حمام تاریخی سلطان امیر احمد كاشان
Soltan Amir-ahmad Historical Bath
مرضیه طبائیان (عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان)
تاریخچه‌ی بنا
این مجموعه از قدیمی‌ترین حمام‌های ایران به شمار می‌رود كه در محله‌ی سلطان امیراحمد (خیابان علوی) شهر كاشان قرار دارد. كارشناسان آثار باستانی، از آثار به‌جامانده از دوران قبل از زلزله‌ی سال 1192 هجری قمری كاشان، قدمت این حمام را به دوران سلجوقیان می‌رسانند. لیكن بنای فعلی بازمانده دوران قاجاریه است. در برخی متون نیز تاریخ 1092 هجری به چشم می‌خورد. (به طور کلی سه زلزله‌ی مهمی که در سال‌های 982 هجری قمری در دوران صفویه و سپس در سال 1192 هجری قمری در دوران زندیه و در سال 1292 هجری قمری در دوران قاجاریه در شهر کاشان رخ داده است، این حمام را در طول زمان دچار خرابی و تغییراتی کرده است.)
سیر تحول بنا
حمام فعلی در زمان قاجاریه و در سال 1292 هجری قمری بر روی بازمانده‌های حمام قبلی بنا شد و حمام کوچکی به مجموعه‌ی آن اضافه گشت. این بنا که حدود 1000 مترمربع وسعت دارد، تا سال‌های پیش دایر بوده و پس از چند سال تعطیلی، توسط اداره‌ی میراث فرهنگی کاشان مورد توجه قرار گرفت، مرمت شد و اکنون به سفره‌خانه‌ای تبدیل شده است.
معماری بنا
این حمام از جمله حمام‌های دوگانه یا دوقلو است که شامل فضاهایی از جمله پیشخوان، هشتی، راهروهای ارتباطی، سربینه، اتاق شاه‌نشین و جز اینهاست. بخش اعظم این بنا را حمام بزرگ تشکیل می‌دهد. ورودی حمام دارای سردری معظم همراه با جلوخانی است که به آن تشخص مضاعف بخشیده است. سردر، پشت‌بندهای کاشی‌کاری‌شده، طاق یزدی‌بندی و طاقنماهای مقرنس‌کاری‌شده‌ی زیبایی دارد. گچبری‌های بالای درگاه و دیگر قسمت‌های سردرب بر ظرافت و زیبایی آن افزوده‌اند. بیشتر تزئینات این بخش از نقوش گل و بته و کبوتر و همچنین مجسمه‌ها و تصاویری از زنان و مردان و تصویر شکارگاه‌های اطراف شهر بوده که در گذر ایام از بین رفته‌اند.
هشتی حمام در پشت این سردرب واقع است و سقفش رسمی‌بندی ساده و خوش‌تناسبی دارد. پس از عبور از این بخش و گذر از دالانی با چرخش‌های متوالی می‌توان به سربینه‌ی حمام راه یافت. «علت ایجاد راهروهای پیچ در پیچ در حد فاصل دهلیز و ورودی حمام این مسئله بوده است که تغییر قابل ملاحظه‌ی دمای هوا به‌یکباره باعث آزار و اذیت مراجعه‌کنندگان نشود و هوای گرم و سرد نتوانند به‌راحتی تعویض شوند.» (پیرنیا، 1372)
این حمام مطابق معمول و اصول رایج در طراحی حمام های ایرانی، شامل دو بخش سربینه و گرمخانه است. سربینه فضایی با قاعده‌ی هشت‌ضلعی است که هشت ستون آن را به دو فضای متفاوت تقسیم کرده‌اند. فضای میانی محل تردّد و عبور بوده و با سقف رسمی‌بندی مرتفع و مزیّنی پوشیده شده است. این سقف در زمین‌لرزه‌ی سال 1292 هجری قمری تخریب و همزمان با ساخت خانه‌ی بروجردی‌ها که در مجاورت حمام قرار دارد، نسبت به ساخت سقف آجری و کاشیکاری آن اقدام شد. فضای پیرامون که کف آن بالاتر است، محل کندن رخت (صفه) و استراحت است. فضای میانی حوضی هشت‌گوش در مرکز دارد و دارای تزئینات معلّق در سقف است. در میانه‌ی شمسه‌ی رسمی‌بندی سقف و بر بالای حوض، نورگیر بزرگی قرار دارد که نقوش کاشی گرداگرد آن بر زیبایی‌اش افزوده‌اند.
