تحلیل و بررسی معیارهای طراحی داخلی فضاهای آموزشی
مرضیه طبائیان( عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان اصفهان و پژوهشگر دوره‌ی
دکتری معماری دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات تهران)
مقدمه
آموزش و یادگیری بخش مهمی از زندگی هر انسان است. همه‌ی انسان‌ها در طول حیات خود، تحت تعلیم و آموزش قرار می‌گیرند. این امر در مقاطع مختلف تحصیلی و در فضاهای گوناگون، مانند مهد کودک، دبستان، مدارس راهنمایی، دبیرستان و دانشگاه‌ها صورت می‌پذیرد. به لحاظ تأثیر مهم و نقش عمده‌ای که فضا بر نحوه‌ی عملکرد و کنش متقابل با فرد ایجاد می‌کند، دقت در امر طراحی این فضاها باید مورد توجه طراحان و معماران، برنامه‌ریزان و مسئولان قرار گیرد.
در طراحی فضاهای آموزشی، مقطع تحصیلی و جنسیت افراد استفاده‌کننده از فضا، نقش بسزایی در شیوه‌ی طراحی و شکل‌گیری عناصر تشکیل‌دهنده‌ی آن دارند. رابرت گیفورد، از پیشگامان و نظریه‌پردازان روان‌شناسی محیطی فضاهای آموزشی، در بحث‌های خود عواملی را مورد تأکید قرار می‌دهد که باید مد نظر قرار گیرند. «سروصدا، نور، ازدحام، حرارت، مبلمان و… و به طور خلاصه به بیان نتایج آزمایش‌هایی چند در تأثیر عوامل فوق اشاره می‌کند.
در یک نمونه عوامل مورد توجه در طراحی فضاهای آموزشی متوجه حوزه‌هایی بوده‌اند نظیر:
1. عوامل نمادی: که مربوط به مفاهیم ذهنی است که نسبت به یک مکان خاص در نظر است. مثلاً فضاهای بزرگ با مبلمان گران‌قیمت، که نمادی از سلسله‌مراتب اجتماعی است و می‌تواند حاوی چنین پیام‌هایی باشد.
2. ابعاد سازمانی–اجتماعی: محدودیت حرکت به وسیله‌ی قوانین سازمانی در محیط‌های آموزشی و پرورشی تأکید می‌شود. این محدودیت‌ها موجب ضعف خودپنداره‌ی دانش‌آموز می‌شود.
3. عوامل فیزیکی – معماری: به تأثیر مسائلی مثل حرارت، برودت، نور، صدا… می‌پردازد.» (کامل‌نیا، 11).
آنچه در مقاله‌ی حاضر، سعی به بررسی آن شده است، عامل سوم یعنی تأثیر عوامل فیزیکی-معماری فضاست.
فضاهای موردنظر در طراحی
فضاهای مختلفی که به عنوان فضاهای آموزشی در مدارس و دانشگاه‌ها مورد بررسی قرار می‌گیرند، به سه بخش تقسیم می‌شوند:
«از مهمترین خصوصیاتی که در ساختار کلی یک مدرسه باید مورد توجه قرار گیرد، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. الگوهای سازماندهی مختلف و تلفیق آنها
2. فضاهای عمومی و مرتبط با جامعه که معمولاً در مجاورت ورودی ساختمان مدرسه هستند.
3. ناحیه‌های مختلف فضایی، مثل ناحیه‌ی کلاسها، فضاهای عمومی، ناحیه‌ی فضاهای باز بیرونی و…
4. نقش راهروها به عنوان مسیر و هسته‌ی سازماندهی‌شده، فضاهای همجوار مسیرها، فضاهای درون و بیرون
5. فضاهای باز بیرونی (به صورت درونگرا و برونگرا)
6. استفاده از دسته‌فضاهـــا و تشکیل واحدهــای همجوار فضایی، که خصوصاً در سازماندهی کلاسها مؤثر است، همچنین الگوهای مجاورت کلاسها
بنابراین در یک نگاه کلی به مدرسه، می‌توان به دامنه‌ی گسترده‌ای از شاخصه‌ها اشاره کرد و ضمن معرفی مقدار فضای مورد نیاز در مورد تک‌تک فضاها، ارتباط میان آنها را نیز بررسی نمود» (کامل‌نیا، 45-46).
