داریوش بوربور و نشان شوالیه هنر و ادب فرانسه
گزارشی از ساناز رحیمی، خبرنگار اعزامی هنر معماری

نشان شوالیه‌ی هنر و ادب دولت فرانسه به افرادی اعطا می‌شود که در رشته‌ی خود در سطح ملی و جهانی کارهای برجسته و اثرگذار انجام داده باشند. در سال ۱۳۹۹ مقامات فرانسه، به‌پاس یک عمر فعالیت، خدمت، خلاقیت و پیشبرد ‌در زمینه‌ی اشاعه‌ی هنر، معماری، شهرسازی و نظریه‌پردازی، نشان شوالیه‌ی هنر و ادب را به داریوش بوربور، دیگر معمار ایرانی که مفتخر به دریافت این نشان گردیده (نسرین سراجی، دیگر معمار خوش‌نام ایرانی است که قبلا این نشان به وی اعطا شده است) اعطا نمودند. به‌دلیل همه‌گیری ویروس کووید 19، مراسم اهدای این نشان دو سال به تاخیر افتاد تا اینکه در روز چهارشنبه، چهاردهم اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۱ در جشنی با حضور شخصیت‌های علمی و هنری در سفارت فرانسه در ایران، به میزبانی سفیر فرانسه، فیلیپ تییِبو (Philippe Thiébaud) و همسر ایشان، این مراسم برگزار گردید.
داریوش بوربور متولد هفتم اردیبهشت‌ماه ۱۳۱۳ در تهران، معمار، شهرساز، طراح، مجسمه‌ساز، نقاش، محقق و نویسنده، از پیشگامان جنبش نوین معماری (اواسط قرن بیستم) و بنیان‌گذار برنامه‌ریزی و طراحی شهری مدرن در ایران. اکثرا او را به‌عنوان «پدر شهرسازی مدرن ایران» و فردی بنیادین در تاسیس و تحول شورای عالی شهرسازی می‌دانند. آنتونی کرافت (Anthony Krafft) منتقد معماری سوئیسی، داریوش بوربور را یکی از خلاق‌ترین معماران دانسته که احتمالا در مسیر ابداع سبک معماری جدید قرن بیستم ایران است. همچنین منتقد معماری مشهور فرانسوی، میشل راگون (Michel Ragon) او را فردی در جست‌وجوی سبک معماری مدرن ایرانی معرفی می‌کند.
داریوش بوربور برنده‌ی مسابقه‌ها و جایزه‌های بین‌المللی پرشماری بوده که از آن جمله می‌توان به جایزه‌ی مرکوری طلا از ایتالیا (Gold Mercury International Award)، ۱۳۵۴؛ ۵۰ معمار برجسته‌ی جهان در دومین همایش و نمایشگاه بین‌المللی آثار معماران مشهور دنیا در بلگراد (Fifty Outstanding Achitects of the World)، 1367؛ تاثیرگذارترین فارغ‌التحصیلان علمی دانشگاه لیورپول انگلستان، ۱۴۰۰؛ اشاره نمود.
داریوش بوربور تحصیلات ابتدایی خود را در ایران گذراند و در سیزده‌سالگی برای ادامه‌ی تحصیلات به انگلستان رفت. او پس از دریافت دیپلم از دانشگاه کمبریج، لیسانس معماری و کارشناسی ارشد شهرسازی را از دانشگاه لیورپول دریافت کرد و دکتری‌ خود را در حوزه‌ی معماری مناطق گرم و خشک در دانشگاه ژنو (۱۳۴۰) زیر نظر معمار و شهرساز نام‌آشنای فرانسوی، پروفسور اوژن بودوئن (Beaudouin Eugène) انجام داد. بوربور هم‌زمان با گذراندن دوره‌ی دکتری خود، با پروفسور آرنولد اوشل (Arnold Hoechel)، شهرساز معروف سوئیسی و معماران آوانگارد رابرت فرِی (Robert Frei) و کریستین هونزیکر (Christian Hunziker)، در چندین پروژه از جمله اولین بولینگ خودکار در ژنو و بیروت همکاری کرد.
از دید خودِ داریوش بوربور، زندگی‌اش به چهار دوره‌ی تقریبا بیست‌ساله تقسیم‌پذیر است. دوره‌ی اول سال‌های یاد‌گیری، دوره‌ی دوم سال‌های حرفه‌ای، دوره‌ی سوم سال‌های پژوهش و تحلیل و دوره‌ی چهارم سال‌های فعالیت‌های گسترده‌ی پژوهشی در حوزه‌ی معماری، شهرسازی و ایران‌شناسی. او در مصاحبه‌ای می‌گوید: «دوره‌ی اولیه‌ی زندگی من بیشتر مربوط به فعالیت‌های يادگیری، ورزشی، هنر، نقاشی، گرافیک، عکاسی و تئاتر بوده است. البته در کنار این فعالیت‌ها من به نوشتن نیز مشغول بوده‌ام؛ بیشتر، داستان‌های کوتاه که در دوران دانشگاه در انگلستان منتشر شدند».
