مصاحبه‌ای از پرهام ادیب‌پور

چگونه با وجود گذشت حدود 750 سال از مرگ شاعر بزرگی چون مولانا، همواره تاثیر اشعار و اندیشه ی وی را در جامعه می‌بینیم؟ به قول کریستوفر الکساندر “راه بی زمانی برای بناسازی وجود دارد. عمر این راه به هزاران سال می‌رسد و امروز نیز همان است که همیشه بود.”
در دوران معاصر، معماران همواره با سخت‌کوشی و فعالیت بسیار، پس از گذشت سال‌ها تجربه می‌توانند اندیشه ی خود را به محیط اطراف خود اثبات کنند. در این باب هر کسی مسیر متفاوتی را طی می‌کند. عده‌ای به شرکت در مسابقات معماری می‌پردازند و پس از سال‌ها تلاش و ممارست، در جریان پر تکاپوی اثبات خود به جهان اطرافشان برنده یا بازنده می‌شوند. عده‌ای نیز به مریدی معماران با تجربه‌تر می‌پردازند و با کسب آموزه‌هایی از روند طراحی آنان، به نوعی خاک شاگردی می‌خورند تا خود استاد شوند و راه خود را بیابند. اما عده‌ای نیز بلندپروازانه، از ابتدا روی پای خود می‌ایستند و سعی در یافتن حقیقت، با تجربه‌گرایی دارند. این مسیر به مثابه لبه ی تیغ می‌ماند؛ چرا که بسیاری از معماران در این راستا، نسبتاً موفق شده‌اند اما عده‌ای نیز راه خود را گم کردند و در نتیجه وامدار معماری بی‌کیفیت امروز شهرهایمان شدند. از سوی دیگر نیز بسیاری درجا زدند و در این راه پر پیچ و خم تاب نیاوردند.
احسان مالکی نیز با تاسیس آتی زیست، راه سوم را برگزید. آن هم از سال‌های اول دانشگاه. طبیعتاً با شکست‌های بسیاری روبرو شد اما درجا نزد و پروژه‌های کوچک و بزرگ متنوعی را در شهر مشهد تجربه کرد. با وجود این که طی سال‌های پیاپی، فعالیت مستمر و موفق در مشهد داشت اما تصمیم گرفت به تهران نقل مکان کند تا جامعه ی بزرگتری را تحت تاثیر قرار دهد. در اینجا بود که دوران بسیار سختی را پشت سر گذاشت تا نهایتاً در اواخر دهه ی هشتاد شمسی مجددا شرکت آتی زیست را، این بار در شهر تهران راه‌اندازی کرد. در اواسط سال 1393 و پس از شروع همکاری با یکتا آفرین جریان تغییرات زیرساختی حرفه‌ای تری در مجموعه شکل گرفت. آنچه که آتی زیست را متمایز ساخته، دوری از هرگونه گرایش به نوع خاصی از مصالح و یا فرم است. سخت کوشی، خستگی ناپذیری در کسب تجربه، منطق‌گرایی و بلندپروازی در جزء جزء این مجموعه حس می‌شود.
در عصر یکی از روزهای گرم تیرماه سال 1399 بود که در حیاط دلنشین شرکت آتی زیست واقع در ولنجک با احسان مالکی و یکتا آفرین به گپ و گفتی دوستانه نشستیم و از دغدغه‌هایشان پرسیدیم.
شرایط جامعه ی معماری امروز ایران را چگونه می‌بینید؟
بگذارید صریح و پوست کنده برویم سراغ اصل مطلب. تجربه نشان داده که مردم امروز اعتماد بیشتری به معماران بازاری دارند تا معماران به اصطلاح دغدغه‌مند و مشهور (ژورنالی)؟ در بدبینانه‌ترین حالت می‌توان گفت کارفرمایان، صاحبان صنعتی هستند که تمام فعالیت معماران تنها بخشی از آن را تشکیل می‌دهد و در خوشبینانه‌ترین حالت نیز می‌توان حقیقت شرایط اقتصادی کارفرمایان را در شرایط اقتصادی امروز ایران دید که همگی تحت فشارهای مالی بسیاری دست به کار بزرگی چون ساختن ساختمان می‌زنند. مگر غیر از این است که تمامی اندوخته و زحمات خود را دارند وارد این کار می‌کنند؟ آیا غیر منطقی است که حق توقع کیفیت، یا حداقل بازگشت سرمایه خود را داشته باشند؟ این موضوع در مقیاس دیگری از زندگی مردم، هنگامی که قصد خرید خانه را دارند نیز مشهود است. پدر خانواده، دسترنج سال‌ها تلاش و زندگی سخت خود را با آمال و آرزوهای بسیار جمع می‌کند تا روزی بتواند استطاعت مالی خرید خانه‌ای را داشته باشد. با این تفاسیر آیا در آثار بسیاری از معماران مشهور امروزی این دغدغه دیده می‌شود؟ آیا غیر از این نیست که تعداد بسیاری از معماران امروز تنها قصد ساخت رویاهای خود را دارند تا رویای کارفرمایشان؟ بیایید قبول کنیم که در شرایط امروز، گرایش به مد است که بعضی از کارفرمایان را سوی معماران مدرن کشانده. چرا که مدرنیته مد شده است. امروز سهم کمی از بازار ساخت و ساز در دست این معماران قرار دارد که در بهترین حالت برای فرار از ضوابط دست و پا گیر شهرداری و نظام مهندسی بسیاری از آنان به طراحی ویلا روی آورده و یا به شرکت در مسابقات معماری بسنده می‌کنند. با این روند، خیلی دور از ذهن نیست که این سهم ناچیز را نیز از دست بدهیم.
