مسجد صفی که به نام‌های سفید یا شهیدیه نیز معروف است، در بافت قدیمی رشت و در محله‌ای هم‌نام با مسجد، در محدوده بازار تاریخی شهر واقع است. این مسجد یکی از قدیمی‌ترین مساجد رشت محسوب می‌شود. استقرار آن در محدوده بافت تاریخی بازار و همجواری آن با مرکز محله بر اهمیت موقعیت استقرار شهری بنا افزوده است.
بازار رشت یا همان بازار بزرگ شهر رشت با مساحتی بالغ بر 24 هکتار در بافت قدیمی و مرکزی این شهر قرار دارد و بی‌شک مرکز قالب فعالیت‌های استان گیلان به حساب می‌آید. این بازار دارای راسته‌های اصلی و فرعی، سراها و کاروانسراها، میدانگاه‌ها، چهارسوق و مساجد کوچک و بزرگ است و مسجد صفی به عنوان یکی از مهمترین این عناصر در بخش جنوبی بازار قرار دارد. سایت این مسجد با 33× 28 و مساحتی حدود 900 متر‌مربع در ضلع جنوب شرقی بازار قرار گرفته است. گشایش فضایی موجود مقابل این ابعادی حدود مسجد که نقش مرکز محله را نیز ایفا می‌کند، با مساحتی حدود 700 متر‌مربع باعث شاخص‌تر شدن این مجموعه شده است. اگر چه این میدانگاه، در حال حاضر کاربری‌ای جز پارکینگ و فضای عبوری ندارد، ولی پیش‌بینی می‌شود با طراحی دقیق و جامع، پتانسیل فضا‌ها و پلازاهای شهری را در راستای خدمت به محله و مسجد جامع آن را داشته باشد.
بررسی‌های مشاور نشان می‌دهد، دو بنای مسجد صفی و خانه‌ی آیت‌الله رودباری مهمترین عناصر کالبدی و تاریخی این مجموعه هستند که با استقرار در مجاورت یکدیگر، هم افزایی ارزشمندی را در این محدوده فراهم آورده‌اند. خانه آیت‌الله رودباری، از جمله خانه‌های تاریخی شهر رشت است که به شیوه الگویی (بهره‌گیری از زبان معماری تاریخی ایران) در مجاورت بازار شهر و در بخش غربی مسجد صفی این شهر ساخته شده است. تاریخ احداث بنا، بر اساس کتیبه‌های نصب شده بر نمای جنوبی آن، به سال 1221 ه.ق (1185 شمسی) ارجاع داده شده است. مساحت این خانه حدود 890 متر‌مربع بوده و با ساختار مستطیلی شکل کشیده، در راستای شمالی و جنوبی قرار گرفته‌است.
بررسی پژوهشگران نشان دهنده‌ی وجود سه روایت متفاوت در باب نام‌گذاری مسجد صفی است. این مسجد در نقشه‌ی قاجاری رشت با نام مسجد سفید یاد شده و برخی از مراجع از آن به عنوان مسجد شهیدیه نام برده‌اند که این موضوع توجیه کننده‌ی وجوه تسمیه مختلف بناست.
بر اساس یک روایت، شیخ‌صفی‌الدین اردبیلی به دلیل دوستی با شیخ‌زاهد گیلانی در سفری به گیلان در محله فعلی، چاهی می‌کند و عبادت‌گاهی سازد که بعد‌ها به مسجد تبدیل می‌شود. از همین رو، نام مسجد به اعتبار شیخ‌صفی‌الدین اردبیلی، “صفی” نامگذاری می‌شود.
– به روایت برخی از تاریخ نویسان ، این مسجد مقبره‌ی محمدباقر میرزا ملقب به صفی میرزا پسر بزرگ شاه عباس اول می‌دانند که با بدخواهی اطرافیان پدرش به دستور آنان کشته شده است و در آن محل دفن شده است. برخی باور دارند علت نامگذاری این مسجد به شهیدیه به دلیل قتل ناحق صفی‌الدین میرزا است.
