خانـه‌ی هُنرمنـدان ایران
بیـژن شـافعی
از آغاز تا طرح توسعه (1389-1379)
متن از امیر بانی‌مسعود و حمیدرضا ناصرنصیر
یکی از معماران نسل سوم که در پی یافتن پلی بین گذشته و آینده است، بیژن شافعی (متولّد سال 1339 خورشیدی) است. او در کارنامه‌ی معماری خود، هم در امر پژوهش و هم در طرّاحی، سابقه‌ی درخشانی دارد. شافعی جزو پایه‌گذاران گروه تحقیقاتی «معماری دوران تحوّل ایران» به همراه سهراب سروشیانی و ویکتور دانیل است. این گروه تا این زمان کتاب‌های معماری نیکلای مارکف (1382)، معماری کریم طاهرزاده بهزاد (1384) و معماری وارطان هوانسیان (1387) را منتشر کرده است. شافعی در بُعد طرّاحی در کارنامه‌ی حرفه‌ای خود طرح ساختمان‌های مسکونی خیابان نصرت شرقی در تهران (طرّاحی و ساخت بین سال‌های 1371 و 1372 خورشیدی)، ساختمان عمارت زعفرانیه در تهران با همکاری ناهید بریانی (طرّاحی و ساخت بین سال‌های 1375 و 1377 خورشیدی)، بنای باغ فردیس در کرج با همکاری ناهید بریانی (طرّاحی و ساخت بین سال‌های 1376 و 1377 خورشیدی)، ساختمان نمایندگی شرکت OCE در تهران با همکاری پریناز میرزایی و کامبیز فرهنگ فرّهی (طرّاحی و ساخت در سال 1377 خورشیدی)، مرکز چاپ و انتشارات دارآباد در تهران با همکاری ناهید بریانی (طرّاحی و ساخت بین سال‌های 1379 و 1380 خورشیدی)، ساختمان اداری بُخارست در تهران (طرّاحی و ساخت بین سال‌های 1383 و 1385 خورشیدی) و ده‌ها پروژه و طرح اجراشده‌ی دیگر دارد.
از سربازخانه‌ی دیروز تا خانه‌ی هُنرمندان امروز
حمیدرضا ناصرنصیر
هنگامی که ساختمانی قدیمی در خیابان ایرانشهر در واپسین سال‌های دهه‌ی هفتاد شمسی در جریان بازسازی برای تغییر کاربری از پادگانی نظامی به مرکزی برای هُنرمندان آماده می‌شد، شاید کمتر کسی فکرش را می‌کرد که همین بنای ساده، کهنه، و نسبتاً کوچک، ظرف قریب به تقریباً یک دهه به یکی از زنده‌ترین و پررونق‌ترین کانون‌های هُنری پایتخت بدل شود؛ امّا گرمی فضای این بنای کهن و حضور آن در میانه‌ی باغی مفرّح، بیشک به مدد حضور و همّت بزرگان هُنر از شاخه‌های مختلف، و خلاقیت و شور و نشاط جوانان هُنرمند و هُنردوست، و صدالبتّه زحمات بسیار مدیران و کارکنان علاقه‌مند این مجموعه‌ی هُنری، ممکن شده است.
ساختار سازمانی متفاوت این مجموعه با راهبری آن توسّط «شورای عالی خانه‌ی هُنرمندان ایران» که متشکّل از نمایندگان 9 سازمان غیر دولتی هُنری در رشته‌های متفاوت بود توان ویژ‌ه‌ای بدان بخشید، تجهیز همزمان این مجموعه به امکانات متنوّع همچون آمفی‌تئاترها و گالری‌های نمایشگاهی، کارآمدی آن را دوچندان ساخت، و برخورداری آن از کافه تریاها و فروشگاه‌های محصولات هُنری سبب شد تا طیف‌های متنوّع‌تری از مخاطبان اجتماعی جذب آن شوند و در معرض تماس با فضای فعالیت‌های هُنری کشور قرار گیرند. این وجوهْ تجربه‌ی جدیدی را رقم زدند که پیش از این با چنین مختصّاتی در هیچ‌یک از دیگر کانون‌های هُنری کشور دیده نشده بود و چه موزه‌ها، چه سالن‌های تئاتر، و چه اخیراً فرهنگسراها، هر یک طیف‌های محدودتری از آفرینندگان و مخاطبان آثار هُنری را به خود جذب می‌نمودند.
