ساخت کاخ عالی‌قاپو، یکی از چهار بنای اصلی میدان نقش جهان، در بین سال‌های 977-973 خورشیدی و در پی انتقال پایتخت صفویان از قزوین به اصفهان آغاز گردید و طی 5 مرحله تکمیل شد. شاه عباس در این بنا به امور مملکت می‌پرداخته و در ایوان به تماشای بازی چوگان و نمایش در میدان نقش جهان می‌نشسته. از این بنا همچنین برای پذیرایی از مهمانان ویژه استفاده می‌گردید.
مرمت مجموعه بناهای عالی‌قاپو، چهل ستون و هشت بهشت در سال 1355 (1980-1978) با همت و مدیریت زنده یاد باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی و به سرپرستی اوجینو گالدیری جزو برندگان اولین دوره‌ی جایزه‌ی آقاخان قرار گرفت. باید خاطر نشان کرد اولین دوره‌ی مرمتی کاخ عالی‌قاپوی اصفهان، طبق برنامه‌ی مرمتی موسسه‌ی ایزمئو به مدت ۱۰ سال و همانطور که گفته شد به سرپرستی اوجینو گالدیری پیش رفت و ضمن نجات بخشی از ساختمان و برطرف کردن آسیب‌های ساختاری و تزیینات آن، برای اولین بار در مورد تاریخ و نحوه‌ی شکل‌گیری این ساختمان اطلاعات جالب توجهی به دست آمد و همانطور که بالا ذکر شد عملیات نجات‌بخشی و مرمت کاخ عالی قاپو به همراه مرمت کاخ هشت بهشت و چهل‌ستون، که هر سه توسط این موسسه صورت گرفت، از برندگان اولین دوره‌ی جایزه‌ی آقاخان (1980-1978) بودند.
بنای اعجاب‌آور عالی‌قاپو، همچون بنای چهل ستون ترکیبی از دو الگوی مهم معماری ایرانی است؛ یکی از آنها چهارصفه و دیگری ایوان ستون‌دار 18 ستونه است.
آنچه در مورد عالی‌قاپو دارای اهمیت است اینجاست که الگوی چارصفه در 6 تراز، اشکال مختلف از ترکیب این 9 قسمت را به معرض نمایش گذاشته و به‌خوبی انعطاف‌‌پذیری و امکانات این الگو را نشان داده است.
در تراز همکف به‌وضوح پلان چهارصفه قابل تشخیص است که دو صفه رو به فضای مرکزی و دو صفه رو به بیرون قرار گرفته که صفه‌ی شرقی حکم ورودی از بازار را نیز دارد. چهار اتاق چهارگوشه به دلیل مسائل سازه‌ای و احتیاج به دیوار‌های قطور برای تحمل 5 تراز بالاتر به نفع عرض بیشتر دیوار‌ها کوچک شده‌اند.
در طبقه‌ی بالاتر همان چهارصفه ترکیبی جدید به خود گرفته است. دو صفه‌ی شمالی و جنوبی به اتاق تبدیل شده‌اند و بخشی از صفه‌های شرقی و غربی به فضای مرکزی اضافه شده تا در عین وجود این دو صفه، فضای مرکزی، اتاقی مستطیل و فراخ را به‌ وجود آورد. این همان ترازی است که ایوان 18 ستونه با تقسیمی پنج‌ تایی در طول و سه تایی در عرض را شکل داده.
در طبقه‌ی بعدی ترکیب فضاهای شرقی غربی یعنی اتاق مستطیل بزرگ و دو صفه‌ی شرقی و غربی دست نخورده باقی می‌ماند. در تراز نهایی که از ایوان ستوندار نیز بلندتر است باز چهارصفه تغییر شکل داده. در اینجا صفه‌ی شرقی هم در عرض و هم در طول کوچک شده و با یک سه دری به فضای مرکزی که با عاریت گرفتن دو مدول از ایوان شرقی و یک مدول از هر سه ایوان دیگر به یک چلیپا تبدیل شده متصل شده است. به یاد داشته باشیم الگوی چلیپا مهم‌ترین الگو در فضاهای معماری ایرانی است که در چهار تراز قبلی به چشم نمی‌خورد و معمار با استفاده از این الگو در بالاترین تراز بر اهمیت این فضا تاکید کرده که در نهایت با به کار بردن تزیینات، زیباترین اتاق کاخ را شکل داده است. نکته‌ی بسیار مهم، خارج از محور بودن چلیپا نسبت به محور شمالی جنوبی ساختمان است که به نظر می‌رسد معمار برای استفاده از تقسیم سه تایی در چهار طرف چلیپا با استفاده از دو فضای تقسیم یک در یک، مشکل تقسیم چهارتایی که برای معماری ما در فضاهای شاه‌نشین مطلوب نیست را حل کرده است. در واقع کاخ عالی‌قاپو علاوه بر ویژگی‌های استثنایی خود چون 6 طبقه بودن یا استفاده از تزئینات منحصر‌به‌فرد و بسیاری از ویژگی‌های دیگر کلاس درسی است در آموزش استعدادهای الگوی چهارصفه.

