تاریخچــه‌ی مختصری از
برخی پُــــل‌های ایــران

واژه‌ی پُل در پهلوی به‌صورت ‘puhl’ آمده و در زبان فارسی به‌صورت «پـول» نیز به‌کار رفته است. در ایران نیز ساختن پُلهای کوچک و بزرگ از زمان‌های بسیار قدیم رواج داشته و پُلهایی نظیر سی‌و‌سه پُل، پُلِ خواجو ‌و پُلِ کرخه بیش از 400 سال قدمت دارند. قدیمی‌ترین پُل قوسی در ایران که آثار آن تاکنون نیز بر جای مانده، پُلی‌ست که اورارتوها در قرن هشتم پیش از میلاد بر رودِ اَرَس بنا کردند. در ساحل ایرانیِ رود ارسْ یک پایه از این پُل بر جای مانده که از سنگهای بزرگی ساخته شده است. از دوره‌ی هخامنشی نیز پُلهای قوسی باقی مانده است. باستان‌شناسان انگلیسی یکی از این پُلها را که در قرن چهارم و پنجم پیش از میلاد در پاسارگاد ساخته شده، شناسایی کرده و از زیر خاک بیرون آورده‌اند.
این پُل با 16 متر پهنا روی 3 ردیف پایه، هر ردیف شامل 5 ستون سنگی، بنا شده و سطح روی آن از چوب بوده است.
از دیگر پُلهای قوسی دوره‌ی ساسانی که 7 چشمه از ویرانه‌های آن باقی مانده، پُلِ شاپوری در 2 کیلومتری خرّم‌آباد است. دیگر پُل قوسی مهمِّ دوره‌ی ساسانی پُلِ چم نمشت روی رود صیمره است که اکنون قسمتی از پایه‌های فروریخته آن برجای مانده است. علاوه بر پُلهای قوسی زیبا و متعدّد که پیش از اسلام به دست رومیان یا ایرانیان ساخته شده بود، پُلهای زیادی نیز در عصر اسلامی برپا گردید. در میان پُلهای قوسی دوره‌ی اسلامی پُل سنگی ایذه، که یاقوت حموی آن را از عجایب جهان خوانده، اهمیّت ویژه‌ای دارد. این پُل به نام مادر اردشیر بابکان، خرّم‌زاد نامیده می‌شده و دارای طاقی به ارتفاع 150 ذراع از سطح آب بوده است. همچنین پُل آجری هندوان که دو محلّه‌ی خاوری و باختری اهواز را به هم وصل می‌کرده، اهمیّت داشته است. در لُرستان نیز چندین پُل از زمان ساسانیان بر رودخانه‌ی کشگان، که از نزدیکی خرّم‌آباد می‌گذشت، وجود داشت که بعدها احیاء و مرمّت شد. یکی دیگر از پُلـها، که برخی باستان‌شناسان آن را متعلّق به دوره‌ی ساسانی می‌دانند، پُلِ شهرستان در ناحیه جِی قدیم بوده که بقایای آن اکنون در 4 کیلومتری شرق اصفهان وجود دارد. پایه‌های این پُل روی سنگهای طبیعی کفِ رودخانه استوار شده است. در فاصله‌ی قرون سوّم تا پنجم در خراسان بزرگ و ماوراءالنهر چند پُل مشهور وجود داشت. در روزگار معاویه، عطاءبن صائب، فرمانده‌ی مسلمانان، روی 3 رود در شهر بلخ 3 پُل ساخت که به نام او به قناطر عطاء شهرت یافتند. در قرن سوّم روی رود وخشاب بر سر راه تملیات به واشجرد در قبادیان پُل سنگی معروفی بوده که دو پایه‌ی آن بر دو صخره‌ی برجسته بنا شده بود. یکی از جالب‌ترین پُل‌های ایران پُل قافلانکوه بر رودخانه‌ی قزل‌اوزن در میانه است که بر اساس کتیبه آن در دوره تیموری و در سال‌های 889 ـ890 ساخته شده است. در دوره‌ی صفویّه، به‌ویژه به دلیل گسترش راه‌های کاروانرو و افزایش بنای کاروانسراها، پُلهای بسیاری در مناطق مختلف ایران احداث شد. در 50 کیلومتری غرب بندرعباس در جادّه‌ی کاروانرو اصفهان‌ بندرعباس در 20 کیلومتری مصبِّ رود کُول، بقایای پُلی به‌چشم می‌خورد که با 800 متر طول، طویل‌ترین پُل ایران محسوب می‌شده است. در دوره‌ی صفوی چند پُلِ بسیار زیبا در اصفهان ساخته شده که از جمله‌ی مهمترین آنها می‌توان به پُل خواجو، پُل مادنان، سی‌وسه پُل و پُل جویی اشاره کرد؛ مادنان یا پُل سرفراز در زمان شاه سلیمان صفوی و به دست یکی از ثروتمندان ارامنه ساخته شد. پُل جالب توجّه دیگر پُل خان است که در اوایل قرن 11 بر سر راه اصفهان به شیراز بر رود کُر ساخته شد. در این دوره در آذربایجان نیز پُلهای زیادی ساخته شد، از جمله پُل سرخ مهاباد که در 1079 بر رود ساوجبلاغ بنا شد و برخی از پژوهشگران پایه‌های آن را متعلّق به دوره هخامنشی می‌دانند. پُل دیگر که در استان اردبیل واقع است، پایه‌هایی به ارتفاع 5/1 متر دارد و در ساخت آن از سنگـهای مستطیل‌شکل تراش‌خورده‌ی گورستانهای متروک استفاده شده است. در ساخت پُل‌دختر در میانه نیز سنگ‌های قبرستانها را به کار برده‌اند. پُل‌سازی همراه با احداث جادّه‌های کاروانرو در دوره‌ی قاجار نیز کمابیش ادامه یافت. پُلهایی که در دوره‌ی اخیر ساخته شده، به پیروی از معماری جدید، با آهن یا بتُنِ مسلّح ایجاد و روی آنها با سنگهای طبیعی تزیین شده است. در مسیر راه‌آهن ایران دو پُل از اهمیّت بیشتری برخوردارند: پُل وِرِسک، در مسیر تهران‌‌گرگان، دیگری پُلی فولادی كه در درّه‌ی قُطور است.

