بتن، مقیاس و توده
پگاه پایه دار (از دفتر هنر معماری)

مقدمه
حداقل تا پیش از انتخاب پیتر زومتور(Peter Zumthor) به‌عنوان برنده‌ی پریتسکر و معرفی وی در قالب مجلات و کتاب  ها و تا پیش از ترجمه‌ی دو کتاب چشمان پوست از یوهانی پالاسما (JuhaniPallasmaa) و معماری اندیشی از پیتر زومتور، «چشم و دیدن» تنها وسیله‌ی شناخت معماری، برای ایرانیان قلمداد می‌شد که فرمالیسم و اهمیت نما در معماری معاصر ایران مصادیق این ادعا هستند. این دو رخدادِ تقریباً همزمان، باعث شدند ایرانی‌ها با مسئله‌ای به‌عنوان «معماری حواس» آشنا شوند و این اتفاق همچنین سبب گشت کتاب هایی از نورنبرگ شولتس (Norenburg Schultz) و دیگر افراد صاحبنظر در این زمینه که حتا پیش از این منتشر شده بودند، بار دیگر مورد توجه قرار گیرند. از طرفی، معماری محیطی و روانشناسی محیطی در واقع بر شانه‌های معماری حواس ایستاده است و جالب آنکه این دیدگاه، روشی برای تفسیر معماری ایرانی، از جمله نظام حواس در باغ ایرانی می‌باشد.
در حقیقت، انسان به کمک حواس خود به درک از محیط اطراف خویش می‌پردازد که مهم‌ترین و مؤثرترین این حواس، بینایی‌ست و برای برقراری ارتباط مستقیم با محیط بسیار ضروری بوده و اخبار بصری و پیام‌های دریافتی توسط آن برای بقا و بالا رفتن سطح آگاهی بشر اهمیتی فوق‌العاده دارد. عناصر مختلفی وجود دارند که به این حواس و درک بهتر ما از آنچه که می‌بینیم کمک می‌نمایند؛ از آن جمله می‌توان به عوامل مقیاس، ابعاد و جرم اشاره نمود. معماران و هنرمندان توسط ابزار گوناگونی که در دست دارند به خلق آثاری می‌پردازند که بر ادراک انسانی از معانی بصری تأثیر گذاشته و حتا می‌توانند موجب ایجاد الفبایی جدید در این زمینه شوند.
مسلماً از مهم‌ترین این ابزار، مصالح و موادی‌ست که بکار برده می‌شود، زیرا هر ماده از توانمندی سازه‌ای، قابلیت اجرایی و ظرفیت حسی و زیبایی خاص خود برخوردار است و از اینرو، تناسبات، شکل‌ها و احجام، احساس خاصی را تداعی می‌کنند. در واقع، ویژگی‌های مصالح، نحوه‌ی پرداخت و گزینش آنها بر شکل و فضای معماری بسیار مؤثر بوده وحاصل این عوامل است که به شکل‌گیری فضایی دلنشین و قابل قبول منجر می‌گردد.
بهره‌گیری از تکنولوژی بتن در معماری، آگاهی از خواص و ویژگی‌های آن و ایجاد فصل مشترک میان سازه و معماری، علاوه بر آنکه کاربردی‌ست، مولد پدیده‌های جذاب بسیاری می‌باشد که برای همه‌ی کاربران چشم‌نواز خواهد بود. مؤید این گفتار، ابداع روش‌ها و تکنولوژی‌های گوناگون در این زمینه است که به‌واسطه‌ی آن، قادر خواهیم بود احجام گوناگون با ابعاد و مقیاس‌های مختلف، بعضاً بسیار عظیم و در اصطلاح «اَبَرسازه»، تولید نماییم که با کیفیت و دوام مناسب در فضاهای شهری مورد استفاده قرار گیرند. در مقاله‌ی حاضر، به نقش بتن در ادراک بصری آدمی با توجه به عوامل مقیاس و جرم می‌پردازیم.
