معماری نیایشگاه­ها
(بخش سوم معماری مساجد در جهان)­
فرزانه احسانی مؤید

میل به پرستش و عبادتِ ذات حقیقی و فناناپذار و ایمان به قدرتی بخشنده و تکیه‌گاهی یاری‌گر در نهاد تمام انسان‌ها وجود دارد. بشر همواره به فناناپذیری و دست‌یابی به یک زندگی جاودان توأم با آرامش می‌اندیشیده و دراین‌باره داستان‌ها ساخته، شعرها سراییده و رؤیاپردازی‌ها کرده است که نمونه‌هایش در ادبیات و هنرها از شمار خارجند. اما درک محدود او از جهان پیرامونش به او فهمانده که داشتن زندگی جاودان، ورای ناممکن بودنش برای تن، نمی‌تواند صرفاً با سعادت ابدی همراه باشد. بدون استثنا تمامی تلاش‌های انسانی برای حصول جاودانگی و نامیرایی بی‌حاصل بوده و از طرف دیگر هنگامی‌ست که حکایت زندگی افرادی را می‌خوانیم که علی‌رغم عمر محدودی که همچون سایرین داشتند، با خوشحالی و آرامش با زندگی وداع کردند و حتا اطرافیان خود را برای این روز به جشن و پایکوبی دعوت کردند. مبرهن آن است که هیچ موجود زنده‌ای از دام فرشته‌ی سیاه‌پوش مرگ در امان نیست و هرکس که بر میرایی خود آگاه بوده و بیشتر در‌این‌باره اندیشه کرده، عاشقانه‌تر زندگی کرده است. حکمت و عرفانی که در سایه‌ی خودشناسی و خداشناسی حاصل شده است، جنبه‌ی تازه و گسترده‌ای از وجود را نمایان کرده که بر وجود روح و توانایی‌های آن دلالت دارد. مرگ تفکیک جان و تن تلقی شد و روح، متأثر از آنچه که گذشت، ادامه‌دهنده‌ی تنهای این راه. اگرچه تعداد انسان‌هایی که عمر خود را صرف شناخت و شناساندن می‌کنند و از این رو به درجات عالی روحانی و معنوی می‌رسند، در مقایسه با سایرین بسیار کم است، اما آموزه‌های آنها به‌غایت غنی و غامض است، چنان که فهمیدن آنها سال‌ها زمان لازم دارد. آنچه که این انسان‌های برگزیده در برابر بشر قرار دادند (یا بهتر است بگوییم آن حجابی که سعی در برداشتن آن از مقابل چشم انسان داشته‌اند) تعالیمی راه‌گشا برای بهتر زندگی کردن هستند که بنا بر مقتضیات زمان و مکان، به شیوه‌های مختلف عرضه شدند و هرکس طبق نیازی که در خود احساس می‌کند از این چشمه‌ی گسترده بهره می‌برد. انسان‌ها برای مستفیض شدن از سخنان دلنشین افرادی که واسطه‌ی عالم الوهیت با جهان زمینی بوده‌اند، در مکانی گرد او جمع می‌شدند، این مکان را پاک و منزه می‌دانستند و در همین جا به عبادت خدایی پرداختند که پیامبرشان به آنها شناسانده بود. به‌تدریج بر تعداد “مکان‌های عبادتگاهی” افزوده و در جای‌جای هر شهر ساخته و نام‌های مختلفی بر آن نهادند (معبد، آتشکده، کلیسا، مسجد). هم‌زمان هم معماری منطقه بر معماری نیایشگاه تأثیر می‌گذاشت و هم مناسک پرستش و دعاخوانی بر معماری نیایشگاه و شهر تأثیرگذار شد و تقدس این مکان‌های مذهبی پس از چند سده همچنان پابرجاست.

