خانه‌ی كوه‌بُـر و خانه‌ی فشم
برنده‌ی جایزه‌ی بین‌المللی معماری موزه‌ی هُنـر و معماری شیكاگو
مهندسین مشاور طرح و آمایش

در تاریخ 7 سپتامبر 2009 در ایلینوی آمریكا، مـوزه‌ی هُنـر و معمـاری شیكاگو و مركز معماری، طرّاحی و مطالعات شهری اروپا، اسامی 97 پروژه‌ی برگزیده‌ی «جوایز بین‌المللی معماری سال 2009» را اعلام كردند. با توجّه به ركورد بی‌سابقه‌ی تعداد شركت‌كنندگان این سال و گستردگی جغرافیایی پروژه‌ها، «جوایز بین‌المللی معماری» به یك اتّفاق جهانی در زمینه‌ی معماری جهت رصد كردن مسیر آینده‌ی معماری معاصر و تفكّرات امروزی برای به نمایش گذاشتن راه‌ حلهای معمارانه جهت طرّاحی آسمانخراشها، ساختمانهای عمومی، آموزشی، فرودگاهها، خانه‌های شخصی، ساختمانهای صنعتی و غیره در پهنه‌ی گسترده‌ای از لندن تا سنگاپور بدل شد. جوایز بین‌المللی معماری موزه‌ی هُنـر و معمـاری شیكاگو، در نوع خود، تنها برنامه‌ی جهانی در زمینه‌ی معماری است كه با همكاری مركز معماری، طرّاحی و مطالعات شهری اروپا برگزار می‌شود و چشم‌اندازی جهانی از طرّاحی و معماری را در مقیاسی جهانی ارائه می‌دهد. هدف از برگزاری این مسابقه نوعی تمركز حرفه‌ای بر كشف و تجلیل ساختمانهای برجسته در كشورهای مختلف و تفكّرات و تخیّلات برترین متفكّران عرصه‌ی معماری است كه در دوره‌ی معاصر به كار طرّاحی مشغولند.
آثار برگزیده چالشی است برای نزدیك شدن به پروژه‌هایی كه شهرها را با ساختمانهای شهری به هماهنگی و هارمونی نزدیك كرده در عین حال كه جوابهای خلاقانه‌ای برای مشكلات محیطی ‌ ‌اجتماعی، مُعضل جهانی انرژی و ارتقاء سطح زندگی به دست می‌دهند. فهرست برندگان امسال از گروهی از مستعدترین متفكّران معماری از گروههای كوچك معماری تا شركتهای بزرگ در مقیاس جهانی تشكیل شده است. موزه در سال 2009 صدها پروژه برای این مسابقه دریافت كرد كه از قارّه‌های مختلف در این مسابقه شركت كرده بودند. آثار شركت‌كرده تنوّع زیادی از مراكز تكنولوژیك تا پروژه‌های شهری كوچكتر، پُلها، یادمانها، خانه‌های كوچك، و غیره را شامل می‌شد. اكثریّت پروژه‌های شركت‌كننده توسط معمارانی از كشور محلّ اجرای پروژه طرّاحی شده بود و كلیّه‌ی پروژه‌ها می‌بایست تا قبل از اوّل ژانویه‌ی 2006 به اتمام می‌رسیدند. جلسات داوری امسال در هلسینكی فنلاند تحت نظارت «انجمن معماران فنلاند» (SAFA: Suomen Arkkitehtiliitto) تشكیل شد و هیئت داوران شامل برخی از مهمترین طرّاحان در فنلاند بودند. گستردگی جغرافیایی جوایز سال 2009 تأییدی است بر جهانی بودن این برنامه كه توسط موزه‌ی هُنـر و معمـاری شیكاگو و انجمن معماران اروپا برگزار می‌شود.
از میان 97 پروژه‌ای كه موفّق به دریافت جایزه در زمینه‌های مختلف شدند، آمریكا با 13 پروژه در صدر قرار دارد. چین با 8 پروژه در جایگاه دوّم قرار می‌گیرد. ژاپن و انگلیس هر كدام با 7 پروژه؛ آلمان 6 پروژه؛ هلند، برزیل، ایتالیا و كانادا هر یك 4 پروژه؛ استرالیا 3 پروژه؛ و ویتنام، پرتغال، آفریقای جنوبی، تایوان، اتریش، ایرلند، فرانسه و اسلووِنی هر كدام 2 جایزه را به خود اختصاص دادند. كشورهای كره‌ی جنوبی، امارات متحده‌ی عربی، سوئیس، لیتوآنی، دانمارك، ایران، لوگزامبورگ، اوگاندا، بوركینا فاسو و اندونزی هر كدام یك پروژه در میان برگزیدگان داشتند. در میان آثار برگزیده پروژه‌هایی از دفاتر معماری مشهور همچون دفتر معماری زاها حدید نیز به چشم می‌خورد.
