پادگان‌های تاریخی، میراث فرهنگی نظامی
نوشته‌ی فرامرز پارسی

مقدمه
انسان از ابتدایی‌ترین اشکال زندگی خود همواره درگیر رقابت با گروه‌های دیگر انسانی بر سر تصاحب منابع بوده و این از قدیمی‌ترین موضوعاتی است که می‌توان در تاریخچه‌ی حیات انسان جستجو کرد. بسیار قدیمی‌تر از فرهنگ‌ها و ادیان شناخته شده و جزء جدایی‌ناپذیر همه‌ی اسطوره‌های بشری و شاید انگیزه‌ی بسیار مهمی برای پیشرفت روش‌های ساخت ابزار.
اگرچه جنگ اتفاقی هر روزه نبوده و گاه سال‌ها جنگی بروز نمی‌کرد ولی هنگامی که جنگی پیش می‌آمد همه درگیر آن می‌شدند. در صورت پیروزی همه منتفع می‌شدند و در صورت شکست همه آسیب می‌دیدند؛ لذا، تقریبا همه‌ی مردم می‌بایست با فنون جنگیدن آشنا می‌بودند. سال‌ها به درازا کشید تا نظامی‌گری به عنوان شغلی ویژه و تخصصی از زندگی مردم عادی فاصله گرفت با این وجود باز هم هرگاه جنگی به وقوع می‌پیوست شهرها و روستاها می‌بایست جوانان مذکر خود را در اختیار ارتش قرار می‌دادند که هنوز هم آثار آن در بسیاری از کشورها به صورت خدمت سربازی اجباری1 برای مردم و حداقل برای مردان وجود دارد. امروزه نیز جنگ و تلاش برای تسلط بر منابع و یا دفاع از سرزمین، مهم‌ترین اخبار جهان را شکل می‌دهد و شاید بیشترین بودجه‌ها را به خود اختصاص داده و در نهایت همچنان موجب پیشرفت دانش بشری است و بسیاری از تکنولوژی‌های پیشرو یا در فضای نظامی شکل گرفته و یا با ورود به فضای نظامی تحولات آن سرعت پیدا کرده است.
قلعه‌نشینی
در گذشته بخش مهمی از دانش معماران به نظامی‌گری باز می‌گشت از طراحی قلعه‌ها و استحکامات نظامی تا ادوات نظامی چون منجنیق و قلعه‌کوب. دفاع از سکونت‌گاه‌ها نیز تاثیری عمیق بر معماری و شهرسازی داشته است. قلعه‌نشینی نوعی از سکونت پیش از شهرنشینی بوده که قدمتی به مراتب کهن‌تر از شهرنشینی دارد. تقریبا تمام شهرهای پیش از هزاره‌ی اول قبل از میلاد عملا قلعه‌های مسکونی بوده‌اند. تعریفی که از هگمتانه داده می‌شود هفت قلعه‌ی تو در توست و تمام شهرهای تاریخی ایران قلعه‌ای در میان خود دارند که به کهن‌دژ مشهور است و در واقع هسته‌ی اولیه‌ی شکل‌گیری شهر بوده‌اند. هرودوت2 در توصیف پایتخت مادها اینطور می‌نویسد:
«مادی‌ها از پادشاه خود «دیوکس» اطاعت کردند و شهری را که اکنون اکباتان نام دارد برپا ساختند که دیوارهای آن بلند و محکم و دایره‌وار و تو در تو ساخته شده است و وضع آنجا این است که هر کدام از دیوارها از دیوار بعدی بلندتر است. جنس زمین که تپه‌ی نرمی است تا حدی برای این ساختمان مساعد بوده ولی بنای آن بیشتر از روی صنعت شده است. شمار دایره‌ها هفت تاست، کاخ پادشاهی و خزانه در درون محوطه‌ی آخری است. محیط دیوار خارجی خیلی نزدیک به همان اندازه‌ی دیوار آتن است. رنگ بام‌های این دیوارها از این قرار است: اولی سفید، دومی، سیاه، سومی ارغوانی، چهارمی آبی و پنجمی نارنجی است و تمام اینها را با الوان رنگین کرده بودند و بام دوتای آخری یکی از نقره و دیگری با طلا مستور شده بود3».
برخی از این قلعه‌های مسکونی همچون ارگ بم تا دوران معاصر نیز به حیات خود ادامه داده‌اند. از سوی دیگر قلعه‌روستاها هم نوعی از زندگی قلعه‌نشینی بوده مانند امیرآباد زواره و یا جهان‌آباد زواره، همچنین بسیاری از روستاها در میان خود قلعه‌ای نظامی داشته‌اند تا در مواقعی که مورد هجوم قرار می‌گرفته‌‌اند، از خود دفاع کنند.
