آغاز بلندمرتبه­ سازی در ایران

معماری معاصر ایران

نقد و نظریه پردازی

از آنجایی که آسمانخراش‌ها نقش معناداری در زمینه­ی شناساندن چهره‌ی شهری به دنیا ایفا می‌کنند، طراحان این سازه‌ها در ترسیم طرح و معنای (یا کانسپت معنایی) شهر با مسئولیت و چالش پیچیده‌ای مواجه هستند؛ چنانکه سعـدی شیـراز مـی‌گوید: «ای سرو بـه قامتش چه مانی؟/ زیباست ولی نه هر بلندی» این کاووش برای یافتن معنایی انحصاری از بافت جغرافیایی در این گونه‌ی سازه‌ای که الِمان‌هایی جهانی را در خود جای می‌دهد، از ضرورت بالایی برخوردار است. یک معماری ایده‌آل قادر است تا گذشته، حال و آینده را با هم درآمیزد؛ ارتباطات چندگانه‌ی موقتی که راستاها و نیت‌های گوناگونی را هدف قرار می‌دهند، محتاج یک شیوه‌ی ارائه‌ی سمبلیک هستند؛ شیوه‌ای که فاقد نقطه‌ی پایان باشد، خوانش‌ها و استنتاج‌های وسیع‌تری را شامل خواهد شد و مانع از رکود، کهنگی و گندیدگی فرهنگی می‌شود.
یکی دیگر از نکات حائز اهمیت در طرح آسمانخراش‌ها نـظم هـندسی پـلان و طبـقات در آنـهاست. امـا متـأسـفـانـه بسیاری از برج‌ها و ساختمان‌های بلندمرتبه‌ای که در ایران ساخته می‌شوند، فاقد این نظم و ترتیب ضروری هستند و به همین دلیل، دارای ضوابط طراحی سازه‌ای دشوارتری می‌باشند. لازم به ذکر است بسیاری بناهای بلندمرتبه که در مقابل بار و فشارهای باد مقاوم و منظم هستند، در مقابل زلزله، چنین نیستند. همچنین باید در نظر داشت که استفاده از تکنولوژی پیشرفته‌ی روز نیز همیشه به‌خوبی اعمال نمی­شود و در صورتی که چنین امکاناتی به‌کار گرفته می‌شوند، باید نظارت دقیق و کارشناسانه بر مراحل ساخت آنها اعمال شود. بخش مهمی از هزینه‌ی ساخت بناهای بلندمرتبه صرف کنترل کیفیت سازه می‌شود و شاید چون در ایران، کارفرمایان کمتر خود را درگیر تکنولوژی تولید مصالح و کنترل کیفیت آنها می‌کنند، ساخت برج‌های بلندمرتبه تا این اندازه سودآور شناخته شده است. امروزه احداث ساختمان‌های اداری، تجاری و چندمنظوره‌ی بلندمرتبه‌ در ایران رو به افزایش است و اقامت در آنها به‌عنوان نشانه‌ی شأن و منزلت والای اجتماعی و رفاهی تلقی می‌شود. در حالی ‌که هزینه‌های بسیار بالای سکونت در آنها لزوماً به­دلیل کیفیت برتر مصالح یا رعایت استانداردهای دقیق در آنها نیست. شروع احداث ساختمان‌های بلندمرتبه با تعریف مدرن در ایران به‌صورت سازه‌هایی رفیع بود که عموماً کاربرد تجاری، اداری یا ترکیبی از این دو داشتند. اما پیش از آن ساختمان‌ها عموماً از مصالح ناپایدار (مصالحی فاقد استحکام و ماندگاری) ساخته می‌‌شدند و این امر در ضمن عدم نیاز به تأمین انبوه مسکن و سرپناه، خانه‌سازی را در حد بناهایی کم‌ارتفاع و فاقد پایداری نگه داشت. همچنان که همیشه و در هر جغرافیایی مرسوم بوده، فضاهای مذهبی، مقرهای حکومتی و ساختمان‌های متعلق به شاه و شازده‌ها به فاخرترین و رفیع‌ترین شکل ممکن احداث می‌شدند. سرخه‌حصار یا عمارت قصر یاقوت که در شرق شمیران و