نور داخلی فضاها توسط جامخانه یا گلجام و به طور مستقیم از سقف حمام تأمین می‌شده است. این عناصر که از جنس شیشه بوده‌اند، در سرتاسر فضای بام قرار داشته تا روشنایی حمام را در تمام طول سال و در فصول مختلف تأمین نمایند. تعداد این شیشه‌ها در جام‌ها، بستگی به محوطه‌ی حمام داشته است. قطر جام‌ها و تعدادشان نیز بستگی به گرما و سرمای فضای زیر آن داشت. در بعضی فصول با برداشتن گلجام‌های این نورگیر، دما و رطوبت هوای سربینه را تنظیم می‌کرده‌اند.
فضاهای پیرامونی سربینه سقف‌های کوتاهتری دارند. در این فضاها، غرفه‌هایی هست که مهم‌ترین آنها دو غرفه‌ی روبه‌روی هم با قاعده‌ی نیم‌هشت در محور سربینه است. از غرفه‌ها و طاقچه‌های متعدد فضاهای پیرامون سربینه، گوشه‌ها و فضاهای خصوصی‌تری پدید آمده است. سقف و دیوارهای این قسمت دارای تزئینات آهک‌بر است.
کاشیکاری گنبد میانی سربینه با ازاره‌ی کاشی فضا را تکمیل می‌کند. این نوع کاشیکاری از نوع زیرزنگی است که کاشی خشتی بوده و روی نقش آن لعاب شیشه‌ای وجود دارد و در کوره پخته شده است. درگاه ورود به سربینه و خروج از آن به طرف گرمخانه، در مقابل یکدیگر قرار دارند و تداعی‌کننده‌ی محور فضا هستند. خروج از سربینه و ورود به گرمخانه، با دو چرخش نود درجه و از طریق میان‌در صورت می‌گیرد. میان‌در به فضاهای خدماتی دیگر از جمله دستشویی و فضاهای نظافت نیز راه داشته است.
فضای گرمخانه‌ی حمام بزرگ توسط چهار ستون به سه بخش تقسیم شده است: دو قسمت طرفین که نسبتاً کوچکتر است و هر یک حوض در میانه دارند. این فضاها قاعدتاً به نشستن و استحمام اختصاص داشته و بخش میانی راه تردد و رسیدن به خزینه بوده است. درگاه خزینه‌ی حمام در میانه‌ی ضلع مقابل ورودی قرار دارد. خزانه یا خزینه در حمام‌های کامل سه عدد بوده که یکی برای آب گرم و یکی برای آب سرد و در وسط این دو، خزانه‌ی آب ولرم جای می‌گرفته است. هیچکس در هر دو خزانه‌ی آب سرد و آب گرم نمی‌رفت. اعیان هم، گرمخانه‌ی خصوصی در دو گوشه‌ی خزانه داشتند که به جای خزانه دارای حوضچه‌ای کوچک به نام «دستک» بود. طاق‌ها و تویزه‌های گرمخانه نیز آهک‌بری داشته که در طول زمان دچار آسیب شده‌اند.
حمام کوچک
ورودی حمام کوچک ساده است. با عبور از دالان می توان وارد سربینه شد. سربینه‌ی حمام کوچک، فضایی با قاعده‌ی هشت و نیم‌هشت است که سکوهایی پیرامون آن قرار دارند و طاقی رسمی‌بندی آن را می‌پوشاند. تزئینات سقف و ازاره‌ی این سربینه به تزئینات سربینه‌ی حمام بزرگ شباهت کامل دارد.
گرمخانه و دیگر قسمت‌های این حمام احتمالاً در دوره‌ی اخیر تغییراتی یافته و صورت اصلی خود را از دست داده است. «برای گرم کردن کف حمام زیر قسمت گرمخانه، گربه‌روهایی را ساخته و دود و آتش را به آن راه می‌دادند تا دود از دودکش آن خارج شود. در بینه تعداد این گربه‌روها کم می‌شده است. به این ترتیب گربه‌روها نقش رادیاتورها را در فضای حمام بازی کرده و کف فضا برای عبور و یا نشستن افراد گرم می‌شده است.» (پیرنیا، 1372)
بام این حمام به عنوان یکی از جالب‌ترین بام‌های گنبدی‌شکل است که در خط آسمان محله‌ی تاریخی علوی دیده می‌شود. در قدیم از بام حمام‌ها به منظور خشک کردن لباس افراد و لُنگ و قطیفه استفاده می‌شد. به همین منظور راه‌پلّه‌ای برای پشت بام حمام در نظر می‌گرفتند.
مطالب مرتبط