پُلهای غازیان و میان‌پشته؛ بندرانزلی
پُل غازیان روی رودخانه‌ی انزلی، بین غازیان و میان‌پُشته و در مسیر ارتباطی تهران‌ رشت قرار دارد. ساخت این پُل، به همراه پُل دیگر بندرانزلی، توسّط مهندسان سوئدی در سال 1316 به انجام رسید. پُل غازیان در زمانِ خود و در نوع خود از معدود پُلهای پیشرفته‌ی جهان بوده و بر همین اساس، جزو پُلهای تاریخی ایران به ثبت رسیده است. این پُل 40/210 متر طول و 10 متر عرض دارد. ارتفاع آن از سطح آب 85/6 متر و دارای پنج دهانه‌ی ثابت و یک دهانه‌ی متحرّک به طول 25 متر است. مصالح مورد استفاده در ساخت این پُل، بتُن و آهن است. قسمتِ متحرّک پُل توسّط چرخ‌دنده و به کمک نیروی موتور یا انسان به بالا و پایین حرکت می‌کند.
پُل میان‌پشته، رابط استانهای گیلان و اردبیل است. مسافران غربِ كشور که از راه اردبیل و آستارا به گیلان می‌آیند، از روی این پُل می‌گذرند. پُل میان‌پشته، در دوره‌ی پهلوی، بین غازیان و میان‌پشته ساخته شد. طول این پُل 210 متر و عرض آن 10 متر است. این پُلِ بتُنی که ارتفاع آن از سطح آب 7 متر است، یکی از شاه‌کارهای صنعتِ پُل‌سازی اوایل قرن حاضر است. ساختِ این پُل در سال 1316 شمسی پایان یافت و هنوز قابل استفاده است. پُل دیگری با 127 متر طول، بندرانزلی را به میان‌پشته پیوند می‌دهد. این پُل که از روی مرداب یا رود انزلی می‌گذرد 3 چشمه دارد.