بخش آموزش و پژوهش
فضاهای موردنیاز در بخش آموزش، شامل کلاس‌های درس، کارگاهها و آزمایشگاه‌ها، سالن‌های سخنرانی و کنفرانس، تالارهای گفت‌وگو، کتابخانه و غیره است که نوع طراحی هرکدام از آنها بسته به شمار افراد و دانش‌آموزان استفاده‌کننده از فضا، متنوع و متغیر است. این قسمت که هدف کلی آن، آموزش مستقیم است، باید با آخرین سیستم و استانداردهای فضاییِ مطرح‌شده در جوامع بین‌المللی، طراحی شود تا بهترین کیفیت و بازده را در نظام آموزشی به وجود آورد. هرچند بحث فرهنگ و ملاحظات مذهبی و تمدنی متناسب با نوع اجتماع و محیط طراحی نیز در استانداردهای طراحی یادشده تأثیرگذار است و باید مورد توجه طراحان و برنامه‌ریزان قرار گیرد.
الف) کلاس‌های درس
شکل استاندارد فضاهای آموزشی کلاسها، به فرم مربع و مستطیل‌شکل است که ابعاد آنها متناسب با نوع درس‌ها یا مقطع تحصیلی، تفاوت می‌کند. طبق استانداردهای جهانی، در اتاقهای آموزشی برای دروس نظری، لازم است فضا و فرم کلاس، مستطیل‌شکل بوده و حداقل 5/8/×5/6 متر مساحت داشته باشند.
در این کلاسها که اصطلاحاً کلاس‌های دروس سنتی نیز نامیده می‌شوند، به ازای هرشاگرد و محصل 2 مترمربع سرانه‌ی فضایی نیاز است. در حالی که اگر فضای آموزشی کلاس، فرمی غیر از پلان‌های مستطیل‌شکل داشته و برای درس‌های هنری و آموزش‌های آزاد مورد استفاده قرار گیرد، سرانه‌ی فضایی تا میزان 5/4 متر مربع به ازای هر دانشجو یا دانش‌آموز افزایش می‌یابد.
برای مثال، هنگام طراحی کلاس‌های آموزش هنر و موسیقی، به دلیل نوع چیدمان مبلمان فضایی که اغلب به شکل مدور و آزاد انجام می‌شود، به ازای هر 20 تا 30 دانشجو حدود 80-100 مترمربع فضا مورد نیاز است. علاوه بر آن، ملاحظات نور، صوت، تهویه و… در این قبیل فضاها در مقایسه با کلاس‌های دروس نظری، از اهمیت بیشتری برخوردار است. با توجه به تمامی این شرایط، ارتفاع کلاس‌های درس باید بین 70/2 تا حداکثر 40/3 متر در نظر گرفته شود.
ایجاد هرگونه تراس و بالکن متصل به کلاس‌های درس ممنوع است. دیوارهای کلاس باید تا ارتفاع 5/1 متر از سنگ بوده و بقیه‌ی آنها با رنگهای روشن و شفاف و غیربراق پوشانده شود. دیوار باید عایق صوتی باشد. پوشش کف کلاسها باید غیرقابل‌نفوذ بوده و لغزنده نباشد، به راحتی قابل‌شست‌وشو بوده و غیربراق باشد تا نظافت دائمی در آن، امکان‌پذیر شود.
ب) کارگاهها و آزمایشگاه‌ها
در اغلب مدارس و آموزشگاه‌های جدید که طی بیست سال اخیر طراحی شده‌اند، کارگاههای مختلف و آزمایشگا‌ه‌های گوناگون در زمره‌ی فضاهای مطرح قرار گرفته‌اند. از جمله می‌توان به آزمایشگاه زبان و کارگاه کامپیوتر اشاره کرد که در اغلب این فضاها وجود دارد.