اندکی بعد، خانه‌ی هُنرمندان ایران عصر و غروب خاموش و خلوت منطقه‌ی اداری ایرانشهر را رونقی دیگر بخشید و به محلّ تلاقی و دیدار جوانان از چهار گوشه‌ی تهران مبدّل شد؛ طیف فعّالیت این کانون فرهنگی تنها به موضوعات هُنری محدود نماند و مدّتهاست پای فلسفه، علوم اجتماعی، مباحث نظری، و علوم انسانی نیز به سالن‌ها و فضاهای آن باز شده است. خانه‌ی هُنرمندان ایران دامنه‌ی حضور خود را به‌عنوان یک عنصر شهری پویا به محیط اطراف خود تسرّی داد و فضای باز پیرامون آن به عرصه‌ای برای برخوردها و تعاملات اجتماعی تبدیل شد؛ چنانکه این تأثیر محیطی نیز به همین نیز محدود نماند و طیف نامرئی‌تری از اثرگذاری آن را باید در زنجیرهای از مراکز آموزشی، فرهنگی، و هُنری از خیابان انقلاب تا خیابان کریمخان جست‌وجو کرد.
در مرحله‌ی بعد، طیف روزافزون تقاضا، نیاز به فضاهای جدید را نشان داد و ساختمان جدیدی برای در بر گیری فعّالیت‌های نمایشی در منطقه‌ی شرقی «خانه» احداث شد و اندکی بعد به چهار گالری الحاقی دیگر نیز مجهّز شد؛ گالری‌های چهار فصل به دست همان معماری طرّاحی شدند که یک دهه پیش آستین‌ها را برای بازسازی سربازخانه‌ی قدیمی و تبدیل آن به کانونی هُنری بالا زده بود و این بار طرح الحاقی خود را باز با آجر، امّا با پیکره‌هایی منحنی و به‌کلّی متفاوت با طرح اوّلیه درافکند! این بنای قدیمی گرچه ساده و بی‌پیرایه است، امّا به نظر می‌رسد از سوی هُنرمندان ایران به عنوان «خانه» پذیرفته شده باشد.
خانه‌ی هُنرمندان ایران از آغاز تا طرح توسعه (1379-1389)
خانه‌ی هُنرمندان ایران یک پروژه‌ی بازسازی و تغییر کاربری است که در سال 1379 از طرف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ایران به مشاور گزینه ارجاع شد و مدّت‌زمان کوتاهی در سال 1379 طرّاحی و اجرا گردید. این ساختمان در گذشته بنای نیمه‌مخروب‌های بوده که به محلّ تجمع بزهکاران تبدیل شده بود و محلّ ناامنی محسوب می‌شد: از حضور مردم در این مکان خبری نبود؛ امّا اکنون به یکی از زنده‌ترین و امن‌ترین فضاهای عمومی شهر تبدیل شده و علاوه بر فعّالیت‌های هُنری در ساختمان و محوّطه‌ی خانه‌ی هُنرمندان، مردم عادّی نیز از پارک و محیط اطراف آن بهره‌مند می‌شوند.
پلان ساختمان که جزئی از پادگان و سررشته‌داری ارتش محسوب می‌شد، شباهت بسیاری دارد به تیپ پلان‌هایی که در دهه‌ی 20 و 30 در نقاط مختلف ایران برای ساختمان‌های عمومی استفاده می‌شد. این تیپ پلان‌ها، یک لابی بزرگ ورودی دارد و یک پلّه‌ی سراسری که به دو طبقه بالا مرتبط است و همچنین راهروهای یک‌طرفه‌ای که از یک طرف نور می‌گیرند و از طرف دیگر به اتاق‌های بزرگ ساختمان دسترسی دارند.
