تاریخچه‌ی کتابخانه در ایران

قبلی

سیام پاراگُن بانکوک، تایلند، شرکتِ آرتیکیال و دیزاین اینتِرنَشنال، 2006-2003

بعدی

اصول و مبانی طراحی کتابخانه‌ها، بخش نسخت

کتابخانه‌ی ملی جمهوری اسلامی ایران، یوسف شریعت‌زاده (شرکت مهندسان مشاور پیرزار)، 1383

از وضع کتابخانه در ایران پیش از اسلام اطلاع دقیقی در دست نیست، فقط میدانیم که در عهد ساسانیان توجه به کتاب و به‌ویژه کتاب‌های مذهبی زیاد شد. با هجوم اعراب به ایران، کتابخانه های ایران از میان رفت و بعضی هم گفته‌اند که اعراب کتاب‌های ایرانی را سوزاندند.
طبق تعدادی از اسناد، کتابخانه‌ی مرو در دوره‌ی اسلامی شامل کتاب‌هایی بود که از خزانه‌ی یزدگردی به آنجا برده شده بود. یعنی یزدگرد، خود، آن کتاب‌ها را در فرار از حمله‌ی اعراب در مرو به جا نهاده بود. یاقوت حموی در ستایش از کتابخانه‌ی مرو می‌نویسد که وی همواره حدود دویست جلد از کتاب‌های آن را که ارزشی برابر دویست دینار داشتند، به خانه‌ی خود می‌برده و هیچ گرویی به ازای آن نمی‌داد. در شهرهای خراسان و ماوراءالنهر نیز کتابخانه‌های بزرگی وجود داشت. اطلاعاتی که امروز از برخی کتابخانه‌های خصوصی در دست داریم نیز نشانگر اهمیت آنهاست. مثلاً در 282 قمری یکی از دانشمندان اصفهان درگذشت که ارزش کتاب‌های کتابخانه‌ی شخصی او را سیصد هزار هجری درهم تخمین زده‌اند. کتابخانه‌های ابن عمید و صاحب بن عباد در ری نیز شهرت فراوان داشت. هنگامی که نوح بن منصور سامانی از صاحب بن عباد برای تصدی وزارت خویش دعوت کرد، از عذرهای صاحب برای نپذیرفتن دعوت این بود که وی نمی‌تواند اموال خویش را حمل کند و فقط برای حمل کتاب‌های او به بیش از 400 شتر نیاز است. فهرست کتابخانه‌ی او ده جلد بود. اما کتابخانه‌های ری همه در حوادث و اختلافات میان سنیان و شیعیان از میان رفتند.
بسیاری از کتابخانه‌ها مراجعان خود را در زمینه‌های مختلفی، از قبیل محل زندگی، غذا، کاغذ و مرکّب یاری می‌کردند. ابن حیان کتابخانه‌ای در نیشابور، بنیان نهاده بود و برای غریبانی که به دنبال علم به آنجا می‌آمدند، مسکن فراهم می‌ساخت و مخارج ایشان را تقبل می کرد.
مقدسی در شیراز از کتابخانه‌ای که توسط عضدالدوله‌ی دیلمی بنا شده بود سخن گفته و می نویسد: «بنایی که عضدالدوله ساخته بود، در شرق و غرب عالم بی‌نظیر و دارای 360 حجره بود و وی هر روزی از سال در یکی از آن حجره‌ها جلوس میکرد و علاوه بر این حجره‌ها، کتابخانه‌ای در همان ساختمان ساخته بود که وکیلی و خازنی و ناظری از عدول شهر داشت و در هیچ علمی، کتابی تألیف نشده بود، مگر اینکه در آن کتابخانه وجود داشت.»
از دیگر کتابخانه‌های مشهور قدیم می‌توان از کتابخانه‌ی قلعه‌ی الموت یاد کرد. کتابخانه‌ی بقعه‌ی شیخ صفی‌الدین در اردبیل دارای کتاب‌های عربی و فارسی و ترکی بود، اما در
جنگ‌های ایران و روس توسط پاسکویچ به‌عنوان غنیمت جنگی به دست روس‌ها افتاد، آنها را به پترزبورگ بردند و تا امروز نیز در آنجا محفوظ است.
در عهد صفویه اهمیت کتابداری و کتابخانه دوباره احیا شد. در دربار سلاطین صفوی کتابخانه‌های وجود داشت و حتا نوشته‌اند که شاه عباس کتاب‌های فقه‌ی و عربی و مذهبی خود را وقف کتابخانه‌ی آستان قدس و کتاب‌های فارسی و دیوان‌های شعر را به همراه چینی‌آلات و ظروف نفیس، وقف آستانه‌ی شیخ صفی‌الدین کرد. متأسفانه هم‌اکنون از بنای این کتابخانه‌های قدیمی و تاریخی هیچگونه تصویر مستندی در دسترس نیست.
قدیمی‌ترین کتابخانه‌ی موجود در ایران، کتابخانه‌ی آستان قدس رضوی است. در میان دیگر کتابخانه های مهم معاصر در کشور نیز می‌توان به کتابخانه‌ی ملی ایران، کتابخانه‌ی دانشگاه تهران، کتابخانه‌ی دانشگاه شیراز، کتابخانه‌ی مجلس شورای اسلامی و کتابخانه‌ی مرکزی شهرداری اصفهان اشاره کرد.