راینر ماهْلامَکی (Mahlamäki) دبیر اوّل انجمن معماران فنلاند و رئیس هیئت داوران مسابقه می‌گوید: «موزه‌ی هُنـر و معمـاری شیكاگو و مركز معماری، طرّاحی و مطالعات شهری اروپا توجّه ما را به فعّالیتهای معماری در سطح جهان در مقیاس‌های گوناگون جلب می‌كند، گستره‌ای از پروژه‌های در حال اجرا تا ساختمان‌های تمام‌شده، از خانه‌های كوچك تا مجموعه‌های ساختمانی عظیم، از بازسازی بافتهای فرسوده تا ساختمانهای جدید، از معماری داخلی تا طرّاحی محوّطه‌های بسیار بزرگ. این موضوع بسیار مثبت است زیرا چشم‌انداز كاملی از فعّالیّت معماری در سطح جهان ارائه می‌دهد.» به گفته‌ی معمار فنلاندی كیوی سوتاما (Sotamaa) «تنوّع پروژه‌های رسیده به دفتر مسابقه شگفت‌انگیز است. در میان برندگان گروههای مختلف معماری با روشها و سبكهای مشابه و زبان بصری مشترك قابل تشخیص بودند، در عین حال كه سبكهای مختلف معماری نیز دیده می‌شدند. معیارهای شخصی من برای ارزشگذاری و انتخاب پروژه‌های برنده، هیچ ارتباطی با سبك معماری نداشته، بلكه مربوط به ایده‌های بدیع، كیفیّت و منحصربه‌فرد بودن پروژه است.»
آنه استنروس (Anne Stenros) معاون مدیر شركت طرّاحی‌ كُـنـه (KONE) در فنـــلاند می‌گوید «پروژه‌هایی برای من جذّاب بود كه دارای زبان معماری محلّی و با استفاده از مصالح محلّی اجرا شده بودند. من نوع برخورد شاداب و خلاقانه‌ی مرکز اروپایی نادیـر آفونسـو در پرتغال را که توسّط لوئیز براوِرمَـن (Braverman) ساخته شده و مركز طرّاحی شیلا سی. جانسن (Sheila C. Johnson) طرّاحی توسط دفتر معماری لین رایس (Lyn Rice) را بسیار دوست دارم. هر دو پروژه انعکاس ایده‌ی وسیع موجود در معماری به عنوان سکّویی برای افراد آفرینشگرند، تا امكان این را بیابند که خود دست به ساخت محصولات شخصی‌شان بزنند.»
ماهلامَکی می‌گوید: «مطرح کردن همه‌ی آثار ارسالی به این مسابقه شاید کار درستی نبود. با این حال، هیئت داوران با آثار بسیار جالبی برخورد کرد که در حال طرّاحی یا ساخت بود، به‌خصوص در منطقه‌ی خاور میانه. یکی از شرایط تحوّل معماری، خلق آثاری با ابداعات تکنیکی جدید است. خیلی از پروژه‌های خاور میانه تلویحاً نشانی از امکانات تکنیکی آتی را دارند و در عین حال قالبهای معماری دهه‌های آینده را نیز تحت‌الشّعاع قرار می‌دهند. مفاهیمی از قبیل «فوتوریسم» ــ شجاعت و رهایی از تعصّب ــ را می‌توان در حقّ برخی از پروژه‌ها به کار برد. طرّاحیهای کم‌رمق امّا جالبی در ابعاد کوچک نیز وجود داشت که برخی از آنها عملاً دست‌ساز بودند. می‌توان گفت که تکنیکهای ساخت‌وساز در آینده در مواجهه با سنّت قرار می‌گیرند.»
٭٭٭
تقسیم اراضی شهری بر پایه‌ی مبانی حقوقی و اقتصادی به‌نوعی الگوی معماری انجامیده است كه در پلاكهای ریزدانه‌ی شهری نقش معماری را به نقش‌پردازی در صفحه‌ی نما تقلیل داده است. خانه‌ی كوه‌بر تجربه‌ای جدید برای گذر از این وضعیّت است؛ تجربه‌ای كه با تغییر مقیاس شكل و وظیفه‌ی عُنصر مبنایی معماری ایرانی (حیاط) به تولید فضایی دیگر انجامید. در خانه‌ی كوه‌بُر حیاط در میانه‌ی خانه ایستاده است. بلكه از میان آن عبور می‌كند و در عبور خویش جرم را به پاره‌های پویا پاره می‌كند. پاره‌ای تحت تأثیر انرژی بُرشی فضا به عقب رانده شده و پاره‌ی دیگر آن به جلو كشیده شده است. گشودگی میان جرمْ اینبار گشادگی درون و حصار نیست بلكه عاملی دعوت كننده است كه چشم ناظر با عبور از آن لایه‌های بَعدی، شهر را نظاره كند. پیوند پاره‌های دوگانه‌ی جرم با مفصلهای شفّافی شكل گرفته است كه چشم‌اندازی جذّاب را در میانه‌ی تیرگی تولید می‌كند ــ هرچند در جریان تولید فضا به دلایل اقتصادی این مفصلها بزرگتر از میزان مورد نظر شده‌اند.