با مطالعاتی که انجام شد، مشخّص گردید که سقف خانه‌ی هُنرمندان در قسمت ورودی قبلاً شیروانی بوده، بعداً شیروانی آن را برداشته و سقف با خرپا به‌صورت صاف روی آن پوشش داده شده است. بنابراین، برای رسیدن به حجمی بهتر و ایجاد یک نقطه‌ی عطف در محلّ ورودی اصلی، دوباره شیروانی در همان نقطه اجرا شد. ستون‌های موجود در فضای لابی ورودی، قوطی فلزّی است که برای هماهنگی با ویترین‌های کنار آن، به ابعاد ستون آجری اوّلیه تغییر یافته‌اند و فضای ورودی، حالت رواق‌گونه‌ای دارد که شکوه بیشتری به فضا بخشیده است.
در کف‌سازی‌ها سعی شده که سنگ‌های ایرانی مانند آذرشهر قرمز و زرد و همچنین سنگ محلات که رنگ گرمی دارد، استفاده شود. برای پنجره‌های راهروها که به پارک دید دارند، پرده‌هایی از ترکیب چوب و پارچه طرّاحی شده که روی پنجره به شکلی قرار می‌گیرند که هنگام باز و بسته شدن مزاحم پنجره‌ی اصلی نباشد؛ این طرح هویّتی دارد از معماری چند دهه‌ی قبل تهران، زمانی که ابعاد شیشه‌ها محدود بود و پنجره‌های عمودی بلند با خطوط افقی تقسیم‌بندی می‌شد.
تقسیمات انجام شده روی پرده‌های خانه‌ی هُنرمندان برگرفته از معماری «آردکو» است. در زیرزمین، یک سقّاخانه و یک حوض پیشبینی شده که محیطی دنج و آرام به شکل یک لکّه‌ی فیروزهای رنگ در میان فضاهای خانه‌ی هُنرمندان است.
در بخش‌های انتهایی دو بال طبقه‌ی همکف، در قسمت شرق، رستوران و در قسمت غرب، گالری قرار دارد که در فواصل آنها، اتاق‌هایی برای صنف‌های هُنری و جلسات پیشبینی شده است. ویترین‌های دو طرفه در داخل اتاق‌ها به شکل کمد و از سمت راهروها به شکل ویترین‌های نمایش محصولات هُنری در نظر گرفته شده است.
در طبقه‌ی اوّل، آمفی‌تئاتر در انتهای بال غربی واقع شده که نمای دیوارهای آن ترکیب آجر و خطوط کاشی فیروزهای است. همچنین سالن کنفرانس در قسمت مرکزی این طبقه‌ی روی لابی ورودی واقع شده است. دو تراس بام روی بال‌های شرقی و غربی به‌منظور پذیرایی در فضای باز پیشبینی شده‌اند.
طرح توسعه‌ی 1389
فعّالیت‌های چشمگیر خانه‌ی هُنرمندان ایران و استقبال گسترده مردم در دهه‌ی اوّل فعّالیتش آن را کمبود فضاهای نمایشگاهی‌ـ‌همایشی روبه‌رو ساخت و نظر به محدودیت‌های فوق، طیّ نامهی مورّخ 13/8/86 از سوی خانه‌ی هُنرمندان ایران به شهردار کلانشهر تهران، مأموریت ارائه‌ی خدمات طرّاحی و مشاوره و اجرای پروژه‌ی توسعه‌ی خانه‌ی هُنرمندان ایران به دفتر طرّاحی بیژن شافعی محوّل گردید.
این دفتر از همان ابتدا، پس از برداشت دقیق مکان طرح و هماهنگی با نقشه‌های موجود خانه‌ی هُنرمندان ایران گزینه‌ای ارائه نمود که امکان ایجاد چهار سالن مستقل چندمنظوره را تأمین نماید. سالن‌ها در فضای حیاط‌های پشت خانه‌ی هُنرمندان به‌نحوی طرّاحی گردیدند که تهویه‌ی راهروهای ارتباطی خانه از بین نرود و ضمناً دسترسی از راهروهای خانه به سالن‌های جدید با یک فیلتر ارتباطی صورت پذیرد. در همین ارتباط، امکان خروجیِ اضطراری که قبلاً در خانه‌ی هُنرمندان برای هیچکدام از سالن‌ها تأمین نشده بود، برای کلّیه‌ی سالن‌ها ایجاد گردید که مجموعاً به 8 بخش تقسیم می‌شوند. سالن‌های جدید به ساختمان قدیمی نمی‌چسبد و امکان ارتباط با یک دهلیز از طریق راهروها صورت پذیرفته است.