دامنه‌ی کوه واقع بود، بین سال‌های 5-1263 خورشیدی با مباشرت میرزا محمدخان پیشخدمت (سرتیپ گروسی) در سرخه‌حصار بنا شد و به‌عنوان شکارگاه سلطنتی مورد استفاده‌ی ناصرالدین شاه بود. قصر با ارتفاع دو طبقه و بلندِ خود شامل دو قسمت می‌شد: کوشک بیرونی و دیگری، حرم‌خانه و اندرونی که در قسمت شرق بخش بیرونی قرار داشت. مورد جالب توجه دیگر عمارت و باغ فردوس است که فراز و نشیب‌های زیادی را پشت سر گذاشت (بنای اصلی در سال 1227 احداث شد، اما بارها مورد مرمت و دستخوش تغییر قرار گرفت) به‌تدریج از مساحت باغ کاسته شد، در حالی که مساحت عمارت سه‌طبقه‌ی فعلی به 1000 متر مربع می‌رسد. این عمارت تلفیقی از معماری ایرانی و غربی است (به‌کرات مشاهده می‌شود که آغاز بلندمرتبه‌سازی از حدود قرن سیزده خورشیدی به بعد، متأثر از معماری غرب نیز بوده). یک تالار بزرگ که با کاشی مفروش شده در وسط عمارت و هشت اتاق، قرینه‌ی هم، در دوطرف تالار قرار دارند و همین ترتیب اتاق‌ها در طبقه‌ی دوم هم تکرار شده است. سقفی که تا کف طبقه‌ی سوم ارتفاع گرفته به همراه دو شاه‌نشین (یکی در طبقه‌ی اول و یکی در طبقه‌ی دوم): ساختار عمارت فردوس کاملاً ایرانی است و معماری قاجار را تداعی می‌کند، در حالی که آمیزه‌های غربی، بیشتر در حد همان تزئینات و الحاقات باقی می‌ماند.
یکی از ساختمان‌های مهم عصر ناصری که ناصرالدین­شاه ارادت خاصی به آن داشت، ساختمان پنج طبقه‌ای است معروف به عمارت شمس‌العماره. ساختمان شمس‌العماره در ضلع غربی خیابان ناصرخسرو کنونی و روبه‌روی کوچه مروی واقع است و در اصل در ضلع غربی ارگ سلطنتی و کاخ گلستان قرار دارد. اما شاید هیچ‌کدام از بناهای آن دوره به اندازه‌ی عمارت معیرالممالک زیبا نباشند. او به معماری فرنگی آشنایی داشت و سبک نئو کلاسیک در نمای خانه و سبک باروک در پله‌هایش کاملاً هویداست. در تصویر معروف حوضخانه‌ی صاحبقرانیه که توسط مرحوم کمال‌الملک کشیده شده، طاق مرتفع و ستون‌های عظیم نگه‌دارنده، همان‌هایی هستند که سال‌ها قبل در بناهای مذهبی اجرا می‌شد و امروز هم در ورودی اکثر برج‌های ایران و جهان می‌بینیم. شمس‌‌العماره (1118)، عمارت امین‌الدوله (1248) و عمارت پارک اتابک (سفارت روسیه، 1305) تعدادی از بناهای اختصاصی بودند که از سایر بناهای اطراف، ارتفاع می‌گرفتند.
به‌تدریج این بلندمرتبه‌سازی به سایر کاربری‌ها هم سرایت کرد و هتل‌ها و ساختمان‌های عمومی شهر را متأثر ساخت (گراند هتل تهران و عمارت کافه پارس، هر دو در تهران؛ هتل رامسر؛ ساختمان شهرداری تبریز، 1318). در دهه‌ی 1320 میلادی که رواج احداث بناهای دولتی جریان داشت، استفاده از مصالح جدید بتن، سیمان، فولاد و شیشه نیز رو به افزایش گذاشتند و سیستم‌های مدرن و حرارت مرکزی در ساختمان‌ها جای گرفتند (ساختمان بانک ملی ایران-شعبه‌ی بازار، محسن فروغی، تهران، 1327؛ ساختمان کاخ وزارت امور خارجه، 1318 و ساختمان دادگستری، 1325، هر دو از گابریل گورکیان، تهران).

