مسجد و مدرسه آقا بزرگ کاشان سیده مرضیه طبائیان
مقدمه
مسجد و مدرسه‌ی بزرگ و باشکوه آقا بزرگ در کاشان، یكی از باشكوه‌ترین و زیباترین مساجد دوره‌ی قاجار در ایران به شمار می‌آید. این بنا در خیابان فاضل نراقی کاشان واقع شده و منسوب به ملا مهدی نراقی، ملقب به آقابزرگ، است که به هزینه‌ی مردی نیکوکار به نام حاج محمدتقی خانبان و پسرش در نیمه‌ی دوم سده‌ی سیزدهم قمری، در دوره‌ی محمد شاه قاجار، به منظور اقامه‌ی نماز جماعت و درس و بحث داماد خود، ملا مهدی نراقی دوم، برادر ملا احمد نراقی ساخته شده است.
این مسجد و مدرسه در محدوده‌ی تاریخی و بافت کهن شهر، مجاور بقعه‌ی خواجه تاجالدین و در محلهای به همین نام بنا شده و در خیابان آقابزرگ، منشعب از خیابان فاضل نراقی واقع است و از نظر استواری هنوز وضع مطلوبی دارد.
پیشینه‌ی تاریخی
ساختمان این بنا براساس کتیبه‌های مسجد و تاریخ 1260 در پایان وقفنامه، در روزگار پادشاهی محمدشاه قاجار آغاز شد و در سال‌های نخستین سلطنت ناصرالدین شاه (1264-1313ق)، به پایان رسید. این دوره به لحاظ سبک‌ها و شیوه‌های معماری ایرانی، مقارن با دوره‌ی دوم شیوه‌ی اصفهانی است. کتیبه‌های مورخ 1263، 1264، 1268ق، به ترتیب در صفه‌ی شبستان، داخل شبستان زیر گنبد، اِزاره‌ی محراب و سردرِ ورودی مسجد، این سخن را تأیید میکنند.
تحولات معماری در دوره‌های مختلف حیات مسجد
این مجموعه بر رویِ آثار برجامانده از زلزله‌ی 1192ق یا دوره‌های گذشته ساخته شده است، به‌خصوص شبستان چهلستون شمالی مسجد که احتمالاً پیش از احداث گنبدخانه بر روی بقایای خانقاه، مسجد، مقبره و مدرسه‌ی خواجهتاجالدین (متعلق به اواسط سده‌ی نهم قمری) بر پا شده است. تلفیق این شبستان با مسجد و مدرسهای که بعداً در کنار آن ایجاد شد، یکی از زیباترین و بهترین نمونههای ایجاد هماهنگی و اتصال دو بنا در کنار هم است؛ اما چهلستون غربی گنبدخانه یعنی مهمترین بنایی که بعدها به قسمت اصلی و گنبدخانه الحاق شد به معماری بنای مقصوره لطمه زده است، زیرا معمار بزرگ مسجد، بنای گنبدخانه را به گونه‌ای طرح‌ریزی کرده بود که از چهار سو به فضای باز راه داشته باشد تا در تابستانِ طاقتفرسای منطقه با جریان یافتن هوا در پیرامون گنبدخانه تهویه به صورت طبیعی انجام گیرد، ولی در زمان حاج ملا محمدعلی مجتهد نراقی، فرزند آقابزرگ، شبستان غربی گنبدخانه بنا شد و از این سو ارتباط با فضای خارج مسدود گشت. بعدها نیز در برخی بخش‌ها، خصوصاً در و پنجرههای مجموعه، از جمله دو اتاق گوشوارههای طرفین ایوان اصلی گنبدخانه و چهار اتاق بالاخانه‌ی سردرِ ورودی، تغییراتی داده شد. در و پنجرههای ارسی بالارو تبدیل به درگاه‌هایی با دو نیم دایره شد که در معماری ایرانی سابقه نداشت. همچنین حدفاصل گنبدخانه و شبستان غربی با سه ارسی مشبّک چوبی از هم جدا میشد. در اثر از بین رفتن چوب درها به واسطه‌ی حمله‌ی موریانه، در طرح مرمتی درهای فلزی جایگزین شد که در سال‌های اخیر درهای فلزی به فرم چوبی با درهای ارسی تبدیل شده‌اند. در و پنجرههای مشبک و بالارو حجرات مدرسه به همین ترتیب از بین رفته بود که آنها نیز در سال‌های اخیر به صورت نخستین خود بازگردانده شده‌اند.
