معرفی حمام مصباح 

مهناز رضائی، مریم محمدی سرشت

میراث فرهنگی هر کشور از ارزشمندترین ارکان هویت ملی آن کشور است که در‌بر‌دارنده ی اطلاعاتی همچون فرهنگ، تاریخ ملل و قوم‌ها، آداب و رسوم، ارزش‌ها و اعتقادات، پیشرفت علوم و فنون، تاریخچه‌ی هنر و معماری و … برای آیندگان می‌باشد و معرف تمدن غنی هر کشور برای جهانیان است. مطالعه‌ی آثار باستانی از جنبه‌های گوناگون ارزشمند است و از حیث معماری و مهندسی بدان جهت دارای ارزش است که معماران و مهندسان و هنرمندان را با فضاها و ساختارها و سیرکولاسیون حرکتی بناها آشنا می‌سازد و می‌تواند در بسیاری از زمینه‌ها کمک کننده باشد. از سوی دیگر، آثار و بناهای قدیمی یکی از پرجاذبه‌ترین مسائل جذب توریست به کشور می‌باشد. نوشتار حاضر، به معرفی حمام مصباح به عنوان یکی از بناها و میراث باستانی کشور می‌پردازد ــ حمامی که شاید خیلی از اهالی و ساکنین اطراف آن هم از وجودش بی‌خبر هستند.
حمام‌ها (گرمابه) از آغاز در بین فضاهای معماری شهری از اهمیت زیادی برخوردار بودند و تقریباً یکی از مهم‌ترین بناهای شهری، پس از مسجد و مدرسه، محسوب می‌شدند. عوامل متعددی در شکل‌گیری فضاها و بخش‌های حمام نقش داشتند که مهم‌ترین آن ها را می‌توان تنظیم دما، رطوبت، مسیر دسترسی و قرارگیری در داخل یک بافت شهری و آب‌های روان و ایجاد راه‌های خروجی برای فاضلاب دانست (نظر‌محمد‌نرگسی، 1384: 22). واژه‌ی «گرمابه» از دو واژه‌ی گرم و آبه درست شده است. در اینجا آبه به معنی آب نیست؛ پس گرمابه برابر آب گرم نیست، بلکه آبه یا آوه یا آوج، برابر جایگاه است و به جایگاه ساختمان گفته می‌شده است. مانند سردابه، به معنی ساختمان سرد؛ گورآبه: گورستان یا مقبره. گرمابه، ساختمانی همگانی بود که با یک درگاه به بیرون راه داشت تا هوای درون آن همواره گرم بماند. گرمابه، برابر جایگاه گرم است، همچون سردابه که برابر جایگاه سرد است و به زیرزمین و یا در گذشته به ساختمان تابستان‌نشین گفته می‌شد. مردم ایران چه پیش و چه پس از اسلام به پاکیزگی اهمیت فراوان می‌دادند، گر‌چه پس از اسلام اهمیت آن بیش از گذشته شد (پیرنیا، 1396: 268).
با پیشینه‌ی ساخت حمام یا گرمابه‌ها بر مبنای داده‌های باستان‌شناسی و تاریخی مستند در ایران، لازم به ذکر است که تاکنون، آثاری مبنی بر رواج حمام‌های عمومی در پیش از دوره‌ی اسلامی دیده نشده است. البته این نکته چندان عجیب به نظر نمی‌رسد، چراکه حمام‌های عمومی در دید ایرانیان باستان در ناسازگاری کامل با فرهنگ و آیین زرتشتی قرار می‌گرفت؛ بنابراین منطقی به نظر می رسد که ایرانیان پیش از اسلام، چندان تمایلی به ساخت و بهره‌گیری از این بنا به شکل عمومی نداشته باشند. از این رو، تمامی حمام‌های پیش از اسلامی که تاکنون در ایران شناسایی شده است، از گونه ی حمام‌های خصوصی محسوب می‌شوند. سنت ساخت حمام های عمومی و خصوصی در دوره‌های دیگر از جمله قاجار نیز ادامه یافت و به نظر می‌رسد که ساخت حمام‌های خصوصی از دوره‌ی قاجار به بعد افزایش بیشتری یافت (کزازی، 1393: 80). گرمابه همانند بازار، افزون بر اینکه کارکردی ویژه داشته، جای گردهمایی مردم محل نیز بوده است (پیرنیا، 1396: 269).