مقیاس
اندازه‌ی شکل‌ها نسبت به یکدیگر را مقیاس می‌گویند و یکی از مهم‌ترین عواملی که در تعیین مقیاس دخیل است، اندازه‌ی بدن انسان می‌باشد. از اینروست که برای ساخت فضاها و حتا وسایل و ابزار مورد استفاده‌ی انسان‌ها، همیشه اندازه‌ی متوسط یک انسان در نظر گرفته می‌شود. مقیاس، مانند ابزاری در دست طراح است که استفاده‌ی درست و بجا از آن در به‌وجود آوردن پیام بصری مناسب، بسیار مهم و مفید است.
در اثر «بدون شرح» ریچارد روت (Richard Roth) که هدف آن نمایش معماری فضاست و به زندگی ماشینی امروز بشر اشاره دارد، هنرمند با قرار دادن یک چهارپایه در کنار کره، در واقع منبعی ارائه کرده است که ذهن ما آن را می‌شناسد و مرجعی برای قضاوت ما در بزرگی کره می‌باشد و به‌وسیله‌ی آن می‌توان به درک از بزرگی کره رسید (تصویر 1).
در ساختمان اداری سنتر پُینت (Centre Point)، وجود پنجره‌های متعدد در نمای منحنی این برج، درک بهتری را از مقیاس کلی طبقات به انسان می‌دهد. در واقع با قرار گرفتن این پنجره‌ها، علاوه بر آنکه نمای این غول بتنی، بافتی منظم و ریتم‌وار گرفته، به درک مقیاس انسانی آن نیز کمک نموده است (تصویر 2).
در کلیــسای جامــــع مـــــــــــتروپُــــلیــــــــتن (Metropolitan Cathedral) که حجمی مخروطی با ارتفاع 75 متر دارد، طراح با ایجاد تورفتگی‌هایی در بدنه‌ی بتنی آن، که بازشوهایش رانیز تأمین کرده‌اند، سعی در خرد کردن نما داشته است. مقیاس این کلیسا به‌گونه‌ای‌ست که آن را مانند بناهای یادمانی بزرگ و تأثیرگذار جلوه می‌دهد، چرا که این ساختمان در واقع، جایگزین تعدادی از کیساهای قدیمی و فرسوده‌ی شهر ریودِژانیرو گشته و باید پاسخگوی تمامی کاربران و گروه‌های مختلف پیروان دین مسیحیت باشد. کلیسای جامع متروپلتین، گنجایش 20000 نفر را تنها در یک سالن وسیع دارد و با آنکه شاید فرمش کمتر شبیه به فرم‌های متداول یک کلیسا باشد، اما با جثه‌ی بزرگ خود، احساس تأثیرگذار یک فضای معنوی را به‌خصوص از داخل القا می‌نماید (تصویر 3).
در مقابل مطالب مذکور و در ادامه‌ی بحث نسبیت مقیاس، می‌توان به تعریفی از مفهوم «توده» پرداخت. گاه معمار با استفاده از قدرت و توانایی بتن، بنای عظیمی را خلق می‌کند، اما راهی برای قیاس ذهنی و درک بهتر انسان قرار نمی‌دهد؛ آدمی با دیدن چنین ساختمان‌هایی با توده‌ای از بتن مواجه می‌شود که تا به آن نزدیک نشود، نمی تواند درک صحیحی از ابعاد آن داشته باشد. اگر در مثال‌های گذشته با استفاده از شناخت قبلی و همیشگی پنجره، ابعاد حجم، اندکی تقلیل می‌یافت و خرد می‌شد، در این مفهوم شاخصه‌های کمتری برای کمک به ذهن انسان وجود دارد.