کارگاههای زبان یا باید داخل محل تدریس و کلاسها و مجموعه‌ی فضاهای آموزشی قرار گیرند یا در فضاهایی که با بخش آموزش ارتباط مستقیم دارند. یکی از راه حل‌های سودمند در این زمینه، استقرار این فضاها در مجاورت تالار اجتماعات، تالار سمعی-بصری یا کتابخانه است.
در استانداردهای جهانی، دو نوع کارگاه زبان مطرح هستند:
1. کارگاههای LT
(گوش دادن و صحبت کردن) Listen & Talk
2. کارگاههای LTR
(گوش دادن و صحبت کردن و ضبط کردن) Listen&Talk&Record
این دو نوع کارگاه حدوداً به 80 متر مربع فضا نیاز دارند و اگر به صورت واحدهای تک‌نفره و اتاقک طراحی شوند، باید ابعادی حدود 1×2 متر برای هر واحد داشته باشند.
در کنار این کارگاهها فضاهای جانبی، از جمله استودیو، اتاق ضبط، بایگانی نوارهای معلمان و شاگردان و… نیز در طراحی لحاظ می‌شوند. از نظر نورپردازی، اگر نوع فرم آنها به گونه‌ای است که دسترسی مستقیم به نور طبیعی امکان‌پذیر نباشد، باید با نور مصنوعی و به صورت غیرمستقیم روشنایی خود را تأمین کنند.
ج) کارگاههای عکاسی و هنری
در اکثر دانشگاه‌های هنری، مانند دانشکده‌ها و مدارس معماری، گرافیک، نقاشی و سایر هنرهای تجسمی، اتاق‌هایی برای کار عکاسی و کارگاههای مربوطه در نظر گرفته می‌شود. شکل مطلوب طراحی این فضاها، تلفیق شدن آنها با بخش‌های آموزشی مربوط به هم است.
« تاریکخانه با قسمت‌هایی برای چاپ، شامل میز بزرگ برای استفاده‌ی حداقل 2 تا 3 دانشجو، بخش ترکیبی و قسمت‌های ظهور در محلول‌ها برای ظهور نگاتیوها و اتاق‌هایی برای فیلم‌گذاری، از دیگر بخش‌های این قسمت هستند. بهتر است وضعیت و محل قرارگیری این اتاق‌ها رو به شمال بوده و دارای دمای نسبتاً ثابتی باشند.
مساحت مورد نیاز به تعداد دانشجویان بستگی دارد. به طور کلی 6 تا 14 دانشجو در هر گروه نیاز به حداقل فضایی معادل 18 تا 40 متر مربع دارند، به عبارت دیگر، به ازای هر دانشجو 3 تا 4 متر مربع فضا در نظر گرفته می‌شود.
نوع کارگاه عکس به بخش‌ها و اندازه‌های آنها بستگی دارد:
1. کارگاههای تک‌اتاقی 20-30 متر مربع (حداقل اندازه با بخش جداگانه به مساحت 5/1-2 متر مربع برای فیلم‌گذاری)
2. کارگاه دواتاقی، متشکل از اتاق روشن، تاریکخانه و اتاق فیلم‌گذاری
3. کارگاه سه‌اتاقی شامل اتاق چاپ، اتاق روشن با قفل‌های نوری لازم، لامپ‌های تاریکخانه، فضای خشک‌کن عکس و… »
(نویفرت، 309)
بخش‌های رفاهی و خدماتی
یکی از فضاهای مهم و بخش‌های اساسی در کنار سایر امکانات آموزشی، بخش‌های رفاهی و خدماتی هستند، به‌ویژه سرویس‌ها و تأسیسات بهداشتی، رستوران و غذاخوری، تریا و کترینگ غذا و سایر بخش‌هایی که باید در طراحی مورد توجه قرار گیرند.