این گسترش به‌گونه‌ای طرّاحی گردید که خود سالن‌ها هیئتی مجسّمه‌گونه و هُنرمندانه داشته باشند، و ضمناً محور ارتباطی ضلع شمالی خانه‌ی هُنرمندان را به باغ هُنر پیوند دهند؛ محوری که قبلاً با ایجاد یک کانتر به‌کلّی مسدود گردیده و امکانات ارتباطی با باغ هُنر را از میان برداشته بود. طرح‌ها پس از تهیّـه‌ی نقشه‌های مرحله‌ی اوّل در فضای باغ خانه‌ی هُنرمندان به صورت طرح سه‌بُعدی ارائه گردیدند و مورد تأیید قرار گرفتند. پس از تهیّه‌ی طرح فاز اوّل معماری، نقشه‌های مرحله‌ی دوّم معماری و نقشه‌های سازه آماده شدند.
نقشه‌های سازهای بر اساس یک سازه‌ی بسیار سبُک با دهانه‌های مناسب برای سالن‌ها طرّاحی شد. طرّاحی سازه به شکلی انجام پذیرفت که میزان مصرف آهن در هر متر مربّع به حدّاقل رسیده و امکانات اجرایی با کیفیّت بسیار ساده و سریع انجام پذیرد.
بودجه‌ی مورد نظر می‌بایستی از محلّ شهرداری منطقه 6 تأمین می‌گردید. مشکلات منابع مالی از طرف شهرداری زمان شش ماهه‌ی پروژه را تمدید نمود و سالن‌ها با محدودیت مالی فراوان در انتهای دهه‌ی نخست فعّالیت خانه‌ی هُنرمندان آماده‌ی بهره‌برداری موقّت شد. این محدودیت‌ها باعث شد سقف کاذب اصلی و تأسیسات مکانیکی و الکتریکی مناسب جهت سالن‌ها تأمین نگردد و با عدم تأمین منابع مالی 2 سال بعد از افتتاح نیز نواقص فوق پابرجا مانده است. امکانات فضایی برای چهار سالن به‌گونه‌ای تأمین گردیده است که این فضاها به سرعت قابل تغییر فضا جهت نمایشگاه‌های موقّت چندمنظوره با روشنایی طبیعی، مصنوعی، سالن نمایش و کنفرانس 100 نفره، فضای کارگاه باشند. ارتباط با راهروهای اصلی خانه‌ی هُنرمندان از داخل و امکان دسترسی اضطراری از خارج فضا برای کلّیه‌ی سالن‌ها امکان‌پذیر گشته است. دهلیزهای مابین خانه‌ی جدید و قدیم محلّ نمایش آثار تجسّمی پیشبینی شده است؛ و در نهایت بام خانه‌ی جدید محلّ تجمّع فضای باز نمایشگاهی با تأمین امکان سقف سازه‌ی سبُک در نظر گرفته شد که پیش بینی‌های لازم در سازه برای آن صورت پذیرفته است.
نام پروژه: خانه‌ی هُنرمندان ایران 1379
مشاور طرح و ساخت: مهندسان مشاور گزینه
طرّاح معماری: بیژن شافعی
همکاران طرح معماری: پریناز میرزایی، کیوان خطیر
طرّاح سازه: کوروش صفایی
طرّاح تأسیسات مکانیکی: عبّاس عمیدی
طرّاح تأسیسات الکتریکی: وحید کاشانی
مدیریت کارگاه: کامبیز فرهنگ فرهی، محمّد صفائیان
کارفرما: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
مدارک فنی
مطالب مرتبط