در نمای رو به خیابان ساختمان‌های اداری پیرامیدز (The Pyramids)، توده‌ی بتنی که محصول کنار هم قرار گرفتن سه حجم هرمی می‌باشد، به‌صورت خالص بکار برده شده و تنها با در ورودی‌ای که در بدنه‌ی هرمِ بزرگ‌تر دیده می‌شود و ردیفی از پنجره‌های افقی، می‌توان به ابعاد بزرگ ساختمان پی برد. در واقع شاید همین ابهام در نمای شمالی و شرقی آن است که بر دعوت‌کنندگی و حس کشف آن می‌افزاید و در قلب خود، 11 طبقه از این مجموعه‌ی اداری را پوشش می‌دهد؛ اما طراح، جداره‌های شیشه‌ای را به‌منظور افزایش دید کارمندان و ارتقای بهره‌وری‌شان، در جوانب دیگر و رو به چشم‌انداز قرار داده است. در حقیقت، جبهه‌ی مخالف ورودی، جداره‌هایی کاملاً شفاف دارد که وظیفه‌ی تأمین نور، منظر و تهویه‌ی مجموعه را نیز بر عهده دارند (تصویر 4).
در موزه‌ی لا کُنجونتا (La Congiunta)، جرم بزرگی از بتن در میان زمینی گذاشته شده که گویی معمار آن، پیتر مارکلی (Peter Markli)، تنها توده های بتن را از دل این حجم خارج کرده، بدون اینکه نمای بیرونی آن بازشو و مجرایی داشته باشد، که فقط برای ورود به آن در مخفی‌ای را در نظر گرفته و همچنین با بکارگیری بازشوهای سقفی نور را وارد محیط کرده است. او هدف خود از این نوع طراحی را نمایش تناسبات فضایی، قدرت نور و اعجاز سطوح دیوارهای بتنی خام بیان می‌نماید. (تصویر 5)
در مرکز اهدای خون پراتاما (Prathama Blood Centre) توده‌ای بتنی تجهیزات یک مرکز پزشکی را در خود جای داده است و نمای ساده و بی‌آلایش آن اهداکنندگان خون را به سمت خود دعوت می‌نماید. این صلبیت که در حجم کلی وجود دارد و حاصل جانمایی سالن کنفرانس و پلکانی بسته در ورودی‌ست، در درون و به‌محض ورود با قرار دادن وُیدی 4 طبقه از بین می‌رود و بازدیدکننده با نگاهی کلی به مجموعه و قرار گرفتن در این وُید با تمامی فضاهای داخلی آشنا می‌شود. همچنین بکارگیری دیوارهای شیشه‌ای برای جداره‌ی رو به وُید نیز بر این مهم تأکید می‌نماید (تصویر 6).
کلیسای زائران (Pilgrimage Church) با هیبت بتنی خود، یکی از ماندگارترین کلیساهای مدرن است و دسترسی به آن همانند بسیاری از زیارتگاه‌های دیگر، شامل سلسله‌مراتبی‌ست که زائران را به خود فرامی‌خواند که در مرتفع‌ترین نقطه، بنای کلیسای اصلی قرار داده شده است. سقف کلیسا، شامل احجام بتنی عظیمی‌ست که مانند کریستال‌هایی در کنار هم قرار گرفته‌اند و فرم کلی آن حاصل تا شدن چندباره‌ی قطعات بتنی‌ای‌ست که در بالای سر زائران، چیده شده و فقط در بعضی قسمت‌های آن نورگیرهای سقفی‌ای قرار گرفته که علاوه بر ورود نور به فضا، احساس امنیت و معنویت را نیز افزایش داده‌اند. با آن‌ که در اماکن مذهبی معماران سعی دارند تا حس سبکی و آسمانی را القا نمایند، به‌نظر می‌رسد خرد شدن این‌چنینی سقف کلیسای زائران بیشتر از آنکه معنوی باشد، سنگینی و زمینی بودن را نشان می‌دهد که البته بتنی بودن ساختمان هم می‌تواند تأکیدی بر این حس باشد. قرار گرفتن در فضای داخلی این کلیسای مقتدر، حس تحسین به‌همراه نمایش قدرت و سلطه را برای زائران به‌همراه خواهد داشت (تصویر 7).
