ثـبت جهانی راه آهن سراسری ایران، یکی از بزرگترین پروژه های عمرانی تاریخ معاصر کشور (میـراث جهــانی یونسکـــو)، نوشته‌ی فرامرز پارسی

داستان راه‌‌‌آهن سراسری برای من از مجله‌ی معمار و نوشتن مقاله‌‌ای برای بخش ایران شماره‌ی فروردین و اردیبهشت سال 89 آغاز شد که موضوع آن شماره، معماری ایستگاه‌های راه‌‌آهن در نظر گرفته شده بود. به روال معمول کار را با مطالعات تاریخی آغاز کردم و دریافتم طرح پروژه‌ی ‌‌راه‌‌آهن سراسری متعلق به اواخر قاجار بوده که به پیشنهاد صنیع‌‌الدوله پس از به دست آمدن تجربه‌ی احداث حدود 400 کیلومتر ‌‌ راه‌‌آهن در نقاط مختلف ایران در دستور کار قرار گرفته بود. در دوره‌ی رضاشاه با تغییراتی در مسیر‌‌ راه‌‌آهن سراسری، پروژه مجددا آغاز گشته و تا سال 1317 راه‌‌آهن سراسری با همکاری چندین کشور و با مدیریت شرکت کانسکس اتریش با عبور از اقلیم‌‌های گوناگون و با ساخت سازه‌‌های متعدد شامل پل‌‌ها، تونل‌ها، سازه‌‌های حفاظتی و از همه مهم‎تر ایستگاه‌های راه‌‌آهن، در مسیری از بندر شاهپور تا بندر ترکمن و البته مسیرهای فرعی به سمت مشهد و زنجان به بهره‌‌برداری می‌‌رسد و علاوه بر ایجاد یک زیرساخت توسعه‌ی بسیار مهم برای کشور در تعیین سرنوشت جنگ جهانی دوم نقشی استثنایی ایفا می‌‌کند.
در این مقاله سعی شد بر نقشی که معماری ایستگاه‌های راه‌‌آهن بر معماری شهرها و روستای مجاور از خود برجای نهاده تاکید شود. همچنین ایستگاه‌های راه‌‌آهن نه تنها رقیبی برای دروازه‌‌های ورودی تاریخی شهرها معرفی شدند بلکه به عنوان دروازه‌‌های ورود مدرنیته نیز مطرح شدند.
در سال 90 تا 92 بخش‌هایی از پیاده‌‌روی از خلیج فارس تا دریای خزر به طول 1800 کیلومتر را در کنار خط آهن انجام دادم. مخصوصا مرحله‌ی آخر این پیاده‌‌روی از گرمسار تا فیروزکوه از کنار خط آهن جنوب به شمال انجام شد.
ایده‌ی مستندسازی و حفظ و احیای ایستگاه‌های راه‌‌آهن و در نهایت ثبت ملی آن در این سفر شکل گرفت و در پاییز سال 92 برای انجام مطالعاتی مقدماتی و نوشتن پروپوزالی به منظور انجام مستندسازی، بودجه‌‌‌‌ای محدود را در مشاور عمارت خورشید به این کار اختصاص دادم و تیمی دونفره به سرپرستی خانم مرضیه ابراهیمیان و نفر دوم خانم مریم محمدی برای عکاسی و تهیه‌ی شناسنامه‌ی اولیه‌ی ایستگاه‌های راه‌‌آهن سراسری پهلوی اول از بندر ماهشهر تا بندرترکمن مامور شدند. حاصل کار تهیه‌ی پروپوزالی بود با مضامینی که در مقاله‌ی سال 89 نوشته شده بود به علاوه یک آسیب‌‌شناسی عمومی و تاکید بر نقش ایستگاه‌های راه‌‌آهن در توسعه‌ی شهری پهلوی اول و همچنین تاکید بر ارزش‌های معماری و اجتماعی ایستگاه‌ها و در نهایت پتانسیل گردشگری راه‌آهن.