معماری مساجد در جهان
اسلام در زبان عربی ریشه در س.ل.م دارد و معنای آن “سالم شدن” و “رهایی یافتن از آفات” است. اسلام دین یکتاپرستی و از دین‌های ابراهیمی است. شناخت خداوند اصلی­ ترین باور مسلمانان است، چنانچه در قرآن آورده شده: «لیس کمِثلهِ شی‌ء و هو السّمیع البَصیر» به این معنا که هیچ چیز همانند او نیست و او شنوا و بیناست. مسلمانان بر این باورند که خدا پیام خود را از راه وحی بر محمد (ص) و دیگر پیامبران، از جمله آدم، نوح، ابراهیم، موسی و عیسی فرو فرستاده و معتقدند که دین خدا در اصل از آدم تا محمد (ص) یکی است و اسلام آخرین و کامل‌ترین آنهاست. به همین اساس مقاله‌ای با عنوان «نماد و تجلی آن در مکان‌های مذهبی» که در صفحه‌ی 104 آمده، به تشریح نمادهای رایج در معماری مساجد و مکان‌های مذهبی مسلمانان می‌پردازد.
مسجد، نیایشگاه و محل عبادت و گردهمایی پیروان این شریعت است و قدمتی به اندازه‌ی خود اسلام دارد. اولین مسجد با ورود پیامبر اسلام به مدینه در عربستان سعودی پایه‌گذاری شد و مسجد قبا یا مسجدالنبی نام گرفت (قبا نام دهکده‌ای در نزدیکی شهر یثرب یا همان مدینه بود.) مسجد قبا در بیرون شهر مدینه ساخته شد و نخستین سنگ بنای آن را خود پیامبر گذاشت. این مسجد بارها مورد بازسازی قرار گرفت که آخرین آن در سال 1405 ﮪ.ق. بوده است و طی آن، رواق‌ها گسترش یافتند، به‌جای یک گلدسته‌ی پیشین، چهار گلدسته به بلندی 47 متر در چهار طرف مسجد قرار گرفت و مساحت شبستان تا 5035 مترمربع توسعه یافت. مسجد مهم دیگر آن دوران، مسجد کوفه در شهر کوفه‌ی عراق است. این مسجد توسط حضرت علی‌علیه‌السلام، اولین امام شیعیان، به‌عنوان مرکز مهم خلافت در نظر گرفته شده بود و مقبره‌ی برخی از بزرگان و علمای دینی در آنجا قرار دارد. یازدهم ماه رجب سال‌روز تغییر قبله‌ی مسلمانان از بیت‌المقدس به کعبه است. پیش‌تر پیروان پیامبر اسلام(ص) رو به سوی مسجدالاقصی نماز می‌گزاردند، اما بعد از مدتی قبله رو به سوی مسجدالحرام تغییر کرد و از آن پس تا کنون مسلمانان رو به آن قبله نماز می­گذارند. مسجدالحرام (638 ﮪ.ق.) در زمان صدر اسلام بسیار کوچک بود، اما به‌تدریج دیوارهایی دور آن کشیدند، رواقی برای آن ساختند و بر مساحت آن افزودند. بنا بر آیاتی از قرآن و روایات امامان، خانه‌ی کعبه نخستین و مقدس‌ترین بنا و اولین نیایشگاهی­ست که بر روی زمین ساخته شده ‌است. به کعبه خانه‌ی خدا، بیت‌ﷲ الحرام، بیت العتیق و بیت الحرم نیز گفته می‌شود (زیرا ورود مشرکان به اینجا ممنوع است.) بر اساس روایات اسلامی، کعبه ابتدا به دست حضرت آدم ساخته شد و سپس ابراهیم به کمک پسرش اسماعیل آن را تعمیر و بازسازی کرد. کعبه در زمان قبل از بعثت به دست قریش و با همکاری محمد (ص)، بر اساس بنای اولیه‌ی ابراهیم دوباره بازسازی شد. ساختمان کعبه به شکل مکعب و دارای چهار ضلع است که هر ضلع آن را یک رُکن و مجموع چهار ضلع را ارکان کعبه می‌نامند. ساختمان کعبه 85/14 متر ارتفاع، 58/11 متر طول و 22/10 متر عرض دارد و بنایش از سنگ‌های سیاه و سختی ساخته شده که پرده‌ی سیاهی بر روی آن کشیده شده است. این بنای شریف بخش‌های دیگری همچون حجر الأسود، ملتزم، مستجار، حطیم و سنگ اسماعیل هم دارد و در نزدیکی آن مقام ابراهیم و چاه زمزم واقع است. با گسترش جغرافیایی اسلام مسلمانان در نقاط مختلف دنیا اقدام به ساخت نیایشگاه برای خود و هم‌کیشان کردند و تا جایی که می‌توانستند، آن مکان‌ها را زیبنده، گران‌قدر، باشکوه و آراسته ساختند.