در بــرج ناکـــاجیــن کــاری از کیــشو کــورو کـــاوا (Nakagin Capsule Tower)، که اولین برج کپسولی جهان است، اتاق‌های کپسولی به یک هسته‌ی مرکزی متصلند و بر روی هم قرار گرفتن آنها، باعث پویایی این ساختمان شده است. در واقع هر کپسول که ابعاد آن 4× 5/2 متر می‌باشد، برای زندگی یک نفر کافی به‌نظر می‌رسد و جهت دستیابی به فضای بزرگ‌تر، می‌توان این اتاق‌ها را به‌هم متصل ساخت.
حجم کلی این ساختمان را توده‌های مکعب مستطیل بتنی‌ای تشکیل می‌دهد که به‌صورت پیش‌ساخته، پنجره‌هایی دایره‌ای شکل بر روی آن قرار داده شده‌اند (تصویر 8).
برای جلوگیری از ورود صدا و شلوغی، گروه معماری اِی‌اِل‌ایکس (A.L.X) پوسته‌ای ضخیم از بتن مسلح را برای نمای خانه‌ی جونیچی سَمپی (Junichisampei) در نظر گرفته‌اند. در واقع تمام سه طبقه‌ی این بنا، نمایی یکپارچه و بدون منفذ از بتن دارد و تنها در گوشه‌ای از طرح، قطعه‌ای از این بتن برداشته شده که خانه را غرق در نور می‌نماید. این توده‌ی مکعبی، در کل مانند یک قطعه‌ی بزرگ از بتن بدون اینکه در نگاه اول نشانه‌ای از تعداد طبقات خود داشته باشد، به نظر می‌رسد (تصویر 9).
گروه معماری راف (RAAF)، از احجامی بتنی برای طراحی داخلی فضای اداری استفاده کرده‌ است. بر اساس مطالعات اولیه‌ی این گروه، در قرون اخیر، انسان‌ها ساعات زیادی از زندگی خود را نشسته‌اند که این امر، آثار مخربی بر سلامتیشان می‌گذارد. بنابراین توده‌های بتنی‌ای را طراحی نموده‌اند که شرایط مختلفی از نشستن، ایستادن و حتا فعالیت را در اختیار کارمندان قرار می‌دهند. در واقع می‌توان این فضا را برای بیان مفهومی دیگر از توده‌های بتنی بکار برد؛ توده‌هایی مجسمه‌وار از بتن که برای کمک به تعریف فضا بکار می‌روند (تصویر 10).
مقیاس راهی برای نمایش قدرت
در میان آثار هنری و معماری، گاه به‌صورت تعمدی، از مقیاس‌های بزرگ و غیر انسانی استفاده می‌شود که ممکن است برای بیان و انتقال مفهومی خاص مانند نمایش عظمت و در نتیجه برانگیختن تحسین بازدیدکنندگان بکار گرفته شده باشد. در واقع با زیر نظر گرفتن حساب‌شده‌ی مقیاس، می‌توان فضایی کوچک را بزرگ و یا فضایی بزرگ را کوچک‌تر نشان داد. آثار دوران باستان ایران، در دوره‌ی هخامنشی و ساسانی، با هدف نوعی عظمت‌نمایی انجام شده است؛ این بناها به‌گونه‌ای ساخته می‌شدند که موجب رعبِ همراه با احترام مردم شوند. در حالی که در برخی دوران‌ها استفاده از تناسبات طلایی به‌خصوص در معماری مساجد و مراکز مذهبی، موجب ایجاد احساس آرامش در انسان می‌شوند. بتن با توجه به مقاومت خود در برابر نیروهای وارده، یکی از مناسب‌ترین مواد برای ساخت و طراحی چنین بناهایی‌ست، همچنین با این انتخاب، می‌توان قدرت و ماهیت بتن را نیز به‌خوبی به ‌نمایش گذاشت.