در مورد استقرار و جایگاه این بخش‌ها می‌توان سه موقعیت را در طراحی لحاظ کرد:
1. مجاور کلاس‌های درس
2. قابل دسترسی از راهرو یا فضاهای واسطه
3. قابل دسترسی از حیاط مدرسه یا فضای ورودی
فضاهای ورزشی نیز در این بخش تعریف می‌شوند که متناسب با نوع مدرسه و تعداد دانش‌آموزان، ابعاد متفاوتی را شامل می‌شوند. جدول پایین صفحه مشخصات سالن ورزشی چندمنظوره برای طراحی و احداث در داخل یا کنار مراکز آموزشی را نشان می‌دهد (جدول بر اساس الحاقیه‌ی نشریه‌ی 222 سازمان نوسازی و تجهیز مدارس کشور به دست آمده است).
ضوابط طراحی ایمنی پلکان در فضاهای آموزشی
برای ارتباط فضاهای مختلف در کلیه‌ی ساختمان‌ها از پله در انواع گوناگون، یا رمپ و شیب‌راهه استفاده می‌شود. طبق استانداردهای شماره‌ی 5024 مؤسسه‌ی ملی تحقیقات صنعتی ایران، ضوابط زیر باید در طراحی پلکان فضاهای مدارس مد نظر قرار گیرد تا ایمنی لازم در آنها به وجود آید:
1. تعداد پله‌ها در هر پلکان از 3 پله کمتر نباشد (وجود یک یا دو پله باعث به هم خوردن تعادل حرکتی می‌شود).
2. برای پلکان‌های دارای بیش از 3 پله، باید نرده‌ی محافظ گذاشته شود.
3. در صورتی که عرض یک سر پلکان بیش از 3 متر باشد، بهتر است در وسط نرده نیز دارای حفاظ باشد.
4. پلکان‌های رابط، مانند پلکان محوطه‌ی باز، باید دارای نرده‌ی حفاظتی باشند.
5. ارتفاع نرده باید برای بزرگسالان 90 سانتی‌متر و برای خردسالان 75-80 سانتی‌متر باشد.
6. شیب کف پله نباید از 2درصد بیشتر باشد.
7. فاصله‌ی میان پله و سقف بالای آن، نباید از 2 متر کمتر باشد (این فاصله به طور عمودی اندازه‌گیری می‌شود).
8. برای تعیین اندازه‌ی کف پله و ارتفاع سینه‌ی پله از فرمول زیر استفاده شود:
کف پله = t
ارتفاع پله = h
63 تا 61 = t + 2 h
نحوه‌ی جانمایی فضاها در ساختمان‌های چندطبقه
آثار توسعه‌ی عمودی ساختمان‌ها در شهرها و راهبردهای مناسب آن از دیگر عواملی است که در بناهای امروزی، و از جمله در مراکز آموزشی، باید مورد توجه قرار گیرد.
فضاهای اداری بهتر است عموماً در طبقات اول و دوم قرار گیرند. نحوه‌ی مطلوب جایگیری کلاس‌های درسی با توجه به پایه‌ی تحصیلی متفاوت است. در مقطع ابتدایی بهتر است از طبقات پایین استفاده شود. در مقاطع راهنمایی و دبیرستان با توجه به سن دانش‌آموزان، پایه‌های بالاتر در طبقات بالا و پایه‌های پایین‌تر در طبقات پایینی قرار می‌گیرند. کارگاهها و آزمایشگاه‌ها با توجه به اینکه دارای وسایل سنگین هستند، در طبقه‌ی اول یا زیرزمین مستقر می‌شوند. البته در مورد آزمایشگاه‌ها، با توجه به امکان وقوع آتش‌سوزی در آنها، می‌توان امکان استقرار در طبقات انتهایی را نیز در نظر گرفت.
کتابخانه، از نظر نیاز به سکوت می‌تواند در طبقات انتهایی، و از لحاظ لزوم ارتباط با حیاط و فضاهای فراغت در زنگ تفریح، در طبقات نزدیک به همکف قرار گیرد.