پُل قدیمی دزفول
پُل قدیمیْ مهم‌ترین اثرِ تاریخی دزفول است. این پُل را شاپور دوّم ساسانی به کمک اسیران رومی روی رود دز بنا کرد و به همین دلیل به پُل رومی نیز مشهور است. وی قلعه‌ای نیز برای حفاظت از این پُل بنا کرد که اکنون در محلِّ قدیمی آن محلّه‌ای به نام قلعه وجود دارد. در ساختمان به‌جا‌مانده‌ی کنونی این پُل آثار معماری دوره‌ی ساسانی و صفوی دیده می‌شود.
در دوران پهلوی، به‌دلیل خراب‌شدن دهانه‌های میانی این پُل، دو دهانه‌ی بتُنی احداث كردند که آن را قابل تردّد می‌کند. این پُل، قدیمی‌ترین پُل در جهان است که هنوز عبور و مرور روی آن صورت می‌پذیرد. قدیمی‌ترین پُل جهان، پُل دزفول، با گذشت بیش از 10 قرن از ساخت آن همچنان سالم و بادوام محلِّ تردّد عابرین و خودروهای سواری است.
این پُل در سال 260 میلادی به دستور شاهپور اوّل ساسانی توسّط 70 هزار اسیرِ رومیِ دربندِ ایرانیان احداث شد و در حالی که بیش از 10 قرن از عمر آن می‌گذرد، به عنوان باستانی‌ترین پُل جهان محلِّ تردّد خودروهای سواری دزفول و اندیمشک است. این پُل دارای 14 دهانه است و آب رودخانه دز از زیر آن عبور می‌کند. پُل مزبور از سنگ ساروج و آهک بنا شده و در دوران حکومت عضّدالدّوله‌ی دیلمی، صفویان و پهلوی چندین بار بازسازی شده، امّا پایه‌های پُل نشان از دوران ساسانی دارد.

پُل ورسک
پُل ورسک از بزرگ‌ترین پُلهای راه‌آهن سراسری ایران است که در ارتفاعات روستای ورسک در شهرستان سوادکوه واقع در مازندران، قرار دارد. نام این پُل و روستا و ایستگاه راه‌آهن نزدیک آن از نام مهندس سازنده‌اش گرفته شده است. در ساخت این پُل از هیچ سازه‌ی فلزّی استفاده نشده است. طول پُل ۱۱۰ متر و طول قوس زیر آن ۶۶ متر است و در زمان جنگ جهانی دوّم به پُل پیروزی معروف بود.
امروز پُل ورسك علاوه بر اهمیّت ویژه در صنعت حمل و نقل، از جاذبه‌های سیاحتی كشور نیز محسوب می‌شود. در سال ۱۳۲۰ كه نیروهای متّفقین در زمان جنگ جهانی دوّم وارد ایران شدند، یكی از دلایل پیروزی خود را در این جنگ وجود راه‌آهن سراسری ایران عنوان كردند. چرچیل، نخست‌وزیر وقتِ انگلیس، نیز پُل ورسك مستقر در راه‌آهن شمال را پُل پیروزی لقب داد. این بنا از ملات سیمان و شنِ شسته‌شده و آجر ساخته شده و در ساختمان آن از آرماتور استفاده نشده است. حجم پُل ورسك كه دارای ۶۶ متر دهانه‌ی قوسی و ۱۱۰متر ارتفاع از ته درّه است، جمعاً ۴۵۰۰ متر مكعب است. هزینه ساخت آن در آن زمان، بالغ بر دو میلیون و ششصد هزار تومان بوده است. برای ساخت این پُل عظیم چند طرح مبتنی بر استفاده از مصالح بنّایی كه بیشتر مقرون‌به‌صرفه بوده، به تصویب رسید. پُل ورسک در شمار مهم‌ترین آثار فنّی‌ مهندسیِ راه‌آهن شمالِ ایران محسوب می‌شود.