مشخصات اصلی بنای مسجد
مسجد و مدرسه‌ی آقابزرگ مجموعه‌ی نفیسی از عناصر معماری و تزئینات و ترکیبی از حجم‌ها و اندام‌های متناسب و درهم‌تنیده است. بخش‌های مختلف بنا شامل سردر و هشتی ورودی، صحن مرکزی، مقصوره و شبستان‌ها است. این مسجد از نظر پلان جزو مسجدهایی است كه دارای سه شبستان بوده‌اند. نكته‌ی مهم و قابل توجه در اینجا تلفیق مسجد و مدرسه است. پس از ورود به محوطه‌ی مدرسه، دو صحن فوقانی و تحتانی و حجره‌های محل سکونت طلاب و گنبد آجری باشکوه و گلدسته‌های دو طرف آن خودنمایی می‌کند. علاوه بر این دو حیاط خلوت، آب‌انبار، شبستان پشت گنبد، ساختمان مسجدی که در کنار گنبد واقع است و محراب کاشیکاری واقع در شبستان اصلی که در حقیقت مجموعه‌ای از هنرهای کاشیکاری، گچ‌بری، کتیبه‌نویسی، مقرنس‌کاری ونقاشی است، از جمله متعلقات این بنای عظیم هستند.
تزئینات به کار رفته در بنا
تمامی این بنا، از جمله گنبد که جزو بزرگترین گنبدهای آجری است، با آجر ساخته شده و تزئینات به‌كاررفته در آن، جذابیت خاصی به این بنا بخشیده است.
تزئینات بنا عبارتند از: کاشیکاری، آجرکاری، کتیبه‌های نفیس گچی و کاشی، مقرنس‌کاری، خطاطی ثلث و نستعلیق و نقاشی. نقاشی مدرسه توسط استاد محمد باقر قمصری صورت گرفته است. کتیبه‌های خطوط مسجد توسط خوشنویسان برجسته‌ی کاشان، از جمله محمد ابراهیم و محمد حسین، نوشته شده‌اند.
این مسجد دارای سردر زیبایی است كه سقف آن با مقرنس‌های معلق گچی و نقاشی تزئین یافته و دیوارهای جلوخان از كتیبه‌ی بالای سردر تا كف تختگاه‌های طرفین درگاه، با كاشی‌های خشتی رنگارنگ پوشیده شده است. هیئت اصلی بنا و گنبد باشكوه آن به واسطه‌ی عظمت ساختمان و نقشه‌ی بی‌نظیر، به خصوص ظرایف و فنون معماری اصیل ایرانی كه در آن به كار رفته، یكی از بناهای مهم ایرانی اسلامی به شمار می‌رود. با توجه به سادگی و بیپیرایگی این مجموعه، هیچ گونه زیادهروی در تزئین، بهویژه در کاشیکاری بنا، به چشم نمیخورد. تزئینات اندک مسجد و مدرسه به گچ‌بری، نقاشی، کارهای چوبی کندهکاری، گرهچینی، آلت و لقط، مقرنس‌کاری، کاشیکاری، رسمیبندی و یزدیبندی منحصر می‌شود. یک جفت درِ نفیس (در مدخل اصلی مسجد) که کندهکاری شده و با گرهچینی و گل‌میخ تزیین شده از ارزش والایی برخوردار است.