حمام‌های عمومی در دوره‌ی قاجار نیز جایگاه ملاقات و دیدار افراد متوسط اجتماعی ایرانی بودند. بیگانگان و بازرگانان، بیشتر برای آشنایی و یا گفت‌و‌گو درباره‌ی معاملات تجاری به حمام می‌رفتند، چپق و قلیان می‌کشیدند، قهوه می‌نوشیدند، خوراکی می‌خوردند و سرانجام در پایان استحمام به نتیجه ی مورد نظر می‌رسیدند (کزازی، 1393: 202). حمام‌های ایرانی بسیار هوشمندانه ساخته می‌شدند. در طراحی ساختمان حمام‌ها با ایجاد راهرویی پیچ در پیچ در حد فاصل دهلیز و ورودی حمام با تعدیل تفاوت دمای سرد بیرون و دمای گرم داخل، مانع سرما خوردن مراجعان می‌شدند. فضای داخل گرمخانه‌ها به چند محل جهت خزینه‌ها، کیسه کشیدن و تمیز کردن، تقسیم می‌شده است. خزینه‌ها نیز سه نوع بوده است: یکی برای گرم، دیگری برای سرد و آخری مخصوص آب ولرم (عطوفت شمسی، 1393: 9).
حمام مصباح در استان البرز، شهرستان کرج، محله‌ی قدیمی مصباح واقع شده است. این حمام در پی پدید آمدن محلات مسکونی در اواسط دوره‌ی قاجار در این منطقه بنا شده است. بقایای برج قلعه‌ی قدیمی شهر در ضلع شرقی بنا قرار دارد که در حفاری‌های غیر‌مجاز، قسمت اعظم آن تخریب گردیده و تنها بقایای ناچیزی باقی مانده است. تا حدود بیست سال پیش نیز با به وجود آمدن تغییراتی در حمام مصباح از آن به عنوان حمام عمومی محله استفاده می‌شده است، از جمله ی این تغییرات: لوله‌کشی آب رو کار در حمام، اندود سیمان و پوشش کاشی در جداره‌های داخلی، دیوارهای الحاقی و … می‌باشد.
حمام‌ها در دسته‌بندی بناهای تاریخی (کاروانسراها، مساجد، بازارها، آب انبارها و آرامگاه‌ها و …) تخریب‌پذیرتر از سایر بناها هستند، زیرا هم در قلب بافت شهری واقع شده‌اند (بافت قدیمی که همواره مورد بی‌مهری بوده است) و هم تقدیس و کارایی بناهایی چون مساجد و بازارها و آب انبارها را در این دوران ندارند و همین موجبات تخریب و از بین رفتن این بناها را فراهم می‌سازد. در ایران با توجه به کثرت حمام‌های قدیمی و عدم استفاده از آن ها به منظور استحمام با فضای اولیه و اصلی آن (خزینه، گرمخانه و …) سعی شده است تا با احیا و تغییر کاربری، از این بناها حفاظت شود. به طور مثال، حمام گنجعلی‌خان کرمان تبدیل به موزه‌ی مردم‌شناسی، حمام وکیل کرمان تبدیل به قهوه‌خانه‌ی سنتی، حمام چهار‌فصل اراک تبدیل به موزه و حمام باغ فین کاشان تبدیل به محلی برای نمایشگاه شده است.
مصالح مورد استفاده در حمام‌ها نیز از مصالح مقاوم در برابر رطوبت بوده است از جمله ساروج، آجر جوش، آهک و سنگ. حمام‌ها معمولاً دارای تزئینات رسمی و حمام‌های خاصی دارای آهکبری نیز بوده‌اند. حمام مصباح در سال‌های اخیر دستخوش تغییراتی شده، ولی فرم اصلی بنا حفظ گردیده است، این حمام نیز مانند حمام‌های سنتی دیگر در عمق زمین واقع شده، به طوری که سقف حمام از جبهه‌ی شمالی‌ـ‌شرقی حدود 80 تا 100 سانتی‌متر از کف معبر و از جبهه‌ی شرقی‌ـ‌جنوبی حدود 2 متر بالاتر از کف معبر و از سمت شمالی‌ـ‌غربی و غربی‌ـ‌جنوبی سقف حمام همسطح فضای باز اطراف است (میراث فرهنگی استان البرز).
سایر مشخصات حمام مصباح شامل موراد ذیل می‌باشد:
1- دیواره‌ی شمالی‌ـ‌شرقی بنا در کنار معبری با عرض 2 متر واقع شده که از سطح معبر حدود 80 تا 100 سانتی‌متر ارتفاع دارد. دیواره‌ی شرقی‌‌ـ‌جنوبی نیز شامل درب ورودی و دیواری است که از سطح کف معبر 2 متر ارتفاع دارد.
2- سردر ورودی حمام با 15 تا پله در سمت شرقی‌ـ‌جنوبی، به کف حمام در عمق 5/3 متری مرتبط می‌شود. لازم به ذکر است این ورودی، ورودی اصلی بنا نمی‌باشد و احتمالاً به دلیل تخریب ورودی اصلی، این ورودی ساخته شده است.
3- دو اتاقک در طرفین ورودی داخل سربینه‌ی حمام که دیوارهای این دو اتاقک الحاقی‌ هستند.