نمازخانه بهتر است در طبقات پایین و نزدیک به حیاط طراحی شود. سرویس‌های بهداشتی در حیاط تعبیه می‌شوند. تالار اجتماعات و امتحانات در همکف و زیرزمین و در اولویت دوم، در طبقات انتهایی قرار می‌گیرند. استفاده از آسانسور در داخل فضای آموزشی به واسطه‌ی مشکلات اجرایی و همچنین مسائل امنیتی توصیه نمی‌شود.
رنگ در طراحی فضاهای آموزشی
پیشنهاد رنگ بر اساس اثرات روان‌شناختی استفاده‌کنندگان از فضا تعریف شده است. دستورالعمل زیر بر اساس طرح آقای محسن پاک‌نژاد و دکتر غلامرضا حاج‌حسینی‌نژاد در تابستان 1382 تهیه شده است:
1. دوره‌ی ابتدایی، مدارس دخترانه:
رنگهای قرمز، صورتی، آبی
2. دوره‌ی ابتدایی، مدارس پسرانه:
رنگهای قرمز، سبز، آبی، زرد
3. دوره‌ی راهنمایی، مدارس دخترانه:
سبز، نارنجی، زرد لیمویی
4. دوره‌ی راهنمایی، مدارس پسرانه:
سبز، نارنجی، زرد لیمویی
5. دوره‌ی متوسطه، مدارس دخترانه:
سبز، آبی، زرد لیمویی
6. دوره‌ی متوسطه، مدارس پسرانه:
سبز، آبی، زرد لیمویی
انتخاب رنگ مناسب در پیشرفت تحصیلی و افزایش بهره‌دهی در آموزش و آزمون هوش کاملاً مؤثر است و تأثیر نسبی آن نیز در زمینه‌های افزایش سازگاری، افزایش انگیختگی و کاهش اضطراب به اثبات رسیده است.
بهتر است روی دیوار و سقف سرویس‌های بهداشتی، آزمایشگاه‌ها و کارگاهها از رنگهای روشن استفاده شود. به طور کلی در مدارس از رنگهای گرم و درخشان برای ایجاد محیط پرهیجان و از رنگهای سرد و ملایم به منظور ایجاد محیطی آرام استفاده می‌کنند، هرچند برای بهره‌وری مطلوب، استفاده از رنگهای گرم و آرام مانند کرم و بژ و آبی کمرنگ تا سبز ترجیح دارد.
نور و پنجره‌ها در فضاهای آموزشی
نور و روشنایی از عوامل بسیار مهم در طراحی هر نوع فضای معماری است. خصوصاً زمانی که ساختمان با اصول و استانداردهای طراحی اجرا شده باشد. موقعیت، اندازه و نوع پنجره معمولاً تعیین‌کننده‌ی مقدار روشنایی روز در فضاهای طراحی شده‌ی معماری است.
همچنین انتخاب و نوع صحیح پنجره، ارتباطات بصری صحیح با محیط بیرون را برای شخص استفاده کننده فراهم می‌آورد. معیار کیفیت اصلی روشنایی، نور طبیعی روز است که از جوانب ساختمان به درون نفوذ کرده و در غیر این صورت از نورهای مصنوعی و کمکی بهره گرفته می‌شود.
در فضاهای آموزشی و پرورشی با توجه به تأثیری که بر روحیه‌ی استفاده کننده و دانش‌آموز دارد، طراحی نور و سیستم روشنایی بیش از پیش بایستی مدنظر باشد.
مطلوب آن است که در مدارس از نور طبیعی و مصنوعی به طور هم‌زمان استفاده شود. در عین حال جهت کلاسها به سمت شمال و جنوب بوده و از ورود اشعه‌ی مستقیم خورشید به درون فضاها ممانعت به عمل آید.
موارد زیر از جمله اصولی هستند که بایستی در طراحی این‌گونه فضاها مدنظر باشد:
1. محل نصب پنجره نباید طوری باشد که در موقع باز شدن مزاحمت ایجاد کند.