چطور می‌توان از این اتفاق اجتناب کرد؟
ما از جهاتی خود را بسیار خوش شانس می‌دانیم که در تمام دوران کاری، آنقدر فرصت کافی و حمایت مالی برای شرکت در مسابقات و جوایز معماری نداشتیم. همواره روزی اصلی خود را در گرو طراحی و درگیر شدن با واقعیت زندگی مردم دیده‌ایم. فکر می‌کنم شاید شرکت بیش از حد در مسابقات، این توجه به جزئیات زندگی جامعه را از ذهن معمار سلب کند و از عقل‌گرایی در طراحی بکاهد. طرح‌های اجرا نشده، ما را یاد اصطلاح “دیکته نانوشته غلط ندارد!” می‌اندازد. پس شاید هیچگاه فرصت اجرای طرح‌هایمان را نیز بدست نمی‌آوردیم. همواره برای ادامه ی حیات معمارانه، کار معماری انجام داده‌ایم. این موضوع باعث شد تا نیازهای واقعی زندگی مردم، برایمان ملموس‌تر شود. طبعاً این موضوع قابل انکار نیست که مسیر فکری معماران بازاری شرایط معماری شهرهای امروز ایران را بغرنج کرده است. اما با کمی تامل در مسیر عملی آنان شاید بتوان سرنخی از دلیل اعتماد بیشتر جامعه ی کارفرمایان به این قشر را به دست آورد. شاید این موضوعی باشد که معماران از آن غافل شده‌اند. شاید معماران خود را بیش از حد درگیر فرعیات معماری کرده‌اند و از نیازهای اولیه ی جامعه غافل مانده‌اند. یافتن پاسخ صحیح به مسائل معماری، موضوعی نیست که از آن با خود محوری سرسری بگذریم. این که تا چه حد معمار بتواند حقیقتاً خود را جای کارفرما قرار دهد موضوعی است که همیشه ذهنمان را به خود درگیر می‌کند. همانطور که پیش از این اشاره کردیم، شاید تمامی رویای یک خانواده در خانه‌ای که به دست او طراحی می‌شود خلاصه گردد. حال ممکن است با گپ و گفت و ممارست بتوانیم این رویا را جهتی بهتر بدهیم اما ما معتقدیم رویای کاربر، ارجحیت بیشتری از رویای معمار دارد. همچنین آنقدر به تجربه‌گرایی باور داریم که می‌دانیم قطعاً می‌توان به تعاملی باکیفیت میان طراحان و کارفرمایان دست یافت. به همین دلیل است که ایمان راسخی به تمرین و تکرار و ممارست در کار داریم.
این موضوع در افزایش روز افزون مقیاس پروژه‌های شما نمایان است.
بله همواره سعی داشتیم چالش‌های بزرگتری پیش‌روی خود داشته باشیم و همچنان معتقدیم تجربه‌گرایی و روند پیشرفت پله پله قطعاً آتی زیست را به اهدافش نزدیک‌تر می‌نماید.
هدف شما از این همه انگیزه و بلندپروازی چیست؟
بیایید با یک مثال تاریخی شروع کنیم. معماری در ایران، طی دو دوره ی تاریخی به مرحله‌ای از کمال رسیده بود که به کشورهای دیگر صادر می‌شد. دوران “شاهنشاهی ساسانی” و نزدیک به 900 سال بعد از آن دوران “پادشاهی صفوی” دورانی بود که معماری ایران به اوج شکوفایی خود رسید. این که چگونه یا چطور این شرایط فراهم آمد جای ساعت‌ها بحث و گفتگو و تعداد بسیاری کتاب برای مطالعه باقی می‌گذارد. اما اگر به سطحی‌ترین شکل نیز بنگریم سال‌های سال است که شاهد اتفاقی بالعکس این موضوع برای معماری ایران هستیم. هدف بلندپروازانه ما همواره این بوده که به نوبه ی خود راهی برای بازگرداندن آن شکوه و جلال بیابیم. البته نه برداشت سطحی و تکرار فرمال معماری تاریخی، بلکه دریافت محتوا و عمق اندیشه ی آن اعصار همواره موضوع مورد مطالعه ی ما بوده. این مهم‌ترین دلیل فعالیت مستمر ما در زمینه ی معماری است.