پروژه‌های منتخب سال 2009 در نمایشگاه «معماری جدید بین‌المللی» در معرض بازدید عُموم قرار گرفته‌اند که در سمپوزیومی تحت عنوان «شهر و جهان» در نووامبر همین سال افتتاح شد. بعد از فلورانس این نمایشگاه در دیگر شهرهای اروپا نیز برگزار می‌شود.
كاتالوگی با عنوان «معماری جدید بین‌المللی» توسط انتشارات متروپولیتن آرت پرِس (به کوشش آقای نارکه‌ویچ‌‌لِین) به چاپ خواهد رسید كه هر 97 اثر برگزیده را شامل خواهد شد.
برای اطّلاعات بیشتر به سایت مركز معماری، طرّاحی و مطالعات شهری اروپا www.europeanarch.eu و یا سایت موزه‌ی هُنـر و معمـاری شیكاگو www.chi-athenaeum.org رجوع کنید.
قابل ذكر است مهندسان مشاور طرح و آمایش، طیّ سال گذشته نیز با پروژه‌ی «مجموعه‌ی مسكونی فشم» در كنار بزرگانی چون نورمن فاستر، رِم كُلهاس، كریستین دو پورتزامپارك در لیست برگزیدگان سال 2008 موزه‌ی هُنـر و معمـاری شیكاگو قرار داشت.
مجموعه‌ی مسكونی در فشم تجربه‌ای از تولید معمارانه در هماهنگی با محیط طبیعی است. رویكرد اصلی طرح یافتن جـوهری است كه بتوان در كنار طبیعت و در پیوند و آشتی با آن محصولی ساخته‌ی دست انسان را قرار داد، به‌شكلی كه هر یك با پذیرش دیگری جلوه‌ای كامل‌تر یابد. عناصر طبیعی محیط در اراضی کوهپایه‌ی البرز با درختان زیبای گردو از همان آغاز معماران طرح را به اندیشــه‌ در خصوص تولید فضای معمارانه‌ای واداشت كه در جـای‌جـای محیط همچون عنُصری از آن بنشینند؛ و چنین بود كه برنامه‌‌ی تولید فضای معماریِ طرحْ شكسته شد و مجموعه‌ی مسكونی به اجتماعی از خانه‌ها در پیوند با یكدیگر و با محیط تبدیل شد. هر خانه‌ای در مكانی جای گرفت. هر مكانی نیز الزامات خویش را داشت؛ رابـطـه‌ای جذّاب و متنوّع میان جرم و فضا با عبور هر یك از دیگری شكل گرفت كه لحظه‌های متفاوتی از نقش آفرینی معماری در محیط طبیعی طرح را به نمایش گذاشته است. تركیبی بدیع از دست ساخت و طبیعت كه در هر پیچش و چرخش سیمایی تازه از لایه‌های درهم‌تنیده‌ی فضا را به تماشا می‌گذارد. برای رسیدن باید زحمت طیّ طریق را بر خود هموار کرد. گذری پیوسته از بیرون به درون و از فرود به فراز، از این به آن، معماریِ وصل و فصل انسان با طبیعت را شكل‌داده است. رنگ سفید مجموعه با تأكید بر محوّطه‌سازی رنگین كه همچون فرشی پر نقش و نگار گسترده شده است. تركیب‌بندی كلّی و جزئیِ مجموعه‌ی توازن و تعادل تركیبها، سقفهای رها در فضا، رنگ و بافت نماها، عناصر معماری مشابه (سایبــان پنجره‌ها، كـف پنجره‌ها، شكل پنجره‌ها و غیره) گونه‌گونی را یگانه ساخته است. مجموعه‌ی مسكونی فشم در پنج بلوك و هشت واحد مسكونی ساخته شده است. بلوك اوّل شامل دو واحد، و سه بلوكِ بعدی هر کدام از یك واحد مسكونی تشکیل شده‌اند و بلوك پنجم شامل سه واحد مسكونی است. هر واحد مسكونی، خانه‌ای جداگانه است كه ورودی آن از حیاط خانه است. حیاط پاره‌ای جدا شده و تشخُّص‌یافته از فضای پیرامون است. دسترسی به حیاطها را مجموعه‌ای از پلّه‌ها با طرحهای گوناگون ممكن می‌سازد. توده و فضا در هم می‌آمیزند و هر لحظه‌ای از معماری همین است و هم آن. نیروهای ثقلی جرم با احتیاط بر زمین فرو می‌آیند و یا به‌طور كامل بر آن می‌نشینند تا به نظر رسد كه گویی معماری از زمین سر بر آورده است.