میراث فرهنگیِ نظامی
مطالب فوق از این‌رو ارائه شدند تا با نگاه به تحولات معماری و شهرسازی و اساسا فرهنگ، زاویه‌ی دیگری نیز گشوده شود. با چنین نگاهی می‌توان تاریخ نظامی‌گری را تحت عنوانِ دیگر «میراث فرهنگی نظامی» و به اختصار «میراث نظامی» مورد توجه قرار داد. توجه به میراث نظامی به معنی دور شدن از خشونت جنگ و نظامی‌گری از طریق توجه به ارزش‌های فرهنگی این پدیده است. اگر بپذیریم که فرهنگ چیزی جز تجربه‌ی زیسته‌ی جوامع به هم پیوسته نیست، تجربه‌ای که بقا، دوام و هویت این جمعیت را معنی بخشیده، به دست آوردن منابع جدید و یا حفظ منابع از طریق جنگیدن بخش مهمی از این تجربه بوده و به طریق اولی بخش مهمی از فرهنگ را شکل داده است. داستان‌های حماسی که مردم یک قوم، یک شهر یا یک کشور را به دفاع تحریک می‌کرده، چون شاهنامه و موسیقی‌ها، تصانیف رزمی و… همه بروز هنری این مفهوم در جوامع می‌باشد. همچنین ورزش‌های باستانی چیزی جز تمرین فنون نظامی نبوده و می‌توان گفت که حتی ورزش به مفهوم امروزی آن ریشه در مفهوم جنگ و دفاع از سرزمین دارد و از آنجا که اجزای فرهنگ زاییده‌ی برهم‌کنش دائمی اجزای خود می‌باشد نه جمع ساده‌ی این اجزاء، می‌توان ردپای مفهوم نظامی‌گری را در هر پدیده‌ای در تاریخ تمدن جستجو نمود.
از آنجا که تمام پدیده‌های فرهنگی با ورود به دنیای مدرن دستخوش تحولاتی جدی شده‌اند می‌توان تاریخ نظامی‌گری را نیز به دو دوران پیش از ورود به دنیای مدرن و پس از آن تقسیم کرد. اگر رنسانس و تحولات هنری و اقتصادیش را زمینه‌ساز مدرنیته بیانگاریم، استفاده از باروت در توپ و سپس تفنگ را که تقریبا مصادف با این دوره است، باید از الزامات این تحول دانست. برتری نظامی غربیان خیلی زود به دوران استعمار و جمع‌آوری منابع عظیم مالی از رهگذر استعمار کشورهای غیر اروپایی انجامید و این تجمع سرمایه به تجمع علم، تکنولوژی و در نهایت ظهور مدرنیته انجامید و این مدرنیته مجددا از طریق نظامی‌گری به کشورهای غیر اروپایی وارد و حتی می‌توان گفت تزریق شد.
اولین ارتباطات ایرانیان با غرب نیز از همین مسیر یعنی نظامی‌گری آغاز شد؛ هرچند پیش از دوران صفوی نیز مذاکراتی بین ایرانیان و پرتغالی‌ها، به عنوان اولین موج استعمارگران اروپایی، برای تهیه‌ی توپخانه آغاز شده بود و به روایتی ایران در زمان شاه اسماعیل و جنگ چالدران از توپخانه بی‌بهره نبوده ولی بنا به شرط و شروطی در جنگ استفاده نکرده در حالیکه طرف مقابل با پیمان‌شکنی از توپ و تفنگ استفاده نمود؛ ولی در زمان شاه‌ عباس عملا ارتباط رسمی ایران با غرب به منظور تجهیز ارتش ایران به توپ با برادران شرلی آغاز شد و در زمان فتحعلی‌شاه قاجار با شکست ارتش سنتی ایران در برابر ارتش منظم و مسلح به سلاح‌های نوین روسیه، ایران مجبور شد تا دوباره به اروپائیان روی آورده و این بار این فرانسه و ژنرال گاردان فرانسوی بود که به تجهیز ارتش ایران پرداخت. ولی آثار این تجهیز چیزی بیش از یک نیروی سازمان‌یافته‌ی نظامی بود. شکل‌گیری میدان مشق و ساختمان‌های اطراف آن و ورود این پادگان بزرگ در باروی ناصری به اراضی شهری و در نهایت ساخته شدن قزاق‌خانه در دوران مظفرالدین‌شاه همگی تاثیراتی مهم در ساختار شهر تهران و معماری شهر تهران از خود برجای گذاشت.
شاید در نگاه به میراث نظامی، درست این باشد که شکل‌گیری میراث نظامی ایران را به دو دوره‌ی پیش از فتحعلی‌شاه و پس از آن تقسیم کنیم. میراث فرهنگی نظامی در دوران پیش از فتحعلی‌شاه یک موضوع بسیار گسترده برای مطالعه و پژوهش می‌باشد که از تپه‌های باستانی گرفته تا مجموعه‌ی چغازنبیل و هگمتانه، تخت جمشید تا قلعه‌شهرها و قلعه‌روستاها را دربرمی‌گیرد، اما به دلیل اینکه تقریبا همه‌ی این آثار در زمره‌ی آثار تاریخی، ثبت ملی یا ثبت جهانی شده و انگیزه‌ و اراده‌ی کافی برای محافظت از آنها وجود دارد، موضوع اصلی این مقاله نمی‌باشند و در جای خود می‌بایست به صورت جدی و گسترده مطرح شوند؛ لذا، این نوشته به میراث نظامی در دوران معاصر یعنی پس از جنگ‌های ایران و روس می‌پردازد. اما مناسب است برای ورود به موضوع میراث نظامی پس از دوران فتحعلی‌شاه، از کمی پیشتر آغاز کنیم.