Ali Qapu, Bagher Ayatollahzadeh Shirazi, Eugenio Galdieri

The Writer: Faramarz Parsi

The construction of Ali Qapu, one of the four main buildings of Naqsh-e Jahan Square, was started between 973 and 977 SH and was completed in five stages after transferring the Safavid capital from Qazvin to Isfahan. Shah Abbas used Ali Qapu as a royal court for settling the affairs of the country and he also sat on the balcony to watch polo and plays in Naqsh-e Jahan Square. This building is also used to host special guests.
The restoration of Ali Qapu, Chehel Sotoon, and Hasht Behesht in 1978-1980 with the efforts and management of Bagher Ayatollahzadeh Shirazi and under the supervision of Eugenio Galdieri was among the winners of the first Agha Khan Award. The first restoration of Ali Qapu was carried out for 10 years according to the restoration program of ISMEO Institute and interesting information was obtained about the history and formation of this building for the first time while saving a part of the building and removing its structural damage and decorations.
The amazing building of Ali Qapu, like the building of Chehel Sotoon, is a combination of two important models of Persian architecture; one with a Chahar Soffeh and the other with an Iwan and 18 columns.
What is important about Ali Qapu is that the Chahar Soffeh in 6 levels has exposed different forms of the combination of these 9 parts and has shown the flexibility and possibilities of this pattern.
The Chahar Soffeh can be clearly distinguished at the ground floor level, with two vaults facing the central space and two facing outside, and the eastern vault is also the entrance from the bazaar. Four rectangular rooms have been reduced in size due to structural issues and the need for thick walls to support five higher levels in favor of greater wall width.
On the upper floor, the same Chahar Soffeh has a new form. The two northern and southern vaults have been converted into rooms, and a part of the eastern and western vaults have been added to the central space to create a spacious rectangular room with these two side vaults. This is the same level that formed the 18-column Iwan with a division of five in length and three in width. The next two floors, the combination of east and west spaces, as the large rectangular room and the two east and west vaults, remain intact.
At the final level, which is higher than the Iwan with columns, the Chahar Soffeh has also been changed. Here, the eastern vault is reduced in both width and length and is connected to the central space with a three-door, which has been transformed into a Chalipa by borrowing two modules from the eastern Iwan and one module from each of the other three Iwan. The Chalipa is the most important pattern in Persian architecture, which is not seen in the previous four levels and the architect has emphasized the importance of this space by using this pattern at the highest level, and finally, by using decorations, he has formed the most beautiful room in the palace. A very important point is that the Chalipa is off-axis compared to the north-south axis of the building, which seems to be the architect›s way of using the division of three on the four sides of the Chalipa by using two spaces divided one in one, the problem of dividing into four which is not desirable for the architecture of alcoves has been solved. In fact, Ali Qapu is a representative of Chahar Soffeh in addition to its exceptional features such as 6 floors or the use of unique decorations.