نورگیری و تهویه نیز از طریق حفره‌های ایجاد شده در بالا صورت می‌گیرد. مسجد که به طور کامل در دل خاک حفر شده بود، اکنون با لایه‌ای از اندود سفید پوشانده شده و مورد استفاده‌ی اهالی قرار می‌گیرد. بر روی این ساختار دست‌کند، سازه‌‌ی جدید فلزی ساخته بودند و در فصل گرما، نماز را آنجا برپا می‌کردند. با آسیب‌ها و تهدید‌های به ‌وجود آمده در اثر ریزش‌ها و ترک‌های عمیق، فعالیت نجات‌بخشی، حفاظت، مرمت و احیای مسجد توسط نگارنده در سال 1395 آغاز و در سال 1397 به پایان رسید. کلیات اقدامات انجام شده در این پروژه به منظور احیای دوباره‌ی بنا با کارکرد گذشته بوده و شامل جمع‌آوری سازه‌ی فلزی جدید، تراشیدن اندود گچ، شناسایی ترک‌ها و دوخت و دوز آنها، سبک‌سازی سقف، مقاوم‌سازی، استحکام‌بخشی فضاهای داخلی با استفاده از چوب تراورس و بازسازی ساباط‌های از بین رفته (پشت‌بندها) در گذرهای شرقی و غربی بنا بوده است.
رویکرد دوم اعطای عملکرد جدید، متناسب با کاربری گذشته با کمترین میزان دخالت در معماری گذشته است. در این شیوه، معمار سعی دارد با توجه به حفظ زمینه‌ی طبیعی و کارکرد تاریخی فضاها و در انطباق با نیازهای روز، ایده‌ی محافظه‌کارانه‌ی خود را طراحی نموده و پیش برد. برای نمونه می‌توان به اقدامات صورت گرفته در سایت میراث جهانی منظر فرهنگی روستای تاریخی میمند در کرمان، هتل لاله در روستای صخره‌ای کندوان و اقامتگاه دل‌پینو در اسپانیا اشاره کرد.
اقامتگاه دست‌کند دل‌پینو (Cuevas del Pino)
این اقامتگاه در دامنه‌های «سیرا مورنا» (Sierra Morena, Spain) اسپانیا واقع شده است، منطقه‌ای که به دلیل نوع سنگ و تشکیلات زمین‌شناسی مشهور است. قرن‌ها این سازه‌های صخره‌ای توسط کشاورزان و دامداران محلی استفاده می‌شد، ولی امروزه به عنوان یک سکونتگاه مدرن (توسط استودیو UMMO Estudio سال 2012 میلادی) توسعه یافته و مورد استفاده قرار می‌گیرد. معماران برای تجدید حیات و استفاده‌ی مجدد از این فضای دست‌کند با احترام به ساختار طبیعی موجود و کارکرد گذشته‌ی آن، طرح خود را برای ایجاد یک واحد اقامتی جدید در پیرامون بستر موجود قالب‌ریزی کرده و ترکیبی از معماری ارگانیک و مدرن ایجاد کردند. چشم‌انداز ساده و طبیعی آن بدون دخالت مانند گذشته حفظ شده است. ایجاد چمن‌های آراسته در لایه‌های سنگی، کاشت بوته‌ها و مسیر سنگ‌ریزه تنها مداخله‌ی معمار در محیط طبیعی این سازه است. دیوارهای سفید به جای یک رنگ خنثی‌تر، یک بوم تمیز است که زیبایی چشم‌انداز اطراف را برجسته می‌کند. معمار در طراحی برای استفاده‌ی مجدد از این فضای دست‌کند تاریخی به عنوان اقامتگاه، از وسایل و مبلمان پیشرفته و مدرن بهره برده است. کفسازی با موزاییک مرمر جنبه‌ای معاصر دارد که کف سنگی ناهموار را برای قدم انسان تراز می‌کند. پنجره‌ها و درهای شیشه‌ای بدون پوشش، ورود نور طبیعی را امکان‌پذیر کرده و مبلمان چوبی دست‌ساز و فرش‌های دست‌بافت، به کلِ فضا گرما بخشیده است. ایده‌ی معماران و طراحان پروژه این بوده است که چون این فضا در گذشته مورد استفاده‌ی کشاورزان و دامداران به عنوان پناهگاه بوده، امروزه نباید در آن مانند یک غارنشین زندگی کرد، بنابراین راحتی‌ و عناصر مدرن یکی از جنبه‌های اصلی ارتقای فضاها در نظر گرفته شده است.