ویژگی‌های کلی بنا
از خصوصیات بارز بنا، معماری ویژه‌ی گنبدخانه است که بر روی هشت پایه‌ی عظیم بر پا شده، زیرا در طرح مساجد قدیمی ایران ایجاد گنبد بر روی پایههای آزاد به ندرت دیده می‌شود. نتیجه‌ی عملی اجرای این نوع طرح، جریان یافتن هوای خنک در فضای گنبدخانه در فصول گرم و تابستان‌های داغ منطقه‌ی کویری است. از اینرو در این مسجد، برخلاف دیگر مساجد که جبهه‌ی جنوب گنبدخانه را به منظور ایجاد محراب مسدود میکنند و جرزهای نسبتاً قطوری میسازند، جانب جنوب، جنوب شرقی و جنوب غربی آن آزاد و رها بنا شده و محراب در دیوار رواقی که گرداگرد گنبدخانه را فرا گرفته، ساخته شده است. از ویژگی‌های دیگر، گودال باغچه (حیاط تحتانی) است که حوض بزرگ (آبنما) و باغچههای آن به طراوت فضا کمک می‌کند.
سردر و هشتی ورودی
این قسمت از بنا که از طریق جبهه‌ی شمالی به خارج راه مییابد مشتمل بر سردر ورودی، درِ چوبیِ کندهکاریشدهی نفیس و سکوهای سنگیِ دو طرف است. در سه ضلع سردر ورودی و درست در ارتفاع بالای درِ چوبی، کتیبهای کاشی نصب شده است. بالای این کتیبه قطعه سنگی از مرمر حجاری‌شده قرار دارد. در زیر آن، تزئیناتی دیده می‌شود از کاشی‌های خشتیِ هفت‌رنگ که بدنه‌ی دیوار را تا کف سکوها پوشانده است. پس از درِ ورودی، محوطه‌ی نسبتاً وسیع کریاس هشت ضلعی قرار دارد که سقف آن را با آجر و کاشی و تزئینات مقرنس پوشش داده‌اند. از هر دو سوی این هشتی، دو دهلیز مسقف و عریض با طاقنماهایی عمیق در هر دو طرف و با شیب ملایم، به صحن مرکزی و سایر قسمت‌ها منتهی می‌شود. در وسط هر راهرو یک قسمت سرگشاده به صورت حیاط تعبیه شده است. مقابل درِ ورودی و پس از هشتی، محوطهای باز به صورت مهتابی احداث شده که در واقع پشتبام شبستان چهلستون شمالی است. همچنین هشتی ورودی، به انبار، اتاق خادم و نگهبان راه دارد و نیز دو پلکان، آن را به شبستان قدیمی تحتانی و محل وضوخانه و حیاط ارتباط میدهد.
حیاط مرکزی مسجد
این صحن در دو طبقه و مشتمل بر دو حیاط فوقانی و تحتانی (گودال باغچه) است. صحن فوقانی (بام مدرس و حجرهها) ایوان‌مانندی است که از شرق و غرب با دو دیوار مرکب از جرز و طاقنما محصور شده و از شمال به مهتابی (بام چهلستون) میپیوندد و از جنوب به ایوان مسجد راه مییابد. گودال باغچه از شرق و غرب به ده حجره، و از جنوب به دو حجره و یک مدرس در وسط و چند اتاق و انبار در دو کنج جنوب غربی و شرقی، و از شمال به شبستان شمالی و سرداب زیر آن، که دارای دو بادگیر مرتفع است، منتهی می‌شود.
حیاط مرکزی به شکل مربع مستطیل و تقریباً در جهت شمالی ـ جنوبی ساخته و کف آن با آجر، به شکل هرّه، فرش شده است. در وسط آن حوضی به شکل کثیرالاضلاع و چهار باغچه دیده می‌شود. حجره‌های مدرسه به اندازه‌ی یک پله بلندتر از سطح گودال باغچه ساخته شده است. دوازده حجره از طریق چهار راهرو جانبی به حیاط راه دارند و هر کدام دارای یک پستو هستند. ضلع روبه حیاط حجرهها با شبکههای آجری پوشش یافته‌اند.
چهار پله‌ی سنگی در چهار طرف حیاط، فضای گودال‌باغچه را با بام، یعنی حیاط فوقانی که همسطح گنبدخانه است، ارتباط میدهند و یک رشته پلکان دیگر در میانه‌ی ضلع شمالی به سرداب ارتباط دارد. سرداب به وسیله‌ی هواکش‌های افقی و عمودی به دو بادگیر در دو قسمت شبستان شمالی راه مییابد و شبستان بدین سان تهویه می‌شود. این اختلاف درجه‌ی حرارت گاهی به 20 تا 25 درجه‌ی سانتی‌گراد میرسد.