روند شکل‌گیری پادگان‌های نظامی
علیرغم اینکه ایران در زمان صفویه نیز به تفنگ و توپ مجهز شد ولی سازماندهی ارتش تغییر مهمی نکرد. استحکامات نظامی به روال قبل بوده و تنها تیرکش‌های روی برج‌ها و باروها که برای تیر و کمان و یا ریختن آب یا روغن داغ شکل گرفته بود برای شلیک تفنگ تغییر شکل پیدا کرد. ولی ژنرال گاردان با ورود خود به ایران آموزش واحدهای نظامی ارتش ایران مطابق با آرایش ارزش‌های نوین آن زمان را بر عهده گرفت و فضاهای مناسب برای چنین آموزش‌هایی را بر اساس الگوهای غربی از معماران ایرانی طلب کرد که نمونه‌ی آن میدان مشق تهران در خارج از باروی شاه طهماسبی بود که میدانی فراخ برای مشق نظامی ارتشیان بود. فراخی این میدان چنان در نظر مردم، جدید و غریب بود که وارد ضرب‌المثل‌های مردم شده و هر فضای بسیار بزرگی را به «قاعده‌ی یک میدان مشق» می‌نامیدند. با ورود این محدوده‌ی بسیار بزرگ به داخل شهر پس از گسترش تهران به حدود باروی ناصری خط و خطوط این محدوده و امکانات آن بر بافت شهر جدید که تا پیش از آن تنها در محدوده‌ی کاخ گلستان از بافت بازی برخوردار بود، شکل جدیدی به بافت شهر تهران بخشید؛ در نتیجه، بخش بزرگی از محدوده‌ی شمال تهران (چیزی نزدیک به یک دهم مساحت شهر جدید) به عملکردهای جدیدی که نیاز شهر بود ولی در محدوده‌ی بافت فشرده‌ی تاریخی امکان شکل‌گیری نداشت، اختصاص یافت و بخش کوچک‌تری به پادگان قزاق‌ها اختصاص یافت، نیرویی که آغاز شکل‌گیری آن هم به دوران ناصری باز می‌گردد.
در این تحول بخش‌هایی از محدوده‌ی میدان مشق به سفارت انگلیس و روس، بیمارستان آمریکایی‌ها و خانه باغ برخی از اشراف اختصاص یافت. در زمان مظفرالدین شاه ژنرال روسی، کاساکوفسکی، دستور ساخت ساختمان جنوبی قزاقخانه را داد. معماری این بنا ترکیبی از عناصر معماری اروپایی از یک سو و تکنیک‌های ساخت ایرانی است که امروزه به عنوان بخشی از دانشگاه هنر به حیات خود ادامه می‌دهد. با آغاز دوران پهلوی و تکیه‌ی رضاشاه بر گسترش ارتش در شکل جدیدی از حکومت‌داری تقریبا در همه‌ی شهرهای مهم، پادگان‌های نیروی زمینی احداث شد. نکته‌ی جالب اینجا بود که این پادگان‌ها عمدتا در باغ‌های تفرجی اطراف شهرها که متعلق به شاهزادگان یا اعیان و اشراف دوره‌ی قاجار بود ساخته شدند. مزیت نسبی این باغ‌ها همجواری با شهر، وجود آب، درخت و معمولا تعدادی ساختمان در آنها بود بنابراین به طور مثال در تهران باغ‌های شاه، عشرت‌آباد و سلطنت‌آباد به پادگان تبدیل شدند و خوشبختانه با اختصاص ساختمان‌های اصلی چون کوشک‌ها و کلاه‌فرنگی‌ها به دفتر فرماندهی، این ابنیه از تخریب در امان ماندند. نیاز به سربازخانه‌ها و اسلحه‌خانه، ساختمان‌های اداری و میدان‌های صبحگاه و مشق موجب شکل‌گیری کالبد این پادگان‌های جدید در داخل این باغ‌ها شد. این ابنیه که با شکل‌گیری واحدهای مهندسی، طراحی و ساخته شدند تقریبا در همه‌ی کشور از الگویی یکسان تبعیت کرده و تنها بنا به اقلیم و مصالح در دسترس، معماری آنها تفاوت‌هایی با یکدیگر داشت.

سایت اصلی کاوش تپه‌ی باستانی هگمتانه؛ منبع:https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f0/Hegmataneh.jpg/375px-Hegmataneh.jpg

نقاشی مینیاتور از شهر همدان که در دوره‌ی صفوی کشیده شده است؛ منبع: نصوح مطراقچی، 1379