بازیابی نقش معماری بانک‌ها در شهر، نوشته‌ی بیژن شافعی

در ایران بانکداری و به طور کلی پس‌انداز اموال در یک بنای امن از دوران پیش از هخامنشی به طور ابتدایی مرسوم بوده ولی در انحصار معابد و شاهزادگان قرار داشت. از قرون وسطا تا اوایل قرن 19 میلادی فعالیت‌های بانکی در ایران منحصر به فعالیت‌های صرافی‌های بزرگی در تبریز، مشهد، تهران، اصفهان، شیراز و بوشهر بود و مؤسسات صرافی عمده‌‌ی آن روزگار شامل تجارت‌خانه‌ی برادران تومانیانس، تجارت‌خانه‌ی جمشیدیان، تجارت‌خانه‌ی جهانیان و شرکت اتحادیه می‌شد که فعالیت بیشتر آنها تا قبل از سال 1300 هجری شمسی متوقف گردید.
در سال 1258 خورشیدی، حاج محمد حسن امین‌الضرب که از صرافان زمان بود، پیشنهاد تأسیس یک بانک ایرانی را ضمن اشاره به اهمیت بانک و نقش آن در پیشرفت امور صنعتی و اقتصادی کشورهای اروپای و با سرمایه‌ی مشترک ملت و دولت، به ناصرالدین شاه داد که متأسفانه مورد توجه شخص اول مملکت قرار نگرفت و هرگز محقق نشد.
در ایران نخستین مؤسسه‌ای که تحت عنوان “بانک” شروع به کار کرد، “بانک جدید شرق” بود که مرکز آن در لندن قرار داشت و حوزه‌ی فعالیتش، مناطق جنوب‌شرقی آسیا و به‌ویژه هندوستان بود. شعبه‌ای از این بانک در سال 1266 در تهران تأسیس شد. بنای این بانک در محل خانه‌ی مسکونی و مستحکم فردی به نام میرزا قهرمان آغاز به کار کرد، در حالی که میرزا قهرمان امین لشگر، ساختمان خانه‌ی خود را با کل اثاثیه‌اش به بانک واگذار کرده بود. خانه‌ای که کاربری آن به بانک تغییر یافته بود، در مهم‌ترین نقطه‌ی تجاری-حکومتی شهر تهران، یعنی ضلع شرقی میدان توپخانه (امام خمینی فعلی) قرار داشت.
سه سال پس از این رویداد، “بانک شاهی” که با اختیارات و امتیازات فراوان شکل گرفته بود، ساختمان تازه‌کار بانک شرق را خریداری نمود. ماجرای علت تأسیس و مالکیت بانک شاهی به این قرار است که: امتیاز بانک شاهی در اصل به خاطر قرضی که ناصرالدین‌شاه در سفرهای خود به اروپا از شخصی به نام بارون جولیوس دو رویتر (مؤسس خبرگزاری رویتر) گرفته بود، به این شخص واگذار شد. این قرارداد که در سال 1267 منعقد شده بود، حق انتشار اسکناس در ایران را برای مدت 60 سال به رویتر اعطا کرد که این امتیاز در سال 1309 با پرداخت دویست هزار لیره، از بانک شاهی و شخص رویتر گرفته و به بانک ملی واگذار شد.
در ابتدای دوره‌ی رضاشاه و اجرای اصلاحات و تغییرات او، میدان توپخانه و بانک شاهی تخریب و به جای آن و در همان محل، بانک ایران و انگلیس (بانک تجارت فعلی) احداث شد. طرح این ساختمان مالی جدید که به مارکار گالوستیان نسبت داده شده، آنچنان مناسب عملکرد بانکی بوده که از آن موقع تا سال‌های اخیر، مهم‌ترین الگو و حتا تنها الگوی سازمان فضایی بانک‌های ایران محسوب می‌شده است.
الگوی اصلی معماری این ساختمان، باسیلیکای رمی است، متشکل از یک فضای میانی کشیده با ارتفاعی نسبتاً بلندتر و دو ردیف فضای جنبیِ کوتاه‌تر؛ الگویی که برای معماری اروپایی معادل الگوی چهارتاقی در معماری ایرانی است. معماری سردر بنا کار حسین لرزاده بوده است. همچنین وجود ستون‌های رفیع در فضای داخلی بانک و تلفیق هنرمندانه‌ی آن با دوره‌های تیزه‌دار و استفاده از چوب در پوشش سقف، ترکیبی موزون را پدید آورده ‌است که شکوه و عظمت معماری هخامنشی را به بیننده یادآوری می‌کند. تلفیق عناصر و تزئینات معماری ایرانی، شامل کاسه‌سازی در نیم‌گنبد سردر ورودی، کاشی‌کاری و گچبری که عمدتاً در قسمت ورودی بنا دیده می‌شود؛ سردر ورودی با یک قوس تیزه‌دار بر روی چهار ستون با سرستون‌های مقرنسی بنا شده و مزین به کاشی‌کاری آبی بر زمینه‌ی آجری بوده و کاشی‌کاری سردر توسط استاد حسین کاشی‌پز انجام شده است. سال اتمام عملیات ساخت بین 1310-1308 می‌باشد.