مرکز صنایع و فناوری‌های جدید پاریس (CNIT)، که در هنگام احداث‌اش با عنوان «کار قرن» نام‌گذاری شد، با سقفی بزرگ، وسیع و شیاردار بتنی پوشیده شده است که بزرگترین دهانه‌ی بتنیِ بدون ستون در دنیا محسوب می‌شود. این بنا یکی از مهم‌ترین ساختمان‌های مدرن ساخته شده از بتن مسلح و پوشش دوپوسته است که تنها پشتیبان‌های این پوسته، جایی‌ست که در سه رأس مثلث به زمین می‌رسد. استفاده از ابعاد بزرگ سقف بتنی این بنا با فرم خاص آن با هدف به رخ کشیدن صنایع و فناوری‌های مدرن پاریس می‌باشد که به‌گونه‌ی درستی برای کاربری‌اش انتخاب شده است (تصویر 11).
مـقیـاس بـزرگ و غیــر متــعــارف کــلیــسای هالگریمسکیرشا (Hallgrimskirkja) که فرم آن از گداخته‌های بازالت مناظر ایسلند الهام گرفته شده است، مانند بنای یادبودی‌ست که با مشاهده‌ی آن، حسی نامتعارف به انسان القا می‌شود. نما و حجم ریتم‌وار این بنا، ناخودآگاه چشم بازدیدکنندگان را به‌سوی آسمان هدایت می‌کند که با کاربری آن متناسب است و جسم بتنی‌اش قدرت بی‌نظیر بتن را به ‌نمایش می‌گذارد. اینگونه است که یک بنا می‌تواند جذابیت بصری ایجاد نماید و تحسین همگان را برانگیزد (تصویر 12).
مقیاس و بزرگ‌نمایی
پیش‌تر اشاره شد که طراح با استفاده‌ی درست و مناسب از مقیاس می‌تواند فضاهای بزرگ را کوچک و یا فضاهای کوچک را بزرگ جلوه دهد. در خانه‌ی چند وجهی‌ای در ژاپن که به نام «بازتابی از مواد معدنی» (Reflection of Mineral) نام‌گذاری شده است، معمار، برای افزایش استفاده از فضاهای زندگی در زمین محدود طرح، حجمی چند وجهی از دیوارهای توخالی بتنی ساخته است. اگرچه وجوه و این دیوارهای بتنی توخالی ممکن است در نگاه اول برای ساختمان‌های بزرگ‌تر جالب به‌نظر نرسد، اما در این ساختمان بر دعوت‌کنندگی آن افزوده است (تصویر 13).
شرایط مناسب بتن برای ساخت اَبَرسازه‌ها
اولین کاربردهای بتن به‌عنوان مصالح ساختمانی برای ساخت پل‌های آبگذر و دیوارهای حائل در برابر آب، توسط رومی‌ها انجام گرفته است. در واقع، علاوه بر مقاومت و استحکام بتن، دوام آن در مقابل آب‌های مهاجم و خورنده، موجب کاربرد وسیع این ماده در بسیاری از محیط‌های مهاجم صنعتی و طبیعی گشته است. امروزه استفاده از بتن درساخت‌وساز سازه‌ها، خصوصاً روسازی راه‌ها و سدها به‌شدت افزایش یافته که از مهم‌ترین علل این موضوع، توجیهات فنی و اقتصادی در استفاده از این متریال و تسریع در عملیات اجرایی می‌باشد. محصول استفاده‌ی بتن در این زمینه، خلق ابرسازه‌هایی‌ست که علاوه بر انجام مناسب وظیفه‌شان، قدرت فوق‌العاده‌ی این ماده را در حیطه‌های گوناگون به نمایش می‌گذارند.
توده‌ی بتنی عظیم نیروگاه هسته‌ای تروجان (Trojan) که در سال 2006 به‌وسیله‌ی انفجاری مهیب سرنگون شد، ارتفاعی به اندازه‌ی 152 متر داشت که سیمایی غیر قابل نفوذ، تأثیرگذار و شاید رعب آور از بتن را نشان می‌داد (تصویر 14).