کشور ترکیه به‌عنوان نقطه‌ای میان دو فرهنگ آسیایی و اروپایی، تاریخ پرفراز و نشیبی را پشت سر گذاشته است. مسجد ایاصوفیه در شهر استانبولِ ترکیه هم از حیث تاریخی و هم معماری حائز اهمیت فراوان و یکی از ارزشمندترین گنجینه‌های فرهنگی-مذهبی آن کشور است. این نیایشگاه سه دوره‌ی بسیار متفاوت را تجربه کرد؛ اول قبل از فتح استانبول بود که کاربرد کلیسایی داشت و شرح آن در بخش معرفی کلیساها در همین مقاله آمده است. دوم پس از فتح شهر توسط دولت عثمانی‌ست که رسماً به مسجد تبدیل شد و سه روز پس از فتح، در آن نماز جمعه را برپا داشتند. سلطان‌ سلیم‌ دوم‌ توجه‌ و علاقه‌ی بسیاری‌ به‌ مسجد‌ نشان‌ داد؛ در آغاز سلطنت‌ او، بنای‌ مسجد ایاصوفیه در نتیجه‌ی عدم‌ توجه‌ وضع‌ نیمه‌مخروبه‌ای‌ پیدا کرده‌ بود. وی‌ تعمیرات آن را به معماری به نام سنان‌ سپرد. خانه‌هایى‌ که‌ بنای‌ ایاصوفیه‌ را در محاصره‌ی خود گرفته‌ بودند، ویران شدند و دیوارها با تعبیه‌ی پایه‌ها و شمع‌ها محکم‌ شدند. یک‌ مناره‌ی آجری‌ نیز جای‌ مناره‌ی چوبى‌ را گرفت‌. در دوره‌ی سوم و حکمرانی سایر سلاطین عثمانی، کار تعمیرات‌ و بازسازی‌ ایاصوفیه‌ به‌ پایان‌ رسید، تغییراتى‌ در داخل‌ مسجد ایجاد و به‌ تزئینات‌ داخلى‌ افزوده شد و آیاتى‌ از قرآن‌ کریم‌ زینت‌بخش‌ دیوارها شد (گفته‌ مى‌شود که در روند تعمیرات‌ روی‌ بقایای‌ موزاییک‌های‌ دوره‌ی بیزانس با گچ‌ پوشانده‌ شد و سال‌ها بعد، در پی تعمیراتِ تحت نظارت معمار اتریشی، فوستاتی، آن تزئینات دوباره از زیر گچ بیرون آورده شدند.) از مهم‌ترین الحاقات مسجد، کتابخانه‌ی باشکوهى به ظرفیت 300,000 جلد کتاب‌ است که‌ معماری و تزئینات عالی دارد و بخش‌هاى‌ برنزى‌ در قسمت جنوبى کتابخانه جزو آثار هنرى‌ نفیس‌ به‌ شمار مى‌آید‌. قفسه‌های‌ صدف‌‌نشان‌ و دیوارهای‌ کاشى‌کاری‌ آن‌ از شاهکارهای‌ هنری‌ قرن‌ 18 میلادیِ ترکیه‌ شمرده‌ مى‌شود. ایاصوفیه‌ در زلزله‌‌ی شدید 10 ژوئن 1894 بسیار آسیب دید و قطعات‌ بزرگى‌ از موزاییک‌های‌ گچ‌پوش‌، نیم‌‌گنبدها و سرستون‌های آن فرو ریخت. پس از تغییر شیوه‌ی حکومتی ترکیه به جمهوری، مصطفی کمال آتاتورک دستور داد تا ایاصوفیه به موزه تبدیل شود و مسجد وارد فاز جدیدی شد. در بنای مسجد 4 ستون‌ عظیم‌ از سنگ‌ خارای‌ مصری‌، شبیه‌ پای‌ فیل‌، 4 طاق‌ بالا را نگاهداشته و گنبد بر روی‌ آنها آرمیده‌ است‌. در ساقه‌ی گنبد، حلقه‌ای‌ از 40 پنجره‌ی نزدیک‌‌به‌هم‌ قرار گرفته که‌ نور از