2. پنجره‌هایی که در انتهای راهروها و کریدورها و پلکان‌ها نصب می‌گردند، بایستی از کف دارای ارتفاع 80 سانتی‌متر بوده و در غیر این صورت دارای نرده‌ی چوبی و یا فلزی مناسب باشند.
3. حداقل ابعاد بازشوی پنجره بایستی به ترتیب دارای 50 سانتی‌متر عرض و 60 سانتی‌متر ارتفاع بوده و سطح بازشوی آن از 53/0مترمربع کمتر نباشد.
4. فضای بین پنجره‌ها باید حداقل ممکن باشد تا از ایجاد سایه در وسط کلاس جلوگیری شود.
5. قسمت میانی پنجره‌ها ثابت و دو قسمت پایین و بالای آن متحرک باشند.
6. در پنجره‌های آلومینیومی کشویی لازم است کارآیی نوارهای لاستیکی برای مسدود کردن درزها هنگام بسته بودن پنجره کنترل شود.
7. برای کلاس‌های درس به طور کلی پنجره‌هایی به مساحت 30 تا 60 درصد مساحت نما یا حدود 15 تا 30 درصد مساحت کلاس مناسبند.
8. استفاده از بازتابنده‌های نور در کلاسها برای جلوگیری از نور خیره کننده ضروری است.
لازم به ذکر است در مورد استفاده از انواع بازشوها و سطح پنجره‌ها، با توجه به اقلیم‌های مختلف و شرایط آب و هوایی تمهیدات خاصی رعایت شود. همچنین ذکر این نکته مهم است که تأمین هوای تازه‌ی کلاس اصولاً بایستی از طریق یک سیستم تهویه‌ی مجزا صورت گیرد و تهویه‌ی آن از طریق باز کردن پنجره‌ها راه مناسبی نیست.
سخن آخر
یک مدرسه‌ی موفق در طراحی و عملکردهای محیطی باید به صورت یک جامعه‌ی مشارکتی فعالیت کند، یعنی دانش‌آموزان، دانشجویان، مدرسان و سایر افراد فعال در آن محیط، باید همچون اعضای پیکره‌ی یک خانواده‌ی آموزشی در کنار یکدیگر قرار گیرند.در بسیاری از مدارس امروزی که دارای امکانات کاملی هستند، تالارها، امکانات ورزشی، مراکز سمعی و بصری، کتابخانه، مراکز اینترنت و کامپیوتر، کارگاههای آموزش زبان و آزمایشگاه‌ها و فضاهایی از این دست، بر اساس ضوابط و معیارهای طراحی که مورد پذیرش فرهنگ و بوم منطقه باشد، در طراحی لحاظ می‌شود، در نتیجه مدرسه و فضاهای آموزشی، به خودی خود، همانند جامعه‌ای مستقل عمل کرده و هرچه امکانات و استانداردهای آنها وضعیت مطلوبتری داشته باشد، حس مشارکت و رغبت بیشتری را در استفاده‌کنندگان از فضا برمی‌انگیزند.
منابع و مآخذ
1. پاک‌نژاد، محسن، و حاج‌حسینی‌نژاد، غلامرضا (مجریان طرح)، بروشور رنگ مناسب فضاهای آموزشی در دوره‌های مختلف، تابستان 1382.
2. چکیده‌ای از تحقیق انتخاب رنگ مناسب فضای آموزشی، ج 2 (تهران: دفتر فنی و تحقیقات، 1374-1378).
3. نشریه‌ی 222 سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور.
4. استاندارد شماره‌ی 5024 مؤسسه‌ی ملی تحقیقات صنعتی ایران.
5. اطلاعات معماری نویفرت، ترجمه‌ی حسن مظفری ترشیزی، ویرایش سوم (تهران: انتشارات آزاده).
6. کامل‌نیا، حامد، دستور زبان طراحی محیط‌های یادگیری (تهران: انتشارات سبحان نور).
7. www.designshare.com
مطالب مرتبط