رویکرد سوم استفاده‌ی مجدد از معماری دست‌کند به عنوان مجموعه‌ای با امکانات مدرن و توسعه‌ی فضایی بر اساس نیازهای کاربری مورد نظر است. در این رویکرد که نمونه‌های آن را می‌توان در شهر کاپادوکیا، ترکیه و ماتِرا، ایتالیا یافت، علاوه بر بهره‌برداری از فضاهای دست‌کند و معاصرسازی آنها، معمار نسبت به طراحی سازگار با محیط و بستر برای توسعه‌ی فضاهای مورد نیاز اقدام کرده است. هتل وردزیا (Vardzia) در گرجستان، هتل میوزیوم (Museum) و هتل اکسدرا (Exedra) در کاپادوکیا و هتل سنت آنجلو (Sant’Angelo) و هتل صخره‌ای آکواتیو (Aquatio Cave) از نمونه‌های مناسب برای این رویکرد هستند.
هتل مدرن صخره‌ای آکواتیو (Aquatio Cave Luxury Hotel)
این هتل توسط «سیمون میشلی» (Simone Micheli) در سال 2018 م. طراحی شده است، یکی از نمونه‌های خوب در زمینه‌ی استفاده‌ی مجدد و اعطای کاربری به معماری دست‌کند است که در داخل محدوده‌ی «سایت میراث جهانی ماتِرا» (The Sassi and the Park of the Rupestrian Churches of Matera, World Heritage Site. )در منطقه‌ی جنوبی باسیلیکاتا در کشور ایتالیا واقع شده است. ماتِرا مجموعه‌ای از خانه‌های دست‌کند و غارهای تراشیده شده در دره‌ی رودخانه‌ای باستانی است. در اواخر دهه‌ی 1800 م. سکونت در خانه‌های دست‌کند ماتِرا به دلیل بهداشت نامناسب، شرایط اقتصادی و از رونق افتادن معیشت ساکنان آن رو به افول گذاشت و در سال 1952 م. به طور کامل تخلیه و جمعیت به خانه‌های جدید منتقل شدند. این منطقه تا دهه‌ی 1980 م. رها شده و متروکه بود. از اوایل دهه‌ی نود م. و با ثبت پارک-کلیساها و شهر زیرزمینی در سال 1993 م. به عنوان میراث جهانی یونسکو، تجدید حیات چشم‌انداز طبیعی-تاریخی و استفاده‌ی مجدد از خانه‌های دست‌کند به عنوان هتل‌ها، موزه‌ها و رستوران‌ها مورد توجه قرار گرفت و این مکان تبدیل به یک مکان پر جنب و جوش و مقصد تاریخی گردشگری شد. این سایت یک نمونه‌ی برجسته و دست‌نخورده‌ای از محل استقرار تروگلودیت در منطقه‌ی مدیترانه و کاملا متناسب با زمین و اکوسیستم آن است. اولین منطقه‌ی مسکونی مربوط به دوران پارینه سنگی است، در حالیکه سکونتگاه‌های بعدی روند تداوم زندگی تاریخ بشر در این منطقه را نشان می‌دهد. پروژه‌ی تجدید حیات و بهبود کلی این منطقه توسط معمار «کوزیمو دل‌آکوا» (Cosimo Dell’Acqua) دنبال شد و بر اساس دستورالعمل‌های یونسکو تحقق یافت. او در این پروژه نه در یک ساختمان، بلکه در یک سیستم پیچیده که شامل بناها، راه‌ها، غارها، مخازن و فضاهای دست‌کند بود، طراحی و مداخله کرد. هتل مدرن صخره‌ای آکواتیو در امتداد و راستای کوه سنگی در مساحت تقریبی 5000 متر‌مربع توسعه یافته است. امکان دسترسی به فضاهای قسمت پایین از طریق دو ورودی در دو فضای باز بزرگ که در گذشته میدان محله بوده‌اند، صورت می‌گیرد و به فضاهای سالن پذیرایی، رستوران، اتاق صبحانه، اتاق جلسات و مرکز سلامت و اسپا می‌رسد. «سیمونه میشلی» در طراحی داخلی فضاهای دست‌کند این هتل از اثاثیه‌ی زندگی بومی، آثار هنری ارزشمند و وسایل محلی استفاده کرده است. طراحی جدید او در بستر طبیعی-تاریخی، بدون ادعا و در عین سادگی با رنگ سفید، حرکت روان و خطوط بدون لبه و شناور در محیط به اصالت معماری احترام گذاشته است. سطوح و تاق‌های حفاری شده‌ی فضاهای دست‌کند از گلسنگ‌ها و آثار خرابی و فرسودگی تمیز شده و به حالت اولیه‌ی رنگ خود بازگردانده شده‌اند، گویا کندن آنها به‌تازگی به پایان رسیده است.