در سال 1304 اولین بانک کاملاً ایرانی به نام “بانک پهلوی یا قشون پهلوی”، از محل وجوه بازنشستگی نظامیان و برای سامان‌دادن به امور مالی ارتش به‌وجود آمد، که البته بعدها نام آن به “بانک سپه” تغییر کرد. دومین بانک ایرانی که تأسیس شد،”بانک ملی” و سومینِ آن “بانک کشاورزی”بوده است.
در دوران پهلوی، معمارانی چون محسن فروغی، وارطان هوانسیان، هوشنگ سیحون و عبدالعزیز فرمانفرمائیان از جمله کسانی بودند که با در نظر گرفتن فرهنگ ایرانی و تلفیق آن با معماری مدرن زمان، حركتی قابل توجه در زمینه‌ی معماری معاصر بانک ها در ایران انجام دادند.
وارطان هوانسیان طراحی و اجرای شعبه‌هایی از بانک سپه در تهران و سایر شهرهای کشور را به ثمر رساند که از آن جمله می‌توان به شعبه‌ی مرکزی در میدان توپخانه‌ی تهران، شعبه‌ی مرکزی در اصفهان و شعبه‌ی بازار تهران اشاره کرد.
شعبه‌ی مرکزی بانک سپه در میدان توپخانه‌ی تهران (1332-1329) دقیقاً در بدنه‌ی شمالی خیابان سپه بنا شده، حجمی سه‌بخشی و متقارن است و هندسه‌ای نئوکلاسیک و جزئیات ساده‌شده دارد. حجم مرکزی با ارتفاعی بیشتر از دو بال طرفین و نیز با اندکی جلونشینی نسبت به بدنه‌ی اصلی، متمایز جلوه می‌کند. ساختمان دارای یک بخش مرکزی و دو بال کشیده‌ی شرقی و غربی می‌باشد. ورودی اصلی، سالن مرکزی و فضای اصلی مراجعان، در بخش میانی و قسمت‌های اداری در دو ضلع دیگر واقع شده‌اند. فضای اصلی مراجعان، پلانی مستطیلی و ارتفاعی به اندازه‌ی 2 طبقه دارد که در بالا، از سه طرف توسط بالکن‌های تراز فوقانی احاطه می‌شود. تقارن کامل بال‌ها در دو طرف ساختمان و فضای سبز و محوطه‌سازی روبه‌روی آنها تأکید بیشتری بر محور اصلی ورودی ساختمان ایجاد می‌کند.
شعبه‌ی مرکزی بانک سپه در اصفهان (1338-1336)، نبش دو خیابان سپه و حکیم بنا شده، سه طبقه و یک زیرزمین مرتفع دارد و تقسیم‌بندی و مصالح نمای اصلی سه‌بخشی آن، تابع طرح‌های وارطان برای سایر شعبه‌های این بانک صورت گرفته است. ساختمان، ورودی شیشه‌ای مرتفع و دو ستون گرد –بلندتر از بال‌های جانبی- در دو طرف دارد؛ شاخصه‌ی دیگری که در طرح‌های وارطان برای بانک‌ها دیده می‌شود. مصالح این نما از سنگ پلاک سفید و تیره‌رنگ است ولی پوشش نماهای شمالی و غربی، سیمان سفید می‌باشد. سالن اصلی بانک، بخش مراجعان و قسمتی از دفاتر اداری در طبقه‌ی اول هستند و طبقه‌های دوم و سوم به عملکردهای اداری و جنبی اختصاص دارند. پارکینگ و تأسیسات در زیرزمین گنجانده شده‌اند. حجم بنا شبه‌مکعب است و یک حجم استوانه‌ای با پوشش گنبدی در بخش شمالی آن قرار دارد. وارطان در این پروژه‌ی خود ضمن ساده‌سازی نماهای جانبی، از عناصر و جزئیات معماری مدرن بهره برده و حرکت‌هایی ظریف و عمودی را با استفاده از پروفیل‌های فلزی درنمای اصلی به اجرا درآورده که همگی رنگی از ترکیب سبک‌های آرت‌دکو و بین‌الملل و ارجاعات محلی دارند و گرایش جدید وی به معماری را نشان می‌دهند.