به‌گفته‌ی وی، دوره‌ی حرفه‌ای زندگی او (دوره‌ی دوم) در ایران بیش از ۱۷ سال به طول نینجامید که در این سال‌ها به فعالیت معماری، برنامه‌ریزی شهری، معماری منظر، طراحی، مجسمه‌سازی و همچنین طراحی مبلمان می‌پرداخت. در این دوره، او در سال ۱۳۴۰ به‌عنوان معاون مدیر فنی شرکت «ایران‌راه» -بزرگترین شرکت ساختمانی زمان خود در ایران- به تهران بازگشت. در سال ۱۳۴۳، او شرکت خود را با نام «مهندسین مشاور بوربور» تاسیس نمود. این شرکت با مدیریت و پشتکار وی در زمان کوتاهی به یک مؤسسه‌ی بزرگ مهندسین مشاور شامل رشته‌های معماری، شهرسازی، طراحی داخلی، محیط زیست، مهندسی سازه، تاسیسات، برق و برآورد و متره تبدیل شد.
ساختمان مرکزی این شرکت-که بوربور آن را طراحی کرده بود- در بلوار شهرزاد دروس قرار داشت و بیش از 200 نیرو در آن فعالیت داشتند. این ساختمان دفتر مرکزی مهندسین مشاور بوربور بود و ساختمان دیگری روبه‌روی همین دفتر در پنج طبقه که هریک مختص به یک رشته‌ بود، قرار داشت. بعدها شعبه‌هایی از این شرکت در شهرهای مختلف ایران راه‌اندازی شد. در سال ۱۳۵۵، داریوش بوربور کنسرسیوم «سپهر ایران» (Sphere Iran) را با چند شرکت تخصصی محیط زیست بین‌المللی به‌منظور تدوین طرح جامع محیط زیست منسجم ایران تاسیس نمود. در پایان این دوره او برای بار دوم وطن را ترک کرد و برای چندین سال به خارج از کشور رفت.
استاد احمد سعیدنیا، طراح شهری و مدیر سابق بخش طراحی شهرسازی مهندسین مشاور بوربور، درباره‌ی آثار این دوره از زندگی داریوش بوربور می‌گوید: «آثار معماری و شهرسازی داریوش بوربور جزو بهترین آثار معماری و شهرسازی در ایران بود. او این قدرت را داشت تا بهترین اشخاص را برای انجام کار در حوزه‌ها‌ی گوناگون دفتر خود شناسایی کند و به همکاری بگمارد. طرح‌ها و آثار داریوش بوربور کاملا منحصربه‌فرد بودند. زمانی‌که در دفتر بوربور شروع به کار کردم متوجه شدم که این شرکت بسیار مستقل عمل می‌کند و تحت تاثیر هیچ نیرو و یا تفکر خارجی‌ قرار ندارد. بوربور ساعت‌های متمادی به بررسی جزئیات می‌پرداخت و در عین حال از برنامه‌های کلی کار نیز غافل نمی‌شد.»
همچنین ایرج کلانتری دراین‌باره چنین بیان‌می‌دارد: «زمانی‌که بوربور وارد دوره‌ی فعالیت حرفه‌ای خود شد، من معماری تازه‌کار و هم‌سن خود او بودم. برخلاف اینکه به‌تازگی کار حرفه‌ای را شروع کرده بود، قادر به انجام کارهای بزرگی بود که از نظر من از اعتمادبه‌نفس ذاتی نشات می‌گرفت؛ اعتمادبه‌نفسی که برای مقابله با پروژه‌های در مقیاس بزرگ و پیچیده به او جرئت می‌بخشید. شروع فعالیت حرفه‌ای نیازمند گستره‌ی وسیعی از قابلیت‌های اجتماعی، سیاسی و مالی، تکنیکی و دانش است. معمارانی چون داریوش بوربور، علاوه بر اینکه دارای این صلاحیت‌ها بودند، توانستند تا با پیشرفت‌های تکنولوژی نیز، حرکت کنند. کم‌کم متوجه شدم که آثار معماری داریوش بوربور دارای نظم و منطق خاصی هستند اما در عین حال برخی از این آثار دارای حس سوررئال بودند؛ برای نمونه، پنجره‌‌هایی که برای دفتر خود طراحی کرده بود چشم را تداعی می‌نمود.»