مقصوره یا گنبدخانه
گنبدخانه بر روی پایه‌ی هشتضلعی، بنا شده و گنبد دوپوسته‌ی گسسته با دهانه‌ی داخلی 10 متر و ارتفاع 21 متر آن را پوشانده است. گرداگرد این گنبدخانه رواق‌هایی به هم پیوسته با پوشش طاق و تویزه ایجاد شده است. سردر و ایوان ورودی شمال گنبدخانه دارای پوششی شامل یک تویزه در جلو و نیم گنبدی است که زیر پوشش اصلی سقف کاذب آن، با رسمیبندی آجر و کاشی به صورت مَعْقَلی حصیری تزئین یافته است.
طرح زیربنای این قسمت از مسجد (شامل گنبدخانه و رواق‌های اطراف و ایوان اصلی) مستطیلی نزدیک به مربع حدود 30×28 متر است. در ارتفاع حدود شش متری از کف مقصوره درگاه‌هایی بر بالای ورودی‌های هشتگانه ساخته شده است که در جانب ایوان با یکدیگر ارتباط مییابند. زیر این قسمت کتیبهای حاوی سوره‌ی فتح به خط ثلث برجسته از گچ گرداگرد داخل گنبدخانه را میپوشاند که در پایان آن تاریخ 1264ق خوانده می شود.
در سه ضلع ایوان ورودی این مقصوره و در تراز کتیبه‌ی گچبریِ داخلی، کتیبهای از کاشی خشتی به خط ثلث سفید بر زمینه‌ی لاجوردی شامل سوره‌ی النبأ، و در حاشیههای بالا و پایین آن، کتیبهای دیگر حاوی مرثیه‌ی هفتبند محتشم کاشانی به خط سُرمهای بر زمینه‌ی طلایی نصب شده که در میانه‌ی آن جمله‌ی «عمل کاتب الحروف محمدحسن 1263» نگاشته شده است. همسطح با این کتیبهها و در دو طرف جرزهای ایوان جلو مقصوره، اتاقهای گوشواره تعبیه شده که هم از رانش جرزهای اصلی ایوان جلوگیری می‌کند و هم فضایی مفید برای استفاده‌ی مدرّسان و طلاب مدرسه پدید میآورد.
به احتمال بسیار این اتاقهای گوشواره قبلاً دارای ارسی با سه لنگه درِ چوبی بالارو بوده که اکنون موجود نیست و به جای آنها در هر اتاق سه درگاه باز با قوس نیمدایره و بدون پنجره دیده می‌شود. در ارتفاع یازده متری از کف مقصوره (گنبدخانه) 24 دهانه‌ی مساوی ایجاد شده که یک در میان پُر و خالی است؛ از روزنه‌ای باز، نور و هوای کافی به داخل محوطه‌ی گنبدخانه میرسد. سطح داخل گنبد زیرین با اندود گچ سفیدکاری شده و مرکز آن با شمسه‌ی زیبایی تزیین یافته است. اما پوشش خارجی، گنبدی از نوع شبدری تند با نمای آجری و بدون تزئین است.
ایوان با یک ورودی اصلی به مقصوره رسیده و با دو راه ارتباطی از طرفین راست و چپ به رواق‌های اطراف میپیوندد. دو قسمت سردر که میان ایوان و گنبدخانه واقع است با یک راهرو ارتباطی در نیمطبقه به یکدیگر راه مییابند و یک درگاه باز در وسط آن، خارج را به داخل مرتبط میسازد. در همین سطح دو گوشواره‌ی مقرنس در دو گوشه‌ی ایوان به زیبایی مجموعه افزوده است. ازاره‌ی ایوان با کاشی خشتی هفت‌رنگ و سه ردیف قاب عمودی دارای قوس‌های جناغی و پشت بغل‌ها با آجر و کاشی معقلی تزیین یافته است. پشت بغل (لچکی) نمای ایوان با کاشی به شیوه‌ی معقلی آرایش یافته و بر روی پایههای طرفین ایوان، دو گلدسته‌ی کاشی‌کاری‌شده قرار دارد که علاوه بر کمک به استحکام جرزها و پوشش ایوان و استفاده از آن برای گفتن اذان، به زیبایی مجموعه نیز میافزاید.