4- سربینه‌ی (رختکن) حمام فضایی نیمه‌گرم و کمابیش خشک است، در گذشته بخشی از بینه، سلمانی سر را هم می‌تراشید (پیرنیا، 1396: 271) که در حمام مصباح شامل یک گنبد مرکزی و در طرفین گنبد 4 پوشش آجری تاق و چشمه و در منتهی‌الیه طرفین، 4 تا گنبد کوچک‌تر چهار گرده‌پوش مشاهده می‌شود.
پایه‌های گنبد و تاق و چشمه‌ها روی 4 ستون آجری با ابعاد حدودی 70 در 70 سانتی‌متر استوار است که با اضافه کردن دو دیوار به هر ستون در جبهه‌ی شرقی  ‌ـ‌جنوبی و ایجاد دو اتاقک نامبرده فقط 2 ستون آجری مشهود است (میراث فرهنگی استان البرز).
5- از قسمت ورودی به میان در، داخل سربینه از سمت جنوب محل دستشویی و از سمت شمال پس از عبور از راهرو با چرخش 180 درجه به گرمخانه می‌رسیم. گرمخانه یا صحن گرمابه، گرم‌ترین بخش گرمابه است. فضای گرمخانه جایی برای کیسه کشیدن، شستشو و آب‌تنی داشته و نیز به چند خزینه راه داشته است (پیرنیا، 1396: 272).
6- فضاهای گرمخانه‌ی حمام مصباح :
– محل نظافتخانه در سمت جنوبی با پوشش تاق گهواره‌ای
– محل شاه‌نشین در سمت غربی با پوشش تاق گهواره‌ای
– محل شست‌و‌شو در سمت شمال‌شرقی و جنوب‌غربی
– محل خزینه که در حال حاضر به محلی برای تخلیه‌ی زباله تبدیل شده است (در سمت شمال‌غربی گرمخانه) و در سال‌های اخیر، منبع آبی داخل اتاقکی در پشت بام بر روی این قسمت قرار گرفته است.
– گربه‌روها در کف گرمخانه
در زیر یا کنار گرمابه کوره‌ای برای گرم کردن آب به نام خُن یا گلخن یا تون می‌باشد که سوخت آن بوته بوده است. هر گرمابه، دو دودکش داشته است که دور از تون بوده‌اند: یکی دود را یکراست به بیرون می‌فرستاده و دیگری از پیچ‌و‌خم گربه‌روها می‌گذرانده و در پایان به بیرون می‌فرستاده است. پس از روشن کردن آتش تون، نخست دهانه‌ی گربه‌روها را می‌بستند و دهانه‌ی دودکش یکراست را باز می‌کردند تا دود از گربه‌روها بگذرد و از دودکش دوم بالا برود (پیرنیا، 1396: 275).
7- در ساختمان حمام مصباح از آجرهای ختایی 5*20*20 سانتی‌متری استفاده شده است. ملات مورد استفاده نیز گل می‌باشد. اندود داخلی حمام در گذشته آهک بوده و در حال حاضر از سطح کف حمام تا ارتفاع 5/1 متری با کاشی و از آن به بعد با سیمان اندود شده است. در زیر این پوشش تا ارتفاع 180 سانتی‌متر، پوشیده از قلوه سنگ و ملات ساروج می‌باشد و آجرچینی، پس از آن شروع شده است.
8- سقف حمام پس از بازسازی موقت، دارای پوشش کاهگلی و در حال حاضر به صورت کامل مرمت شده است.
راهنمای نقشه
خوشبختانه کشور ایران از حیث منابع طبیعی و میراث فرهنگی بسیار غنی می‌باشد. توجه، حفظ و نگهداری از این میراث گرانبها، نه تنها وظیفه‌ای در قبال کشور، بلکه در قبال جهانیان به عنوان میراثی از گذشته‌ی انسان‌ها است. در این نوشتار سعی بر آن شد تا به معرفی اجمالی حمام مصباح کرج به عنوان بخشی از بناهای به جا مانده از گذشته پرداخته شود. طبق آخرین تحقیقات به دست آمده، بخش‌های کوچکی از مرمت این حمام باقی مانده و امید است این بنا به یاری و طبق نظر مسئولین و کارشناسان، کاربری جدید بگیرد و جهت بازدید به مردم و توریست‌های کشورهای دیگر معرفی شود.

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________

منابع
• باباخانی، آیلین (1379). طرح مرمت و بازسازی حمام مصباح. سازمان میراث فرهنگی استان البرز.
• پیرنیا، محمدکریم (1396). معماری اسلامی ایران. تهران: سروش دانش.
• عطوفت شمسی، مسعود (1393). از پل های تاریخی و حمام های قدیمی چه می دانیم. تهران: جاویدان.
• کزازی، سیده ماندانا (1393). گرمابه های قاجاری تهران (بررسی باستان شناختی حمام های عمومی دوره‌ی قاجار در بافت قدیم شهر تهران). تهران: یار دانش.
• نظرمحمد‌ نرگسی، زهرا (1384). گرمابه: نگاهی به حمام های قدیمی ایران از دوره‌ی باستان تاکنون. تهران: آوینا.