پُل خواجو
پُل خواجو در شهر اصفهان و روی رودخانه‌ی زاینده‌رود قرار دارد. این پُل در شرقِ پُلِ الله‌وردی‌خان یا سی‌و‌سه پُل واقع است. پُل خواجو یا پُل شاهی به دستور شاه‌عبّاس دوّم در سال 1060 قمری روی ویرانه‌های پُلی از دوره‌ی تیموری ساخته شد و در دوره‌ی صفویه یکی از زیباترین پُلهای جهان به شمارمی‌رفت. وسط پُل، ساختمانی شامل چند اتاق مزیّن به نقّاشی وجود دارد كه این اتاقها اختصاص به بزرگان و اُمرایی داشت که به هنگام ایجاد دریاچه‌ی مصنوعی مسابقات شنا و قایقرانی را تماشا می‌کردند. پُلِ خواجو به دلیل معماری و تزئینات کاشیکاری نسبت به سایر پُلهای زاینده‌رود برتری دارد. هدف شاه‌عباس دوّم از احداث این پُل ارتباط دو قسمت محلّه‌ی خواجو و دروازه‌ی حسن‌آباد به تخت فولاد و راه شیراز بود كه به پُلِ حسن‌آباد و پُل شیراز نیز شهرت دارد. طول پُل 133 متر و عرض آن 12 متر، همراه با تزئینات کاشیکاری فراوان از آثار بسیار ممتازِ اصفهان است.
سیّاحان و جهانگردانی که در ادوار مختلف به اصفهان آمده‌اند، زیباییهای پُل خواجو را وصف کرده و آن را در زُمره‌ی شاهکارهای مسلّم معماری ایرانی‌ اسلامی به شمار آورده‌اند. پُلِ خواجو به هنگام طغیان آب زاینده‌رود، منظره‌ی بسیار جالبی پیدا می‌کند. برای اقامت موقّت شاهانِ صفوی و خانواده‌ی او، در وسطِ پُلْ ساختمان مخصوصی كه به نام بیگلربیگی شهرت دارد، بنا شده كه اكنون موجود است و اتاقهای آن دارای تزئینات نقّاشی است. اطراف پُل، مانند قدیم، در ایّام بهار و تابستان و روزهاى تعطیل، محلِّ گردشگاه عموم مردم است. این پُل را با اسامى بابا‌ رُكن‌الدّین، خواجو، گبرها، شیراز، حسن آباد، پُل شاهى تیمورى خوانده‌اند.

پُل خشتی تمیجان؛ گیلان
پُل خشتی تمیجان در ۶ کیلومتری جنوب غربیِ رودسرِ گیلان روی رودخانه‌ی تمیجان احداث شده‌است. از نوع تاقها و مصالح به کار رفته در این پُل می‌توان آن را به دوره‌ی صفوی منسوب دانست. پُلِ خشتی تمیجان در زمان حكومت بهزادبیگ در گیلان و به همّت او در سال 1020 هجری قمری ساخته شده است. طول آن 60 متر و عرض آن نیز 5 متر است. در قسمت طول این پُل 5 دهنه‌ی بزرگ و كوچك وجود دارد كه 3 دهنه‌ی بزرگ در قسمت غربی و 2 دهنه‌ی كوچك در طرف شرق آن است. در 2 طرف طاق جناحی میانی، 2 اتاق كوچك در میان پایه‌های پُل ساخته شده كه در هر طرف پُل 2 پنجره دارد. طاق این 2 اتاق آجری و مدوّر است و 2 اتاق كوچك دیگر نیز در دل پایه‌هایی كه میان طاقهای كوچك قرار دارد بنا شده است. در 2 طرف عرض پُل جان‌پناهی آجری به بلندی 50 سانتیمتر ساخته‌شده تا از افتادن افراد و چهارپایان جلوگیری شود.
پُل خشتی لنگرود نیز نمونه‌ای از این پُل است. بدنه و پایه‌های پُلْ آجری است، ولی کفِ پُل سنگفرش است و چهار دهانه‌ی بزرگ دارد. این پُل 700 سال قدمت دارد و در آستانه‌ی تخریب قرار گرفته است.