کریمی حکاک، استاد ممتاز زبان، ادبیات و فرهنگ فارسی دانشگاه مریلند، درباره‌ی شخصیت و آثار بوربور چنین می‌گوید: «همه می‏دانند که فرهنگ مقوله‌ی متنوع و پیچیده‌ای است، ولی تعداد کمی واقف به ابعاد و گستردگی آن هستند، اندک ‌افرادی به خلاقیت آگاهانه آن می‏پردازند و انگشت‌شماری نسبت به جزئیات یک فرهنگ خاص احاطه پیدا می‏کنند. مجموعه‌ی مقالات، سخنرانی‌ها و مصاحبه‏های داریوش بوربور، ما را متوجه بسیاری از جنبه‏های گوناگون فرهنگ می‏نماید، نه تنها فرهنگ جدید و مدرن ایران، بلکه دیدگاهی از فرهنگ جهانی که خود آن را شخصا تجربه کرده است. این تکثر در بینش فرهنگی داریوش بوربور تعیین‌کننده‌ی دیدگاه‏های وی در پیدایش فرهنگ، فرهنگ در حال پیدایش و فرهنگ‌سازی است «بینشی با چابکیِ عقلانی و وضوح ذهنی، که خواننده را با کل عناصر گسترده‌ی فرهنگ رو‌به‌رو می‏نماید. مجموعه‌ی مقالات، سخنرانی‌ها و مصاحبه‏های داریوش بوربور خلاصه‏ای است از یک زندگانی نتیجه‌بخش و پربار، نمایانگر فعالیت‏های کاری و دستاورد‏های شخصی است خودساخته، همچنین نمونه‏ای است از ظرفیت رشد درونی و بیرونی یک فرد.»
آثار معماری دفتر داریوش بوربور شامل خانه‌ها، بناهای اداری، دانشگاهی، تجاری و به‌طور کلی طیف وسیعی از کاربری‌ها است. چیزی که همیشه مورد توجه داریوش بوربور بوده، به‌کارگیری خلاقیت در آثارش است؛ خلاقیتی که برخواسته از نحوه‌ی استفاده از مصالح و طبیعت واقعی سازه و ساختمان باشد. به‌گفته‌ی او، هیچ‌وقت سعی نکرده تا از سبک خاصی پیروی کند اما یقینا آثار او دارای سبک و سیاق خاصی هستند که کاملا ناخودآگاه به کار گرفته شده است. در دوره‌ی سوم، داریوش بوربور به پاریس رفت و شرکت خود را با نام «Borbor International Management Consultants» تاسیس نمود که سال‌ها به معماران و شهرسازان، مشاوره و خدمات پژوهشی و کتابخانه‌ای ارائه می‌داد. پس از چند سال، بوربور پاریس را به مقصد آمریکا ترک کرد و در آنجا به معماری و پژوهش‌هایی درباره‌ی ایران پرداخت. این فعالیت‌ها تا سال ۱۳۷۰ ادامه داشت؛ سالی که بوربور دوباره به ایران بازگشت و دوره‌ی چهارم آغاز گردید.
در دوره‌ی چهارم، پس از بازگشت مجدد به ایران او «پژوهشکده و کتابخانه‌ی مطالعات ایرانشناسی» را به‌صورت مؤسسه‌ای خصوصی، مستقل، غیرانتفاعی و غیردولتی و با تاکید خاص بر تحقیقات در رشته‌های بکر و نو، بنیان‌گذاری می‌کند. هدف این موسسه، گردهم ‌آوردن گروه کوچکی از پژوهشگران در حوزه‌های متفاوت و هدایت برخی پژوهش‌هایی بود که ناممکن بود توسط یک نفر انجام شود.
داریوش بوربور در کنار فعالیت‌های معماری، از دیگر هنرها نیز غافل نشد، نقاشی، مجسمه‌سازی، گرافیک و عکاسی از دیگر علایق او بودند. همچنین او نویسنده‌ای زبردست در حوزه‌ها‌ی معماری، شهرسازی و ایران‌پژوهی است. به‌گفته‌ی خودش، چون‌که مایل به انجام کار نصفه‌نیمه نبوده و نیست، از کار تدریس کناره‌گیری کرده تا تمام توجه و دقت خود را صرف کار حرفه‌ای و پژوهش کند.

منابـــع
مصاحبه‌ی هنر معماری با داریوش بوربور

On the occasion and in appreciation of Dariush Borbor’s lifelong contributions “Documentary, Directed by Hamid Reza Hosseini“ , YouTube