آنها به‌ درون‌ مى‌تابد. ژرفای‌ گنبد 18 متر، بلندی آن 56 متر از سطح زمین و قطر آن‌ 33 متر می‌باشد‌ که پشت‌بند آن دو نیم‌گنبد است که خود در هر پهلو بر یک تورفتگی ستون‌دارِ کوچک قرار دارند. این‌ بنا مجموعاً 107 ستون‌ و 9 در دارد؛ بزرگ‌ترین‌ آن‌ها در ِوسطى‌ با چهارچوب‌ برنزی‌ و قاب‌ مرمر است که‌ مخصوص‌ ورود امپراتور بود. بنا کلاً از آجر ساخته‌ و با مرمر پوشانده‌ شده است. دیوارهاى‌ آن‌ با معرق‌‌ها و سنگ‌‌هاى‌ قیمتى‌ تزئین ‌یافته‌ و در تزئینات‌ بنا از فلزات‌ گران‌بهاى‌ منتسب‌ به‌ هنر بیزانس استفاده‌ شده‌ است‌. سنگ و ستون‌هاى‌ مرمرین‌ این بنا از نقاط‌ مختلف‌ دنیا به‌ آنجا آورده‌ شدند. در زوایه‌ى‌ جنوبى‌ مسجد هم به‌ جاى‌گلدسته‌اى‌ از جنس‌ سنگ‌، گلدسته‌اى‌ آجرین‌ بنا شده است. موزاییک‌ها و تزئینات‌ داخلى‌ ایاصوفیه‌ از اهمیت‌ بسیاری‌ برخوردارند و از تزیینات‌ بى‌نظیر این‌ بنا در منابع‌ قدیمى‌ با ستایش‌ فراوان‌ یاد شده‌ است‌. دیوارهاى ‌این‌ بخش‌ را تخته‌ سنگ‌‌هاى‌ ارزشمند و گران‌‌ قیمتى‌ پوشانده‌ که‌ قدمت‌ آن‌ به‌ قرن‌ چهاردهم ‌میلادى‌ باز مى‌گردد. شکوه‌ و زیبایى‌ ایاصوفیه‌ پیوسته‌ توجه‌ جهانگردان‌ و دوستداران تاریخ، هنر و معماری را به خود جلب کرده است.
مسجد تین مال فارغ از معیارهای تاریخی و ایدئولوژیکی، یک اثر هنری ارزشمند در مکانی منزوی و دورافتاده و تنها بازمانده‌ی شهری‌ ست که در سده‌ی 12 میلادی برپا بود؛ امروزه نیز یکی از دو مکان اسلامی در مراکش است که افراد غیرمسلمان هم، به غیر از روزهای جمعه می‌توانند به آنجا وارد شوند. در سده­ی 12 میلادی فردی نام بن تورمرت برای مقابله با المراویدها جنبشی قبیله‌ای به راه انداخت و یکی از پیروان او به نام عبدالمؤمن که پس از او سی سال رهبری را بر عهده داشت، مسجد تین‌ مال را به یاد این ماجرا بر بالای دهکده‌ای به همین نام ساخت. ساختمان بازمانده‌ی این نیایشگاه اسلامی تا سال 1990 شرایط رها شده و بسیار نامطلوبی داشت، اما با کمک‌ سازمان‌های خیریه‌ی مراکش بازسازی و به یکی از مراکز جلب گردشگر تبدیل شد. بخش بزرگی از مسجد فاقد سقف است و تابش نور شدید آفتاب از میان قوسی‌های نعل‌شکل، سایه‌های جذابی ایجاد می‌کند که برای عکاسی و سفر خیالی به تاریخ آن دوره عالی‌ست. دو برج در گوشه‌های بنا از بین رفته‌اند. سازماندهی فضاها بر اساس الگوی المحاد صورت گرفته و پلانی Tشکل که یک راهروی میانی افراد را به محراب هدایت می‌کند.