نخستین ساختمان بلندمرتبه‌ای که در دوره‌ی معاصر و به‌شیوه‌ی مدرن در کشور بنا شد، توسط هوشنگ خانشقاقی در خیابان جمهوریِ شهر تهران ساخته ‌شد (1330-1328). این سازه با اقتباس از معماری مدرن اروپایی، در 10 طبقه، از بتن آرمه و مجهز به آسانسور، یکی از مهم‌ترین ساختمان‌هایی بود که با بهره‌گیری از فرم‌های مدرن اروپایی به بهره‌برداری رسید و رویکرد طراح و معمارش، آن را تبدیل به یکی از متحول‌ترین بناهای ساخته‌شده در ایرانِ آن‌ سال‌ها کرد.
چند سال بعد، سازه‌های بلندمرتبه‌ی دیگری نیز در کشور ساخته شدند که از جمله‌ی آنها ساختمان پلاسکو (1341) بود که در خیابان فردوسیِ شهر تهران واقع شده و 16 طبقه داشت. این بنا اولین سازه‌ی بلندمرتبه در ایران است که با اسکلت فلزی ساخته شد. ساختمان تجاریِ 13 طبقه‌ی آلومینیوم (1343)، ساختمان بانک کار در خیابان حـافظ (دهـه‌ی 40 خـورشیـدی)، بـرج‌های سـامـانِ 1 با 20 طبقه در بلوار کشاورز (عبدالعزیز فرمانفرماییان، 1349) سازه‌های بلندمرتبه‌ی دیگری بودند که به‌تدریج رنگ و روی معماری کشور را تغییر می‌دادند. مجموعه‌ی بهجت آباد که در سال 1349 بین خیابان حافظ و ولیعصر احداث شد، اولین ساختمان بلندمرتبه‌در ایران است که کاربری مسکونی داشت. ساختمان وزارت کشور (روح­اللّه نیک خصال، ایرج پروین، تهران، دهه‌ی 50 خورشیدی) پروژه‌ی موفقی بود که در زمینی مستطیل‌شکل به مساحت 115×175 متر و با اسکلت بتنی در 4 بلوک احداث شد و پس از آن می‌توان به سال‌های پایانی دهه‌ی 70 خورشیدی اشاره داشت که در پی افزایش قیمت زمین در تهران و آغاز فروش تراکم از سوی شهرداری، موج تازه‌ی بلندمرتبه‌سازی آغاز شد که در این ساختمان­ها کمتر به ضوابط اصلی طراحی توجه می‌شد. تراکم جمعیت در تهران نیز، مانند بسیاری شهرهای پرجمعیت جــهان، گـسترش در راستـای قـائـم را اجـتناب‌نـاپـذیر کـرد. مجتمع مسکونی کوی نوبنیاد (1354) که به مجموعه‌ی ASP معروف است، جزو معدود پروژه‌های بلندمرتبه‌ای است که با رعایت کلیه‌ی اصول و ضوابط فنی و مهندسی ساختمان‌های بلندمرتبه و با سازه‌ی بتن آرمه و نمای بتنی پیش‌ساخته احداث شده و از امکانات مطلوب یک فضای مسکونی، تجاری و اداری بهره‌مند است. این مجموعه‌ی آپارتمانی بلندمرتبه با همکاری گروه مشاوران شرکت فرانسوی ستِک باتیمان تکمیل شد و استخر، مهدکودک، باشگاه ورزشی، مرکز خرید و رستوران از جمله تسهیلات رفاهیِ مجموعه می‌باشند. تعداد 250 واحد آپارتمانی، 120 واحد آپارتمانی ویلایی، 140 واحد تجاری و 570 واحد انباری و پارکینگ در این مجتمع که شامل سه برج است، تعبیه شده و هر برج 4 آسانسور دارد.
برج اداری آرمیتا واقع در خیابان بخارست (بهروز احمدی، 1376) بر اساس دیدگاهی کاملاً کلاسیک و بر پایه‌ی سلسله مراتب عمودی (پایه، بدنه، تارک) طراحی شده است؛ پایه به تبعیت از محور اصلی خیابان‌هایی که ساختمان در تقاطع آنها بنا شده، وسیع‌تر از بدنه و به‌صورت یک حجم سنگی طراحی شده و تارک، گنبدی با پوشش مسی است که از معماری قدیم ایران اقتباس شده و بنا را به یک شاخص شهری در مقیاس محلی تبدیل کرده است. مس، فلزی ماندگار است و با وجود تغییر رنگ، همچنان زیباست.