سد تری گُرجیز (Three Gorges Dam) که شامل بزرگترین نیروگاه جهان نیز می‌شود، بنای عظیمی‌ست که تنها بتن برای ساخت آن مناسب به‌نظر می‌رسد. در ابتدای طرح‌ریزی این سد، قرار بود 10% از نیاز انرژی چین را تأمین نماید، اما به مرور زمان و افزایش تقاضا، ‌اکنون قادر به تأمین تنها 3% از این مقدار است. این سد به‌طور کلی از سه قسمتِ بدنه‌ی اصلی سد، آسانسور برای کشتی‌های کوچک و 5 طبقه برای رفت‌وآمد کشتی‌های بزرگ‌تر تشکیل شده است که در گوشه‌ای از بدنه‌ی اصلی قرار گرفته‌اند. همچنین در این بنا به خصوصیت عایق بودن بتن در مقابل آب و استفاده از تکنولوژی‌های روز در این زمینه دقت شده است (تصویر 15).
سد هووِر (Hoover Dam) در زمان خود بزرگ‌ترین سد ساخته‌ی دست بشر بود که هدف از آن، علاوه بر کنترل آب و تولید انرژی، نمایش قدرت تکنولوژیک آدمی و تسلطش بر زمین و محیط‌ ‌زیست می‌دانند. پهنه‌ی فوقانی این سد 14 متر می‌‌باشد که در پایین‌ترین نقطه به 200 متر می‌رسد و گُردُن کافمن (Gordon Kaufmann) به‌منظور همخوانی این سد با محیط اطرافش، از اصول طراحی مدرن بهره برده و آن را براساس اصل «تبعیت فرم از عملکرد» بازسازی نموده است. فرم کلی سد، انحناهای آن و سطح یکپارچه و بتنی آن در هدایت آب و عملکرد سد مؤثر بوده و آن را به نمادی از معماری مدرن تبدیل کرده است (تصویر 16).
سخن آخر
عوامل گوناگونی نظیر مقیاس و جرم یا توده در ادراک بصری انسان از محیط اطرافش نقش اساسی و حیاتی دارند. در اختیار گرفتن این عوامل و استفاده از فرصت‌هایی که آنها در اختیار طراح می‌گذارند، بدون داشتن ابزار و شرایط مناسب، امکان‌پذیر نخواهد بود. بتن از مواد و مصالح مهم در ساخت‌وساز محسوب می‌شود که ویژگی‌ها و مزایای بسیاری را در اختیار طرفدارانش می‌گذارد و از آن جمله می‌توان شرایط مناسبش برای ساخت ابرسازه‌ها و همچنین ایجاد احساسات گوناگون فضایی مانند نمایش قدرت یا بزرگنمایی نام برد. همچنین با توجه به اینکه سازه‌های فردا بزرگتر و پیچیده‌تر خواهند شد، شاهد ابداع محصولات بتنی گوناگونی هستیم که از نظر مقاومت، پایداری ابعادی، دوام و قابلیت اعتماد همه‌جانبه بهبود یافته و پویایی هرروزه‌ی بتن را نشان می‌دهند.
در مقاله‌ی حاضر، ضمن بیان تعاریف مختصری از مقیاس و توده به‌عنوان عوامل ادراک بصری، با بررسی بناهایی در این زمینه، راه‌های گوناگون استفاده و بازی با این عوامل شرح داده شد؛ سپس بکاربردهای مختلف این مفاهیم در معماری و سازه پرداخت شد تا طراحان با مطالعه و مشاهده‌ی آنها، با خصوصیات و مزایایی که بتن برای خلق آثار ارزشمند در اختیارشان می‌گذارد بیشتر آشنا شوند.

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

منابع:
ا. داندیس، دونیس (1368). مبادی سواد بصری، ترجمه‌ی مسعود سپهر. تهران: نشر سروش.
امینیان، نیما و همکاران (1388). «بتن از سازه تا معماری؛ از مقاومت تا زیبایی». اولین کنفرانس ملی بتن، مركزهمایش‌های سازمان اسناد و كتابخانه‌ی ملی ایران.
مهتا، پوویندار و مونته ئیرو، پائولو (1394). ریزساختار،خواص واجزای بتن؛ تکنولوژی بتن پیشرفته، ترجمه‌ی علی‌اکبر رمضانیانپور و همکاران. تهران: انتشارات دانشگاه امیرکبیر.