پُل شیخ (قلیچیان)
پُل شیخ در 2 كیلومتری شمال شهر سنندج و در مسیر جادّه‌ی آسفالته‌ی روستای باباریز و قلیچیان روی رودخانه‌ی قشلاق احداث شده است. این پُل در مسیر ارتباطی سنندج به بیجار و زنجان قرار دارد. تاریخ دقیق ساخت پُل و نام بانیِ آن مشخّص نیست، امّا با توجّه به فُرمِ ساخت و شیوه‌ی اجرای معماری طاقها و پایه‌ها، گمان می‌رود كه این پُل در دوره‌ی قاجاریه ساخته و به‌تدریج در دوره‌های بعد، مرمّت شده است. در دوران حكومت پهلوی اوّل، 3 دهانه از 6 دهانه پُل كه به‌صورت جناغی بود، بازسازی شد. قوسهای پُل از نوع رومی و جناغی است. پهنای پُل 3/5 و ارتفاع آن از كف رودخانه 7/6 متر است. این پُل دارای 6 دهانه است؛ 4 دهانه میانی بزرگ‌تر از 2 دهانه كناری است، و از آنجا كه این پُل به‌وسیله‌ی یكی از افراد عارف و بانفوذ استان به نام حاج شیخ شكرالله شهبازی مرمّت شد، به «پُلِ شیخ» شهرت یافته.

سی‌وسه پُل
سی‌و‌سه پُل، یکی از پُلهای زیبا و جالبی است که در دوره‌ی صفویّه روی زاینده‌رود احداث شد. این پُل معروف به پُلِ الله‌وردیخان، سی‌وسه چشمه، چهارباغ، جُلفا و زاینده‌رود است. این پُل در گذشته «پُلِ جُلفا» نامیده می‌شد (زیرا از این طریق به جُلفا که تازه احداث شده بود می‌رسیدند). به «الله وردیخان» نیز معروف است، زیرا سردار مشهورِ شاه‌عبّاس اوّل که به ساختن این پُل مأمور شده بود، به این نام خوانده می‌شد. این پُل که چهارباغ عبّاسی را به چهارباغِ بالا متّصل می‌کند، قبلاًٌ 40 چشمه داشته، امّا امروز بیش از سی‌وسه چشمه‌ی آن باقی نمانده است و بقیّه‌ی آنها مسدود شده‌اند.
سی‌وسه پُل 295 متر طول و 75/13 متر عرض دارد و در زُمره‌ی اوّلین آثاری است که شاه‌عبّاس اوّل دستورِ ساختن آن را داده است. در طرفینِ پُل، معبَر باریک مُسقّفی‌ست که در سراسر طول پُل دیده می‌شود. سی‌وسه پُل دارای یک پیاده‌رو برای گردش در بالا و یک پیاده‌رو در پایین است. پیاده‌روی پایینی گذرگاه مُسقّفی است که میان پایه‌های مرکزی پُل و به فاصله‌ی کمی از بستر رودخانه ایجاد شده است.
در دوران صـفـویّه، جـشـنِ «آبریزان» یا «آبریزکان» در کنار زاینده رود و در نزدیکی این پُل برگزار می‌شده است. در این جشن، که در 13 تیرماه هر سال برگزار می‌شد، مردم با پاشیدن آب و گُلاب روی یکدیگر در این مراسم شرکت می‌کرده‌اند. مصالحی که در ساخت سی‌وسه پُل به‌کاررفته، آجر در قسمت فوقانی و سنگ در طبقه تحتانی پُل است.
پُل الله‌وردیخان که در سال 1011 هجری بنا شده است، از آثار مشهور اصفهان است که اکثر سیّاحان و جهانگردان به توصیف آن پرداخته‌اند.