روشنایی و نورپردازی به طور گسسته از کف در نظر گرفته شده است و منظری بی‌نظیر و دل‌پذیر از جلوه‌ی معماری دست‌کند را نمایان کرده است. برانگیختن احساس مخاطبین در فضاها، مفهومی است که بر کل روند طراحی تاثیرگذار بوده است. طراحی بخش اسپا و مرکز سلامت، اتاق‌های زیرزمینی قرن نهم م. را به بهترین شکل بازیابی و تداعی می‌کند. سالن رستوران فضایی انعطاف‌پذیر و با اتاق صبحانه و محل اجتماعات در ارتباط است. ظرفیت آن متناسب با موارد مختلف، متفاوت است و می‌تواند خود را با نیازهای احتمالی سازگار کند. اتاق‌ها عمدتا در قسمت فوقانی سازه وجود دارند، روشن هستند و مهمانان از چشم‌انداز طبیعی صخره‌ی «کاوئوزو» (Caveoso) و شهر باستانی که در دل زمین پنهان شده لذت می‌برند. جریان آب و روشنایی از طریق مرمت و احیای کانال‌ها، حفره‌های داخل دیوار، چاه‌ها و مخازن کوچک به اتاق‌ها بازگردانده شده است تا مهمانان بتوانند در طول اقامت، تاریخ مکان را درک کنند.

پروژه‌ی هتل موزه‌ی کاپادوکیه (Museum Hotel Cappadocia) ترکیه در سال 1998 میلادی توسط گروه گردشگری ایندیگو (Indigo Tourism Group) با مدیریت اومر توسون (Ömer Tosun) آغاز و در سال 2003 میلادی افتتاح شده است. این پروژه ترکیبی از فرهنگ، معماری، سنت‌ها، سبک زندگی، غذاهای باستانی و حتی سبک‌های اولیه‌ی لباس‌های منطقه‌ای را در مفهوم منحصربه‌فرد “موزه‌ی‌ زنده” ارائه می‌کند.

پروژه‌ی هتل مدرن صخره‌ای آکواتیو (Aquatio Cave Luxury Hotel) توسط سیمون میشلی (Simone Micheli) در سال 2018 میلادی داخل محدوده‌ی سایت میراث جهانی ماتِرا واقع در منطقه ساسی ایتالیا طراحی و اجرا شده است.

پروژه‌ی کافه و اقامتگاه آی مائستری (Ai Maestri Rooms & Cafe in Matera) واقع در ماتِرا کشور ایتالیا (سال 2018 میلادی) حاصل طراحی و تجربه‌ی بی‌نظیر استودیو مانکا (Mancastudio) با احترام به اصول و هویت گذشته‌ی منطقه، ترکیبی از جذابیت، مهمان‌نوازی و هنر است. این مجموعه شامل یک هتل کوچک است که به ‌طور دقیق و هنرمندانه توسط تیم معماری طراحی شده است. عکاس: Pierangelo Laterza

اقامتگاه مدرن سنت آنجلو (Sant’Angelo Luxury Resort)
این مکان نیز در باسیلیکاتا، محدوده‌ی میراث جهانی ماتِرا واقع شده است. خانه‌ها، غارها، پله‌ها، حیاط‌ها و فضاهای دست‌کند به طور یکپارچه منظر تاریخی و طبیعی اقامتگاه بوم‌گردی سانت آنجلو را شکل می‌دهد. طراحی این اقامتگاه در راستای اقدامات مرمت محافظه‌کارانه‌ی قبلی توسط معمار «استفانو تاردیتو» (Stefano Tardito) در سال 2011 م. با هدف ایجاد یک اقامتگاه گسترده انجام شده است. با توجه به پیشینه‌ی کارکردی و فلسفه‌ی وجودی این مکان‌ها، در روند طراحی پروژه‌ی هتل سنت آنجلو نیز ارزش‌های تاریخی، مورفولوژیکی و فرهنگی شهر باستانی دست‌کند، از طریق توسعه و ادغام فضاها و اتاق‌های مختلف با حساسیت زیادی مورد تاکید قرار گرفته است. این سازه‌ی عظیم دست‌کند به مساحت تقریبی 1000 مترمربع، توسعه یافته و خانه‌های دهقانان، اصطبل‌ها و غارها را به هم متصل و پیوسته می‌کند. این مجموعه شامل 23 سوئیت مجلل بوم‌گردی (19 مورد مرمت شده و 4 مورد از ابتدا به طور کامل بازسازی شده است)، مرکز سلامت آبگرم‌های معدنی، تراس روباز، سالن رستوران و