لوئی کان، معمار برجسته جهانی به واسطه‌ی حضور در “میدان نقش جهان” و سپس “مسجد شیخ لطف الله” به مثابه‌ی مکانی در این میدان می‌گوید: «من فقط در عالم خیال و با جوهری از طلا و نقره می‌توانم چنین اثری را تصور کنم.»

جلوه‌های نامحدود زیبایی‌های بصری که با فرم‌های به غایت نمادین این اثر حاصل آمده، «لویی کان» (انسان) را با باورمندان راستین (سازندگان این بنا) پیوند می‌دهد و با آن‌ها به «عالم خیال» می‌رود. آن‌ها، انسان را با نگرشی ژرف به گوهر این بنا نزدیک می‌کنند و ادارک او را عاملی برای دریافت تبدیل کرده تا با یک تجربه کُنشمند، به آشکارسازی وجوه پیدا و پنهان، به شرح وجود این عبادتگاه در مجموعه میدان نقش جهان بپردازد.
اغواگری این اثر در تجربه‌ی پیوند آن با میدان و فضای حد فاصل این دو مکان نهفته است، که اساسا درک حاصل از این تجربه بر حرکت و کنش ناظر حاصل می‌آید. اینکه ناظر در کجای میدان ایستاده است و مسجد را نظاره می‌کند کماکان،گنبد زیبا، عظیم و باشکوه مسجد شیخ لطف‌الله ، می‌بیند ، در پشت سردر در قسمتی از آن را پنهان شده است. گنبدی که در سپیده دم به رنگ صورتی است و به هنگام نیمروز کرم و در غروب خورشید رنگ آجری به خود می‌گیرد و خورشید گویی که در سیر تابش روزانه اش‌، هر آن رنگی از زندگی را به اسلیمی‌های پر پیچ و خم این گنبد مینایی می‌بخشاید. این به قول لویی کان که جوهری از طلا و نقره است با کاشی کاری‌های معرق در نمای بیرونی مسجد حاصل آمده که به درون جاری می‌شود. نمازخانه اصلی دارای محراب کاشی کاری شده پیچیده و رنگارنگ است که جهت مکه (قبله) را نشان می‌دهد. دیوارهای مسجد با نقوش گل و خطاطی ظریف پوشیده شده‌است.
این میراث جهانی یونسکو در دوران صفویه و در زمان اوج تداوم معماری ایرانی در دوران صفویه (که مکتب اصفهان می‌نامیمش) و اوایل قرن هفدهم میلادی و در پیوند با یکی از بزرگترین میدان‌های جهان و در برابر کاخ «عالی قاپو» بنا شد. روایت شده به نام شیخ لطف‌الله عاملی اصفهانی که عالمی برجسته بوده و برای تجلیل از او با هدف تدریس و برگزاری نماز جماعتش به دستور «شاه عباس یکم» نام گذاری شده است. مسجدی که مناره ندارد تا عامه را برای حضور در آن دعوت کند و برنامه‌اش حضور خواص بوده تا نشان دهد این بنا با تمام مساجدی که می‌شناسیم تفاوت دارد، هم در کارکردش و هم تجربه‌ی مکانی که خلق می‌کند.
مسجد شیخ لطف‌الله ریشه در ادراک تدریجی و جز به جز معماری دارد، چرا که همه حواس و کل تن را به مشارکت می‌خواند. این مسجد به منزله‌ی فضایی برای حضور و مشاهده، تامل و تعمق، وحدت و اتحاد تعریف می‌شود. مهم‌ترین جنبه‌ی حس مکان در مسجد شیخ لطف‌لله سیر از ظاهر به باطن و به اتحاد مثلثی عناصر کالبدی (ورودی مسجد، راهروهای ورودی، دیوار، سقف، محراب و گنبد) با نور و معانی است که موجب شکل‌گیری ارتباط عمیق درونی و دیالکتیکی بین مسجد شیخ لطف‌الله و ناظر و شاهد آن در بالاترین سطح حس مکان می‌شود.

Sheikh Lotfollah Mosque, Isfahan

The Writer: Sahand Monshi

Louis Kahn, a prominent global architect, described the “Maidan-e Naqsh-e Jahan” and then the “Sheikh Lotfollah Mosque” as a place in this square, saying: “I can only imagine such a work in the world of imagination and with an essence of gold and silver.”
The unlimited visual beauties created by the extremely symbolic forms of this work connect “Louis Kahn” (the human) with the sincere believers (the creators of this structure) and take him to the “world of imagination.” They bring humans closer to the essence of this building with a deep understanding and make his perception a means of transformation so that, through a cognitive experience, he can reveal the visible and hidden aspects, describing the existence of this place of worship in the complex of Maidan-e Naqsh-e Jahan.
The seductiveness of this work lies in the experience of its connection with the square and the space between these two places, which fundamentally affects the observer’s movement and action. Where the observer stands in the square and watches the mosque, he still sees the beautiful, immense, and magnificent dome of the Sheikh Lotfollah Mosque hidden behind a part of it. The dome, which is pink at dawn, turns cream-colored at noon, and takes on a brick color at sunset, seems like a sun that, in its daily radiation, bestows every color of life on the intricate patterns of this tiled dome. This, as Louis Kahn says, is an essence of gold and silver, with mosaic tiles on the outer façade of the mosque that continue inside. The main prayer hall has a complex and colorful tiled mihrab indicating the direction of Mecca (qibla). The walls of the mosque are covered with delicate floral and calligraphic patterns.
This UNESCO World Heritage site was built during the Safavid era, at the peak of Iranian architecture known as the Isfahan School in the early 17th century. It stands in conjunction with one of the world’s largest squares, facing the Ali Qapu Palace. It is narrated to be named after Sheikh Lotfollah, a prominent Isfahani scholar, who was honored with the purpose of teaching and holding congregational prayers at the order of Shah Abbas I. The mosque, lacking a minaret, was not designed to invite the public and its program was aimed at the presence of the elite to demonstrate that this building differs from all the mosques we know, both in its function and the spatial experience it creates.
The Sheikh Lotfollah Mosque has its roots in a gradual and piecemeal perception of architecture, as it calls for the participation of all senses and the whole body. This mosque is defined as a space for presence and observation, contemplation and reflection, unity and harmony. The most important aspect of the sense of place in the Sheikh Lotfollah Mosque is the journey from the exterior to the interior and to the triangular unity of the physical elements (mosque entrance, entryways, walls, ceiling, mihrab, and dome) with light and meanings, which leads to the formation of a deep internal and dialectical relationship between the mosque and its observer at the highest level of sense of place.

مدارک فنی

جابجایی گنبد نسبت به محور تقارن جلوخان ورودی مسجد.

جابجایی مرکز نمارخانه از محور تقارن جلوخان ورودی مسجد.

منابع:

عکاس: رکسانا خانی‌زاد

خانی‌زاد، شهریار‌، 1403، کتاب سال معماری معاصر ایران، انتشارات هنرمعماری

دهار، علی، علی‌پور، رضا، 1392، پلان‌ها از مقاله تحلیل هندسی معماری مسجد شیخ لطف‍‌الله اصفهان جهت تعیین ارتباط هندسی نمارخانه با جلوخان ورودی بنا، فصلنامه علمی-پژوهشی باغ نظر