پُل میان‌گذر دریاچه‌ی ارومیه
پُل میان‌گذرِ دریاچه‌ی ارومیه، قسمتی از طرحی با نام «شهید کلانتری» است. دریاچه‌ی ارومیه در شمالِ غربی ایران قرار دارد و در میان دو استان آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی واقع است. پُلِ میان‌گذر دریاچه‌ی ارومیه دو استان را به هم متّصل می‌کند. این پُل ۱۷۰۹ متر طول دارد که ۱۲۷۶ متر آن در داخل دریاچه‌ی ارومیه اجرا شده و حدود ۳۸۵ متر آن در دو طرف پُلهای اتّصال است. این پُل 7/26 متر عرض دارد و دارای 2 مسیرِ رفت و برگشت و یک مسیرِ راه‌آهن و 19 دهانه است. عملیّات اجرایی این پُل در سال 1382 آغاز شد و در سال 1387 با حضور رئیس‌جمهورِ وقت به بهره‌بردای رسید.
بخش‌های مختلف پُل میان‌گذر دریاچه ارومیه:
پُل اصلی: این پُل با مسیرهای رفت و برگشت جداگانه هرکدام به عرض 5/9 متر با استفاده از مقاطع مرکّب فلزّی و بتُنی ساخته می شود. مسیر راه‌آهن نیز به عرض 5 متر در وسط پُلهای سواره‌رو طرّاحی و منظور شده است. طول این پُل با احتساب کوله‌های متّصل‌کننده‌ی آن به خاکریز معادل 2 کیلومتر است. شیب طولی پُل به‌علّت عبورِ راه آهن به 2/1 درصد محدودشده و ارتفاع آزاد در زیر دهانه‌ی وسط، جهت عبور شناورها، در پُرآب‌ترین وضعیّت دریاچه حدود 10 متر خواهد بود.
آب‌گذر: به طول تقریبی 500 متر که به لحاظ مسایل محیط‌زیستی پیش‌بینی شده است.
خاکریز: که شامل اقداماتی جهت حفاظت و بهسازی خاکریز موجود است.

پُل خشتی لنگرود
پُل خشتی لنگرود روی رودخانه‌ی لنگرود و از خشت و آجر ساخته شده است. این پُل، معروفترین بنای تاریخی لنگرود است و با نام محلّـی «خشته پورد» معروف است. این رودخانه از یکی از آبراه‌های سفیدرود سرچشـمه می‌گیرد و كامـلاً از مركز شهر لنگرود می‌گذرد. پُل خشتیِ لنگرود از آنجا كه در مركز شهر و در جای منـاسبی قرار دارد كماكان از اهـمیّت رفت‌وآمـد خاصّی برخوردار است. این پُل به‌خـاطر جنسِ موادِّ به‌كاررفته و شكل خاصِّ آن، همیشه مورد توجّه و اهمیّت بوده است. طول این پُل بیشتر از 37 متر و عرض آن 5/4 متر و ارتفاع بلندترین نقطه‌ی پُل از سطـح رودخانه 75/9 سانتیمتر می‌باشد و دارای 2 دهانه‌ی فراخ است. پُل خشتی لنگرود، «فشکالی محلّه» را به «راه‌پُشته»، دو تا از محلّه‌های بزرگ شهر لنگرود، وصل می‌كند. پُل خشتی لنگرود را شخصی به نام حاجی‌آقا پرد و به دستور حاجی آقا‌بزرگ منجّم‌باشی، در زمان سلطنت فتحعلی‌شاه، ساخته است.

بخشی از متن این مقاله اصلاً در روزنامه‌ی همشهری به چاپ رسیده،
بخشهای دیگری نیز از mihanblog گرفته شده و با تغییراتی استفاده شده است.