مسجد گل‌ شریف در روسیه به بهانه­ی یاد بود شخصی به همین نام بنا شد. در نبرد سنگینی که در سال 1552 بین ارتش ایوان مخوف و ارتش قازان‌ها درگرفت، قازان‌ها به رهبری فردی فرهیخته و جنگاور به نام گل‌شریف (یا قل‌شریف) پیروزی کوتاه‌ مدتی را تجربه کردند؛ گرچه قازان‌ها خیلی زود متحمل یک شکست سنگین و تسلیم روس‌ها شدند. گل‌شریف، سید و پیشوای مسجد سابق بود. همچنین او یک جنگاور دلیر، یک شاعر و یک متفکر بود و کتابی درباره‌ی پیروزی‌های ولایات قازان و وقایع سال 1550 از خود به جای گذاشته است. روس‌ها به هنگام پیروزی، مسجد سابق را آتش زدند، اما متأثر از محبوبیتی که این پیشوا داشت مسجد دیگری به نام او بنا کردند. مسجد گل‌ شریف (واقع در ناحیه‌ی قازانِ روسیه) دارای 8 مناره‌ی کوچک و بزرگ (به نشان 8 استان ناحیه‌ی ولگا بولگاریا) است و هلالی نقره‌ای بالای هرکدام نصب شده که نماد قدرت الهی است. 4 مناره‌ی بلندتر اصلی 55 متر ارتفاع دارند و گنبدی به شکل کلاه خان‌های قازان روی ساختمان اصلی قرار دارد. در اواسط دهه‌ی 1990 بازسازی مسجد به‌عنوان یک شاخصه‌ی منطقه‌ای و دارای هویت تاریخی ارزشمند، به طور جدی در جریان قرار گرفت و بازسازی نهایی مسجد در سال 2005 پایان یافت؛ ساختمان متقارن دوطبقه علاوه بر کاربری نیایشگاهی، دارای موزه‌ای از تاریخ و فرهنگ ولگا، کتابخانه، اسناد و نسخه‌های دست‌نویس، چاپخانه و دفاتر مدیریت است. عده‌ای اعتقاد دارند سبک معماری این مسجد وام­دار سبک‌های بلغاری است، اما مؤلفه‌های آن به سبک عثمانی و رنسانس شباهت دارد. امروزه مسجد گل‌شریف در میراث جهانی یونسکو ثبت شده و با حضور خود، هم‌جواری دو مذهب مسیحیتِ ارتودکس و اسلام را در منطقه اعلام می‌دارد.
در سده‌ی 17 میلادی و بین سال‌های 1609 تا 1616 مسجدی در شهر استانبول ترکیه ساخته شد که لایق نام شاهکار و مانند موزه‌ای تماشایی و هیجان‌ انگیز است؛ به خاطر کاشی‌ کاری‌های آبی ‌رنگ داخلی، به آن مسجد آبی هم می‌گویند، اما نام اصلی آن مسجد سلطان احمد است. سلطان احمد اول، امپراتوری عثمانی بود که دستور ساخت این نیایشگاه را داد و خود او نیز بعداً در همین جا دفن شد. می‌گویند این مسجد که معمار آن مهمت آغا نام داشت، جزو آخرین سازه‌های قابل ملاحظه‌ با معماری عثمانی است. مکانی که مسجد در آن واقع است، در سده‌ی 15 میلادی مرکز قسطنطنیه بود و زیاد از مسجد ایاصوفیه دور نیست؛ شاید به ایاصوفیه و مسیحیت با نگاهی رقابتی می‌نگریسته و قصد قدرت‌نمایی در برابر هنر متعالی آن را داشت. هرچه بود، منجر به خلق نیایشگاهی کم­نظیر از طرف سلطان برای مسلمانان شد که به آن افتخار می‌کنند. به جزئیات معماری و طراحی داخلی این مسجد در شماره­ی بعدی فصلنامه هنر معماری به طور مفصل پرداخته خواهد شد.