اتاق جلسات می‌باشد. سبک و شیوه‌ی هر یک از فضاها متفاوت است و با احترام به ساختار اصلی معماری دست‌کند، طراحی داخلی با وسایل مدرن ترکیب شده است. در واقع این اقامتگاه تبدیل به مکانی برای بازیابی هویت و تاریخ گذشته به همراه راحتی و سلامت انسان و محیط‌ زیست شده است. آنچه در نگاه اول به این تجربه قابل مشاهده هست، عدم تمایل به ایجاد یک هتل ساده، بلکه قصد مداخله در مقیاس خرد شهری برای برداشت متفاوت و معاصر از پیشرفت شهر باستانی ماتِرا می‌باشد. رویکرد معمار در حفاظت، مرمت و احیای این طرح در واقع از گوش دادن به مکان و تاریخ و تحولات آن الهام گرفته است. بر این اساس تاردیتو سعی کرده تا تمام لایه‌های رسوب یافته با گذشت زمان را پاک‌سازی سطحی کند تا نه تنها ظاهر اولیه‌ی محیط دست‌کندها، بلکه روح آن را به نمایش بگذارد. نکته‌ی جالب و دارای اهمیت در طراحی داخلی و آماده‌سازی فضاهای دست‌کند این اقامتگاه، نحوه‌ی اجرای کف‌پوش است. در این بخش معمار با هدف احیای خاک باستانی منطقه، از لاتریت محلی (مخلوطی از خاک رس مستحکم و خاکستری) به عنوان یک پوشش واحد بدون نیاز به اتصالات استفاده می‌کند تا بتواند سطوح نامنظم را برای راه رفتن هموار کند. در جزئیات ایجاد کف، سطوح بعد از اجرا با دست سمباده زده می‌شوند تا بر حس نقص و عدم دقت که در بستر و زمینه‌ی طبیعی معماری دست‌کند وجود دارد، تاکید کند. تمام اجزا و عناصر تکنولوژیکی مانند تلویزیون‌ها، مینی بارها، حسگرها و غیره به طور خردمندانه‌ای در حفره‌های طبیعی سنگ‌ها پنهان شده‌اند. مبلمان داخلی مانند تختخواب، میز کنار تخت و صندلی‌ها نیز در ترکیب با حفاری دیواره‌ی غارها، ایجاد شده از سنگ‌های طبیعی آتشفشانی «توف»، (Tuff) ساخته و سپس با همان مواد کف، پوشانده شده تا به عنوان ادامه‌ی خطوط نامنظم معماری دست‌کند به نظر برسند. این ترکیب‌بندی مناسب بر رابطه‌ی بین قدمت و مدرنیته در ماده و رنگ از طریق طراحی روشنایی و نورپردازی پنهان و نامحسوس، با هدف یادآوری فانوس‌های کوچکی که در گذشته در این مکان‌ها روشن بوده‌اند، تاکید می‌کند.
بازیابی گذشته اما با نگاهی مدرن از نقاط قوت تجربه‌ی استفاده‌ی مجدد از فضاهای دست‌کند سایت میراث جهانی ماتِرا و هتل سنت آنجلو است. یکی دیگر از جنبه‌های موفق این پروژه در ارتباط با احیا، اعطای کاربری جدید و استفاده‌ی مجدد از فضاهای دست‌کند، توجه ویژه به مفهوم سلامت در زیست‌بوم است. این موضوع هم در فضاهای جمعی و عمومی مجموعه و هم در فضاهای اختصاصی و اتاق‌های بوم‌گردی با هدف حفظ و ارتقای سلامت روانی و فیزیکی مهمانان مورد نظر قرار گرفته شده است. در این راستا در طراحی معماری داخلی هتل، تمام وسایل و مبلمان اکولوژیکی هستند و با چوب‌های عاری از مواد مضر ساخته شده‌اند. برای بهم پیوستن اتصالات، به منظور کاهش استفاده از چسب‌های شیمیایی، پس از اتمام سطح، از مواد اشباع بر پایه‌ی عناصر طبیعی همچون موم، روغن مرکبات و رنگدانه‌های طبیعی استفاده شده است و پارچه‌های استفاده شده نیز طبیعی و ضد آلرژی هستند. بر این اساس می‌توان گفت معمار با یک فلسفه‌ی دقیق اثری را خلق کرده که قادر است هویت، تاریخ و فرهنگ را برانگیزد و شهر ماتِرا را به یک مرکز سلامت برای ذهن و جسم انسان تبدیل کرده است.