شعبه‌ی بازار بانک سپه که در تاریخ 30 آبان‌ماه 1344 افتتاح شد، به نام “25 شهریور” نیز معروف است، در ضلع شمالی خیابان پانزده خرداد واقع است و نمایی سنگی و ترکیبی متقارن دارد. این ساختمان 11 طبقه هم برای کاربری بانک سپه و هم عملکرد مربوط به 56 تجارتخانه طراحی و تجهیز شده است. طبقه‌ی اول، خزانه و بایگانی بانک است، طبقه‌ی دوم مختص بارهای تجارتی است، پارکینگ با گنجایش 104 اتومبیل در طبقات سوم و چهارم قرار دارد و طبقات پنج تا ششم برای عملکردهای بانک و تشکیلات تابع می‌باشند. چهار طبقه‌ی فوقانی با 88 اتاق، برای واگذاری به تجار و یا مشتریان بانک است. حجم بنا از دو بخش نعلی و مکعب‌شکل میانی با دو حیاط خلوت در طرفین ساخته شده است. ورودی مراجعان در مرکز حجم میانی و ورودی کارمندان در دو بال حجم نعلی‌شکل قرار دارند.
پس از آن، بانک‌های خارجی دیگری نظیر بانک شاهنشاهی ایران، بانک استقراضی ایران و بانک عثمانی تأسیس شدند که اکثراً به دلیل نبود الگوی عملکردی برای بانک‌ها، در بنا‌های شاخص و مستحکم مسکونی مستقر می‌گشتند.
طرح ساختمان صندوق پس‌انداز بانک ملی در خیابان فردوسی تهران (اواخر 1312 تا اردیبهشت 1315) به دست ه.هاینریش انجام شده بود (البته در روزنامه‌ی اطلاعات به تاریخ 19 اسفند 1313، معمار طرح ساختمان، مسیو همریخِ آلمانی و معمار اجرایی آن، استاد حاج‌حسین معمار معرفی شده است). شیوه‌ی معماری هاینریش از لحاظ سبک‌شناسی، یک شیوه‌ی تلفیقی است و به‌ویژه در بنای این ساختمان شاهد ترکیبی از عناصر معماری هخامنشی با تناسبات معماری باروک اروپایی هستیم و می‌توان آن را نماینده‌ی سبک ملی دوره‌ی رضاشاهی دانست. نمای اصلی آن دارای ویژگی‌های شاخص “سبک ملی” است که از مصالح سنگی ساخته شده و ازاره‌های سنگی تیشه‌ای مرتفع با رنگ متمایز نسبت به نما دارد. تزئینات بنا مربوط به دوره‌ی باستان است؛ در معماری این پروژه ستون‌ها، سربازها و گل‌های هشت و دوازده‌پر هخامنشی و سرستون‌های گاو‌ دیده می‌شود در حالی که سقف بلند و تزئین‌شده‌ی سالن عمومی اصلی و نورگیرهای دیوارها بلافاصله فضای کلیساهای گوتیک را تداعی می‌کنند.
محسن فروغی از معماران نامدار کشور بود که در سال 1319 به همراه آندره گدار دانشکده‌ی معماری و هنرهای زیبای تهران را بنیان نهاد. او ساختمان‌های متعددی برای بانک‌های ایران و به‌ویژه بانک ملی طراحی و اجرا کرد که از میان آنها می‌توان به ساختمان مرکزی بانک ملی در اصفهان، شیراز، تبریز و بازار تهران، شعبه‌ی مرکزی بانک کشاورزی (1332) و شعبه‌ی اصلی بانک مسکن در تهران اشاره کرد. فروغیِ مدن‌گرا به تاریخ و پیشینه‌ی ایران عشق می‌ورزید.
ساختمان بانک ملی شعبه‌ی تهران به طراحی محسن فروغی و همکاری مگردیچیان (مهندس محاسب) و مهدی بازرگان (مهندس تأسیسات) در سال 1327 با زیربنای 4110 مترمربع از بتن مسلح، آجر و ملات سیمان ساخته شد. حجم کلی، شکل صلیب دارد که بخش اداری و ورودی در ضلع کشیده‌تر و بخش معاملات در محور کوتاه‌تر جای گرفته‌اند. عناصری مانند ایوان‌‌های سرسره‌ای در ورودی جنوبی، نشان از حالتی کلاسیک و عدم استفاده از پاستون و سرستون تزئینی، نمایانگر تجرید و کاربردهای مفهومی هستند.