محی‌الدین محمد ملقب به اورنگ‌زیب عالم‌گیر، ششمین امپراتور گورکانی هند و سومین پسر شاه‌ جهان و همسر ایرانی‌اش، ارجمندبانو ملقب به ممتازمحل (که بنای تاج‌محل به یاد او ساخته شد) بود که در اواخر سده‌ی هفده و اوایل سده‌ی هجدهم میلادی بر هندوستان حکومت کرد. “اورنگ” واژه‌ای فارسی و به معنی سریر یا تخت پادشاهی است و اورنگ‌ زیب یعنی زیبنده و سزاوار تخت سلطنت. او با الگو برداری از مسجد جامعی که پیش‌تر پدرش در دهلی بنا کرده بود، مسجدی بزرگ و بسیار شگفت‌ انگیز در لاهور پاکستان ساخت. مسجد پادشاهی (یا مسجد عالم‌گیری یا بادشاهی) نمود جامعی از معماری دوره‌ی گورکانی‌ست. تمام نما از ماسه‌ سنگ قرمز شکل گرفته و تنها سه گنبد پیازی‌ شکل و گنبد مناره‌های هشت‌ضلعی آن از مرمر و سفید هستند. این مسجد دارای یک حیاط مرکزی بسیار وسیع بوده و بنا روی سکویی مرتفع از سطح زمین احداث شده است. مسجد دارای یک در اصلی است و دسترسی به سالن اصلی اقامه‌ی نماز از ایوان‌ها صورت می‌گیرد. شکوه و زیبایی مسجد مهر تأییدی‌ست بر عظمت سلسله‌ی گورکانی و معماری آن الهام‌بخش بسیاری از سازه‌های عالی اسلامی بعد از خود شد. کتیبه‌ی فارسی بالای درِ ورودی مسجد به خط ثلث و نستعلیق است و خبر می‌دهد که ساخت این مسجد در سال ۱۰۸۴ ﮪ.ق (1674 م.) توسط برادرخوانده­ی اورنگ‌ زیب، مظفرحسین، معروف به فدائی خان کوکه به پایان رسید.
اولین مرکز اسلامی که در پایتخت ایالات متحده ساخته شد، مرکز اسلامی واشینگتن دی.سی است (ماریو روسّی و مخلص الحریری، 1957) که تاکنون پذیرای عابدان مسلمان و افراد غیر مسلمان زیادی بوده که به قصد تماشای معماری زیبا یا استفاده از کتابخانه و یادگیری درباره‌ی فرهنگ و آداب مذهب اسلامی به اینجا مراجعه می‌‌کنند. ارتفاع مناره­ها 48 متر است و ساختمان دارای کلاس‌های آموزشی (آموزه‌های اسلامی و زبان عربی) و کتابخانه است، ضمن آنکه پرچم‌های کشورهای اسلامی در پیرامون بنا افراشته شده‌اند. این مرکز نیایشگاهی اسلامی در کنار پارک راک کریک واقع شده است.‌
در سال 1963 در شهر دیترویت در ایالات میشیگان آمریکا بنایی به‌عنوان مرکز مسلمانان ساخته شد که هدفش کمک به پیشرفت عمومی، آموزش و رشد روحانی جامعه‌ی مسلمانان این منطقه بود. ساختمان مرکز اسلامی آمریکا شامل یک تالار بزرگ عبادت با سقف گنبدی‌شکل، یک تالار سخنرانی و ارائه‌ی خطبه، آشپزخانه، دو کلاس درس و فضای اداری‌ می‌شد. در سال 1967 ساختمان گسترش یافت و تعدادی کلاس، یک سالن اجتماعات عمومی و یک مناره به آن افزوده شد، اما مدتی بعد تصمیم به ساخت نیایشگاهی بسیار بزرگ‌تر و باشکوه‌تر برای مسلمانان گرفته و بزرگ‌ترین مرکز مسلمانان در آمریکا ساخته و از سال 2005 پذیرای جامعه‌ی عابدان مسلمان شد.