جمع‌بندی:
در ایران موضوع استفاده‌ی مجدد از میراث معماری دست‌کند در مرحله‌ی توسعه‌ی مبانی نظری قرار دارد و اغلب فعالیت‌ها به مطالعات باستان‌شناسی، شناسایی ظرفیت‌ها و مستندنگاری ارزش‌ها محدوده شده است؛ معماران نیز در مواجه با نمونه‌های بیشتر شناخته شده همچون روستای تاریخی میمند، کندوان، شهر زیرزمینی نوش‌آباد و بوم‌کن‌های میبد و پادیاوهای یزد، محافظه‌کارانه نسبت به حفاظت وضع موجود و احیای آنها اقدام کرده‌اند. معماران اروپایی در این خصوص از مرحله‌ی نظر عبور کرده و وارد اقدامات عملی شده‌اند. بر این اساس آثاری را از خود به جای گذاشته‌اند که با بررسی تجربیات موفق نمونه‌های موردی می‌توان پیروی از اصول (محدودیت‌ها) و به‌ کارگیری ایده‌های معمارانه (خلاقیت‌ها) در طراحی را در موارد روبرو به طور خلاصه بیان کرد:
1) حفظ اصالت کالبدی و مواد و مصالح در استفاده‌ی مجدد و احترام به بستر تاریخی و طبیعی فضاهای دست‌کند؛ 2) بهره‌مندی از بستر طبیعی و حفره‌های موجود در چیدمان و طراحی معماری داخلی فضاها؛ 3) استفاده از وسایل، اثاثیه و عناصر محلی و بومی در تجهیز و راه‌اندازی فضاهای جمعی و مستقل بر اساس نیازها؛ 4) اعطای کارکردهای متناسب و سازگار با کاربری‌های گذشته‌ی فضاها؛ 5) بروز‌رسانی امکانات و به ‌کارگیری تجهیزات مدرن متناسب با زندگی امروزی؛ 6) توجه ویژه به موضوع معماری پاک، سلامت و محیط زیست در طراحی‌ها.

پروژه‌ی اقامتگاه مدرن سنت آنجلو (Sant’Angelo Luxury Resort) در سال 2011 میلادی توسط معمار (Stefano Tardito) در ماتِرا طراحی و اجرا شده است.
صفحه روبرو: پروژه هتل موزه کاپادوکیه (Museum Hotel Cappadocia)

منابع:
1.اشرفی، مهناز 1391. پژوهشی در گونه‌شناسی معماری دست‌کند. نامه معماری و شهرسازی، دو فصلنامه‌ی دانشگاه هنر، شماره‌ی 7.
2.محمدی‌فر و دیگران 1394. بررسی تدفین‌های مجموعه معماری دست‌کند زیرزمینی سامن ملایر. مطالعات باستانشناسی، دوره‌ی 7، شماره‌ی 2.
3.محمدی‌فر، یعقوب و همتی ازندریانی، اسماعیل 1395. مطالعه و بررسی معماری دست‌کند ایران. مسکن و محیط روستا، شماره‌ی 156.
4.محمدی‌فر و دیگران 1396. مدیریت آب در مجموعه‌ی معماری دست‌کند زیرزمینی ارزانفود همدان. دو فصلنامه‌ی علمی-پژوهشی مرمت و معماری ايران، سال هفتم، شماره‌ 14.
5. همایون، غلامعلی 1354. فلسفه‌ی معماری صخره ای و تمرکز در روستای میمند کرمان. فرهنگ معماری شماره‌ی 1.
6. Rewerski, Jack 1999. L’ art des troglodytes. Paris, Arthaud.