ساختمان شعبه‌ی مرکزی بانک مسکن در خیابان فردوسی تهران گویای تغییر رویکرد علی صادق و محسن فروغی از سبک التقاطی به مدرنیسم متعالی است (35-1333). مهم‌ترین تغییر روی حجم کلی بانک مشاهده می‌شود که سرشار از خلوص هندسی است و بخش معاملات آن کاملاً از بدنه‌ی اداری جدا شده و با راهرویی مسقف با یکدیگر ارتباط دارند. ورودی اداری، مدرن طراحی شده و به جای عناصری کلاسیک مانند ایوان، کاشی‌کاری و تاق‌نما، عناصر مدرنی همچون پنجره‌های کشیده‌ی افقی و مصالح مدرن (بتن نمایان در گنبد) دارد.
بنای شعبه‌ی مرکزی بانک ملی در اصفهان (1323) از دیگر کارهای محسن فروغی می باشد که تلفیق عناصر مدرن با معماری خاص ایرانی است و در طراحی آن از چهل‌ستون اصفهان الهام گرفته شده است. ساختمانِ L شکل، روی یک سکو به ارتفاع یک‌ونیم متر مستقر شده و دارای سه طبقه و یک تالار است که از بقیه مرتفع‌تر طراحی شده است. در فضای داخلی، محدوده‌ای سبز تعبیه شده، ضلع شمالی حاوی بخش اداری است و سالن اصلی و ریاست در ضلع غربی واقع هستند.
شعبه‌ی دیگری از بانک سپه توسط هوشنگ سیحون در بین سال های 1350-1345 در میدان توپخانه‌ی تهران احداث شد. این ساختمان دارای معماری شاخصی می باشد و گرایشات مدرن به‌وضوح در آن دیده می‌شود.
در سال 1339 “بانک مرکزی ایران” تأسیس شد، فعالیت‌های غیرانتفاعی بانک ملی ایران مانند نشر اسکناس، بانکداری دولت و عملیات مشابه آنها به این بانک واگذار گردید و اداره‌ی نظام پولی و اعتباری و کنترل سازمان بانکی کشور به این مرکز سپرده شد.

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

منابع:
سروشیانی، سهراب؛ دانیل، ویکتور؛ شافعی، بیژن. معماری وارطان هوانسیان. تهران: انتشارات دید، 1387.
بانی مسعود، امیر. معماری معاصر ایران. چاپ پنجم (ویرایش دوم)، تهران: نشر هنر معماری قرن، زمستان 1389.
زنگی آبادی، علی؛ حسینی، علی. “سیر تحول بانکداری از آغاز تاکنون”. مجله ی بانک و اقتصاد. آذر 1389.
محمودیان. “طراحی‌های نوین در شعبه‌ها”، دومین کنفرانس فرایند معماری، طراحی و ساخت شعبه های هوشمند بانک و روش های نوین اجرایی.
تأثیر بانکداری الکترونیک بر معماری بانک‌ها. پایگاه اطلاع رسانی خدمات بانکی.
“طراحی شعب جدید، انقلابی در نظام بانکداری جهانی”، نشریه‌ی بانک سپه، شماره‌های 143و 144.
“برند‌هایی که می‌خواهند ماندگار باشند”، نشریه‌ی بانک سپه، شماره‌ی 145.
صفائی راد، “بانک‌ها چگونه شهر را زیبا‌تر می‌کنند؟”، ماهنامه‌ی بانک تجارت، شماره‌ی 149.
عطا، شهرناز. “شعب سبز برای یک بانک سبز”، ماهنامه‌ی بانک تجارت، شماره‌ی 156.
تهران جدید و قدیم. به کوشش مجتبی آقایی سربرزه، زیر نظر سید محمدجواد شوشتری، تهران: سازمان زیباسازی شهر تهران، بهار 1392.

Hanlin, Liu. Bank Architecture. China: Liaoning Science & Technology Publishing House, 2011. Homer l. Williams, Williams Spurgeon Kuhl, Freshnock architects. Building type basics for banks and financial institutions.April 2010
http://hamayesh.farayandmemari.com www.britanica.com www.bsmcenter.ir www.memarinews.com
www.mint.com www.historyworld.net www.investopedia.com payday.wikia.com/wiki/First_World_Bank
www.ft.com www.gluckman.com/Pei.htm www.fosterandpartners.com www.caoi.ir www.sepahbank.ir
www.pajoohe.com www.chicagorealtycompany.com www.banknevesht.shokri.ir www.wikipedia.com
www.mint.com www.historyworld.net www.investopedia.com payday.wikia.com www.ft.com/cms

مدارک فنی