ساختمان اداری خیابان بخارست با 12 طبقه و دو طبقه زیرزمین (حسین ناصری، 1376) نیز با ارجاع به معماری بناهای رفیع قدیمی، برج‌ها و گنبدهای ایرانی (برج طغرل در شهرری، گنبدِ جبلیه در کرمان، برج ابرکوه و مجموعه‌ی سلطانیه در نزدیکی زنجان) شکل گرفته و این نیز در میان سازه‌های محلی جای دارد، اما ساختمان اداری مغزی (شامیل محمدزاده، تهران، 1379) که با سنگ سرخ آذرشهر ساخته شده و تأسیسات خود را به رخ می‌کشد، معماری های‌تک را در ذهن تداعی می‌کند. برج اداری بهشهر (علی رزاقی کاشانی، 1380) با هدف ایجاد فضای اداری مورد نیاز دفتر مرکزی و دفاتر واحدهای صنعتی تحت پوشش شرکت توسعه‌ی صنایع بهشهر طراحی شد (مالک فعلی این ساختمان، بانک تجارت است). زمینِ طرح، به ابعاد 34×41 متر در جنوب میدان آرژانتین قرار دارد و ساختمان 30 طبقه با زیربنایی در حدود 18000 متر مربع، دارای 22 طبقه‌ی اداری، سرسرای ورودی، همکف و 5 طبقه پارکینگ است. بخش مدیریت، در دو طبقه‌ی بالایی برج تعبیه شده‌اند.
ساختمان نوآور (حسین شیخ زین‌الدین، 1384)، 22 طبقه و روحیه‌ای محافظه‌کارانه دارد که این امر در سیستم بادبندی ساختمان که افزون بر پایداری، در شکل ظاهری آن نیز مؤثر بوده، سنجش توانایی مصالح برای موارد حفاظتی (ازجمله آتش‌سوزی)، سیستم پیشرفته‌‌ی اطفای حریق، تهویه و غیره در طراحی ساختمان مشهود است. برج مخابراتی میلاد (1387) از درون، مجموعه‌ی بزرگی‌ست که شامل مرکز همایش‌های بین‌الملل، یک هتل پنج ستاره و مرکز تجارت بین‌الملل است و ارتفاعی در حدود 435 متر دارد.
در سه طرف بدنه‌ی برج، شش آسانسور پانورامیک، هرکدام به ظرفیت 20 نفر، تعبیه شده است. برج بلور به طراحی علی­اکبر صارمی و جواد بنکدار و همکاری عبدالله مولوی و امیرعباس شیرازی طراحی شد و ساخت آن در سال 1390 به اتمام رسید. برنامه‌ی فیزیکی ساختمان بر اساس تأمین نیازهای منطقه طراحی شد و برای پاسخگویی به مسافران و گردشگران، دارای رستوران و کافه­تریا می‌باشد. رستوران بزرگ گردان در طبقه‌ی آخر واقع شده و اشراف خوبی به شهر تبریز دارد. در طبقه‌ی ماقبل آخر، سالن‌های همایش و مابقی ساختمان به فضاهای اداری، خدماتی و مسکونی با تجهیزات و تسهیلات کامل اختصاص یافته است. نحوه‌ی قرارگیری ساختمان در سایت به‌گونه‌ای‌ست که از فاصله‌ی دور برای مسافرانی که وارد شهر می‌شوند، حالت نمادین خود را ابراز می‌دارد.

منابع:
بانی مسعود، امیر. معماری غرب، مفاهیم و ریشه‌ها. تهران: انتشارات هنر معماری قرن، 1389.
دِ مارتینی، النا و پرینا، فرانچسکا. هزار سال معماری جهان. ترجمه‌ی: آبتین گلکار. تهران: انتشارات هنر معماری قرن، پاییز 1390.
بانی مسعود، امیر. معماری معاصر ایران (چاپ چهارم، ویراست دوم). تهران: انتشارات هنر معماری قرن، پاییز 1390، صص. 511-500.

Howeler, Eric. Skyscraper Designs of the Recent Past and for the Near Future. Italy: Thames & Hudson, 2003.
skyscraperpage.com
www.madehow.com/Volume-6/Skyscraper.html
www.infoplease.com/spot/skyscraperhistory.html
www.aviewoncities.com/chicago/skyscrapers.htm
inventors.about.com/library/inventors/blskyscapers.htm
www.britannica.com/EBchecked/topic/547956/ skyscraper
www.bukisa.com/articles