‌های نادرست، در طول زمان ایجاد شده‌اند. استفاده از مصالح نامناسب همچون مهار فلزی، تهیه‌ی آجر از نقاط دیگر و عدم استفاده از مصالح بومی باعث بروز آسیب‌های متعددی در مسجد شده كه تمام آنها در زمره‌ی عوامل انسانی است. همچنین به علت عدم مدیریت صحیح و عدم طراحی مبلمان مناسب، در بسیاری از نقاط مسجد شاهد بروز آسیب‌هایی همچون آشفتگی منظر، تخریب، حک یادگاری بر سطح بنا و عدم حفاظت از آثار موجود هستیم. به طور كل می‌توان گفت خوشبختانه در مسجد جامع اردستان آسیب داخلی که مربوط به ساختار بنا می‌باشد به‌ندرت به چشم می‌خورد و تنها آسیب‌های ساختار بنا را می‌توان مربوط به عوامل بیرونی دانست كه با رسیدگی و توجه به‌موقع، قابل رفع و پیشگیری است.
مدارک فنی
پلان طبقه‌ی همکف مسجد جامع اردستان
منابع:
زرگر، اکبر. راهنمای معماری مسجد. وزارت مسکن و شهرسازی، تهران: انتشارات دید (چاپ اول)، 1386.
حاتم، غلامعلی. معماری اسلامی ایران در دوره‌ی سلجوقیان؛ موسسه انتشارات جهاد دانشگاهی (چاپ اول)، 1379.
آیتﷲزاده شیرازی، باقر. «مسجد جامع اردستان واقع در مركز محله‌ی محال»، در نشریه‌ی سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران. شماره‌ی 1، 1359.
بزرگمهری، زهره. جزوه‌ی مرمت تزئینات وابسته به معماری. مركز آموزش عالی میراث فرهنگی و گردشگری، 1383.
مطالب مرتبط