پروپوزال فوق به دکتر سعید ایزدی معاونت وزارت راه و شهرسازی ارائه و با استقبال ایشان و تائید دکتر آخوندی وزیر وقت راه و شهرسازی دستور انعقاد قرارداد مستندسازی ایستگاه‌های راه‌‌آهن دوره‌ی قاجار و پهلوی داده شد. اگر‌چه انعقاد قرارداد یک سال به طول انجامید در نهایت با پشتیبانی دکتر ایزدی و همراهی همه جانبه‌ی مهندس قارداشی مدیر کل دفتر مهندسی و نظارت تاسیسات زیربنایی راه‌‌آهن قرارداد تغییراتی که ایستگاه‌های راه‌‌آهن را به لحاظ اهمیت و ارزش در سه سطح طبقه‌‌بندی کرده و حجم اطلاعات برداشتی را تابع این سه سطح نمودند منعقد شد.
تیم مشاور از این زمان با مدیریت آقای یونس قهرمانی و حضور افراد کلیدی پروژه شامل آیسان چاوش‌‌نژاد، هانیه شهرابی، مهری مداح، فاطمه ارژمند، حسین پوراحمد و خورشید پارسی آغاز به کار نمود. در نهایت با ارائه‌ی نتایج پروژه به میراث فرهنگی و حمایت و استقبال همه جانبه‌ی دکتر محمدحسن طالبیان، معاونت حفظ و احیای میراث فرهنگی، نه تنها مسیر راه‌‌آهن ثبت ملی شد بلکه به پیشنهاد ایشان و استقبال راه‌‌آهن، تیمی متشکل از سرکار خانم مهندس فیروزه سالاری و حمید بینایی از میراث فرهنگی و یونس قهرمانی، ملیکا خسروجردی و سحر بنار، از مشاور عمارت خورشید و خانم حریر صدرایی و محمد نیک‌‌آئین از راه‌‌آهن به مدت 6 ماه پرونده‌ی ثبت جهانی را زیر نظر دکتر طالبیان تهیه کردند که در اولین ارائه به یونسکو پرونده برای تکمیل بخش‌هایی که از طرف این نهاد ضروری بود بازگشت داده شد. برای تکمیل پرونده، راه‌‌آهن جمهوری اسلامی و میراث فرهنگی از خدمات مشاور طرح و ساخت طراد به سرپرستی سید حسن علوی‌‌زاده و سیمین فرهنگی (مدیر پروژه)، مجید پور‌میرعلی و زهرا اکبری و سایر همکاران این مشاور استفاده نمود و با راهنمایی دکتر طالبیان و تیم میراث فرهنگی پرونده آماده و مجددا به یونسکو ارسال شده که در نهایت در تاریخ سوم مرداد 1400، به لیست آثار ثبت شده‌ی کشورمان در میراث جهانی یونسکو افزوده شد. امروز کشور ما مفتخر به ثبت جهانی یکی از بزرگترین پروژه‌‌های عمرانی تاریخ معاصر ایران است که به عنوان میراث صنعتی تاثیراتی همه جانبه بر ابعاد مختلف توسعه‌ی اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی کشور از خود بر جای نهاده است که بررسی ابعاد این تاثیرات مستلزم مطالعاتی گسترده می‌‌باشد و باید اذعان نمود برای انجام این مهم هنوز در آغاز راه هستیم و ثبت این اثر با ارزش، شروعی است برای پیمودن این راه طولانی و امید فراوان وجود دارد که با توجه به ارزش‌های گردشگری راه‌‌آهن، ایستگاه‌ها و ابنیه‌ی فنی متروک این مسیر مورد مرمت و احیا قرار گیرند و با دادن کاربری متناسب با گردشگری، ضمن حفظ و احیای آنها، راه‌‌آهن این بار نقشی جدید در توسعه‌ی کشور از طریق توسعه‌ی گردشگری نیز به عهده گیرد.

پل راه‌آهن روی کارون نزدیک اهواز