در میانه‌ی این گلدسته کلمات «الله»، «محمد» و «علی» به خط بنایی معقلی تکرار شده و بالاتر از آن دو ردیف کاشیکاری معقلی و سپس مأذنه نهاده شده است. یک ردیف پلکان مارپیچ که حول محور ستونی در مرکز و داخل گلدسته دور میزند، پشتبام مسجد را به انتهای گلدستهها مرتبط میسازد.
ضلع جنوبی گنبدخانه به حیاطی همسطح با حیاط فوقانی منتهی می‌شود. در جنوب شرقی گنبدخانه نیز حیاطی کوچک و مربع‌شکل و همسطح با گودال باغچه احداث شده است که به اتاق‌ها و تأسیسات رفاهی مسجد راه دارد.
همچنین در خارج از رواق‌های گنبدخانه، در ضلع شرقی، حیاط خلوت کوچکتری، همسطح با حیاط فوقانی تعبیه شده که با یک ورودی فرعی و سردر و هشتی کوچکی به محوطه‌ی شرقی مسجد راه مییابد. پیش از این، در جبهه‌ی شرقی مسجد، خانقاه و مدرسه و مقبره‌ی خواجهتاجالدین قرار داشت که اکنون از آن مجموعه فقط مقبره به جا مانده که از بناهای سده‌ی نهم قمری است. دیوارهای شرقی و غربی حیاط اصلی از جرزهای آجری و دهانههای صفهای ترکیب شده‌اند که به شکل ایوانچه یا طاقنما در ارتفاع نیممتری از کف حیاط با قوس‌های جناغی پوشش یافته و پشت بغل‌های آنها با کاشیکاری معقلی تزیین شده‌اند.
شبستان چهلستونی
این مجموعه دارای دو شبستان چهلستونی است، یکی در جبهه‌ی غربی گنبدخانه که اندک زمانی پس از بنای قسمت اصلی ساخته شده و دارای بیست ستون آزاد و سی چشمه طاق آجری است که در قسمت شمالی آن، راهرو ارتباطی و پلکان پشتبام و محلی برای وضوخانه قرار دارد، و دیگری شبستانِ زمستانی که در جبهه‌ی شمالی مسجد و صحن اصلی حیاط واقع است و پایههای آن پیش از احداث گنبدخانه بر روی پایههای موجود بنایی ساخته شده بود که بر اثر زلزله یا عوامل دیگر ویران شده است. این شبستان دارای ستون‌هایی از آجر و خشت با گوشهسازی و رسمیبندی است. در وسط هر چشمه روزنی با پوشش سنگ مرمر تعبیه شده که از آنها نور طبیعی ملایمی به درون شبستان میتابد. این شبستان یک محراب گچی در وسط دیوار دارد و بهوسیلهی یک رشته پلکان به هشتی ورودی مسجد میپیوندد که راه ارتباط اصلی آن با خارج مسجد است و به وسیله‌ی دو ورودیِ دیگر به حیاط مرکزی و صحن گودال باغچه نیز ارتباط دارد. در جانب شمال غربی این شبستان یک حیاط خلوت، یک حوض و محلی برای وضوخانه احداث شده که با پلکانِ ارتباطیِ یادشده، به هشتی ورودی اصلی مسجد متصل می‌شود. این پلکان و راه ورودی آن اکنون مسدود است.
منابع و مآخذ
1. فرخ یار، حسین. نگاهی به بناهای تاریخی کاشان. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، 1370.
2. مشکوتی، نصرتالله. فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران. تهران: سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، 1349.
3. مصطفوی، سید محمدتقی، آثار تاریخی تهران (اماکن متبرکه). تنظیم و تصحیح میرهاشم محدث. تهران: انجمن آثار ملی، 1361.
4. معماریان، غلامحسین. سبک شناسی معماری ایرانی. چاپ دوم. تهران: نشر پژوهنده معمار، 1382.
5. نراقی، حسن. آثار تاریخی شهرستان کاشان و نطنز. تهران: انجمن آثار ملی، 1348.
مطالب مرتبط