مسجد الفاتح (منامه، بحرین، 1988) با 6500 مترمربع مساحت و ظرفیت 7000 زائر یکی از بزرگ‌ترین مساجد دنیا ست که نام فتح‌ کننده‌ی سرزمین بحرین، احمد الفاتح، روی آن نهاده شده است. گنبد عظیم این مسجد تماماً از فایبرگلاس درست شده و با 60 تن وزن، سنگین‌ترین و بزرگ‌ترین در نوع خود است. سطح کف با مرمر ایتالیایی مفروش شده، چلچراغ آن اتریشی است، درهای چوبی آن از هند آورده شده‌اند و داخل مسجد با نوشتارهایی به خط کوفی تزئین شده است. در سال 2006 کتابخانه‌ی ملی بحرین، به نام کتابخانه‌ی احمد الفاتح، با 7000 جلد کتاب که برخی بسیار کهن و نفیس می‌باشند به این مکان انتقال یافت.
مالزی کشوری چندفرهنگی‌ست و با اینکه گرایش به دین‌ها در این کشور آزاد است، اما حدود 70% از سی‌میلیون نفر جمعیت این کشور مسلمان هستند و برای عبادت، مساجد و نیایشگاه‌های زیبای فراوانی در آنجا ساخته‌اند. مسجد منطقه‌ی ائتلافی یا مسجد ویلایا پرسِکوتوآن (2000) نیایشگاهی بزرگ برای مسلمانان در شهر کوالالامپور و نزدیک مجتمع ائتلاف دولتی جالان دوتا است که به‌عنوان چهل­و­چهارمین مسجد ساخته‌شده توسط دولت در این شهر بنا شد. ساخت مسجد با طرحی از نخست‌وزیر پیشین کشور، ماهاتیر محمد آغاز شد و با هزینه‌ی 255 میلیون رینگیت مالزی و مساحت 47,000 مترمربع به اتمام رسید. طراحی نیایشگاه ترکیبی از سبک‌های عثمانی (یا سبک ترکی یا اتومان؛ یک شیوه‌ی ادغامی و متأثر از سبک سلجوقی و بیزانس-باروک و روکوکو- است) و مالزیایی و شدیداً تأثیرگرفته از مسجد سلطان احمد در استانبول است. بیست‌ودو گنبد کوچک و بزرگ مسجد از کامپوزیت فیبر شیشه درست شده‌اند که این ماده برای مقاومت و سبکی بیشتر با رزین اپوکسی ترکیب شد.
ساخت مسجدی بزرگ و باشکوه آرزوی شیخ زاید بن سلطان آل نهیان، اولین رییس جمهور امارات متحد عربی بود و چنان شد که مسجد شیخ زاید بعد از مسجدالحرام و مسجدالنبی، سومین مسجد بزرگ جهان شد. کشورهای عربی در دهه‌های اخیر پیشرفت‌های صنعتی و تکنولوژیک قابل‌توجهی داشته‌اند و از این رو نگاه دنیا را متوجه خود کرده‌اند. گویا مردمان امارات به ساخت‌وساز رکوردشکن علاقه‌ی ویژه‌ای دارند. دبی بستر بلندترین برج دنیا، برج خلیفه، است و حال مسجدی یگانه نیز برای جمعیت مسلمان ساخته شده که نکات ویژه‌ی بسیاری در معماری و طرح و تزئیناتش وجود دارد: فرش سالن اصلی بزرگ‌ترین فرش و کار هنرمندان ایرانی‌ ست و مساحتش 5627 مترمربع، وزنش 35 تن و الیافش از پشم اصیل ایرانی و نیوزلندی تهیه شده است؛ 7 چلچراغ آلمانی بسیار بزرگ از سقف مسجد آویخته شده است که بزرگ‌ترین آنها با 10 متر قطر و 15 متر ارتفاع، دومین لوستر بزرگی است که داخل یک مسجد به‌کار رفته و سومین لوستر بزرگ در جهان است؛ مسجد ظرفیت پذیرش 40,000 عابد را دارد و تنها در سالن اصلی، 7,000 نفر می‌توانند هم‌زمان به عبادت بپردازند، ضمن آنکه مسجد دو سالن کوچک‌تر و مجزا برای مردان و زنان، هرکدام به ظرفیت 1500 نفر نیز دارد. در بخش بررسی مساجد در شماره­بعدی فصلنامه هنر معماری، معماری و طراحی مسجد شیخ زاید را دقیق‌تر بررسی خواهیم کرد.