– حسن‌بیک روملو (تاریخ‌نگار عهد شاه طهماسب یکم صفوی و نویسنده‌ی کتاب ارزشمند احسن التواریخ)، این مسجد را مسجد سفید خوانده است و می‌نویسد که شاه اسماعیل هنگام فرار از اردبیل در حرکت به سمت گیلان چند روزی را نزدیک این مسجد گذرانده است. همچنین، احتمال می‌رود که پس از کشته شدن محمدباقر میرزا معروف به شاه صفی و به خاک سپرده شدن او در جوار این مسجد، نام “سفید” به مرور زمان به مسجد صفی تبدیل شده باشد.
هر‌گونه اظهار نظر در باب تاریخ ساخت بنا به سبب عدم وجود اسناد معتبر تاریخی، با شک و شبهه همراه خواهد بود و تاریخ بنای اولیه این مسجد دقیقا روشن نیست. از سوی دیگر بررسی اسناد تاریخی شهر رشت و از آن جمله، نقشه‌ی دوره‌ی قاجاری شهر که در سال 1287 ه.ق (1249 شمسی) بدستور ناصرالدین شاه قاجار و بدست ذوالفقارخان مهندس (ذوالفقار بیگ کرمانی) ترسیم شده است و اشاره ذوالفقار بیگ به مسجد سفید در بخش جنوبی بازار رشت، نشان دهنده‌ی حضور مسجد در دوره‌ی ناصری است. بنابراین حدالمقدور می‌توان از تاریخ قطعی حضور 150 ساله مسجد در این بخش از شهر رشت سخن گفت. همچنین بر اساس کتیبه (کاشی) تاریخ‌دار داخل محراب، مسجد صفی، در سال 1344 ه.ق (برابر با سال 1305 ه.ش) به دست حاج یوسف کاشی ساز تجدید بنا شده‌است. این مسجد به شماره 197 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.
بررسی کتیبه و عناصر معماری موجود در بنا جهت شناسایی اشخاص و بانیان تاثیرگذار در ساخت مسجد صفی کمک چندانی به شناسایی افراد فوق الذکر نمی‌نماید. تنها کتیبه‌ای که در بالای محراب بنا قرار گرفته، معرفی فردی است که احتمالا معمار تجدید کننده‌ی بنا و سازنده‌ی تزئینات دوره‌ی متاخر آن بوده است. همانطور که پیشتر گفته شد با توجه به این کتیبه‌ی موجود در محراب، مسجد صفی در سال 1334 ه.ق (1294 ه.ش) به دست حاج یوسف کاشی‌ساز تجد ید بنا شده است . همچنین در این کتیبه عبارت “أُفَوِّض أَمری إِلَى اللهِ إِنَّ اللهَ بصیرٌ بِالْعباد” نوشته شده است.
از طرف دیگر، بررسی‌های تاریخی، جز دو روایت افسانه مانند که به حضور شیخ صفی‌الدین اردبیلی در رشت و دیدارش با شیخ‌زاهد گیلانی و حفر چاه بدست ایشان و نیز تدفین محمدباقرمیرزا معروف به شاه‌صفی در مسجد، نام دیگری را در اختیار پژوهشگران قرار نمی‌دهد و هر روایت که صحیح باشد، اشاره به فرد صاحب‌نامی است که بنا به افتخار ایشان، “صفی” نام گرفته‌است.
آیت‌الله احسانبخش ، امام جمعه شهید رشت در کتاب خاطراتش اینچنین می‌گوید:
در مسجد صفی، صفه‌ای وجود دارد که جای نشستن اعیان وعلما بود و در قبل از انقلاب امرا و شخصیت‌های استان در آنجا روی صندلی می‌نشستند. اما اقامت چند روزه‌ی شاه اسماعیل صفوی در این مکان نیز می‌تواند دلیلی بر نامگذاری بنا باشد.
بررسی‌های دقیق صورت گرفته در مسجد و تشخیص شواهد موجود در بنا، نشان دهنده‌ی وجود دوره‌های متعدد ساخت و ساز و به‌عبارت بهتر توسعه‌های ادواری در مجموعه مسجد صفی است. هرچند تشخیص دقیق زمان ساخت اولیه مسجد و الحاقات تاریخی آن، با دشواری‌هایی همراه است، اما فرضیه موجود نشان‌دهنده‌ی دوره‌های زیر است:
دوره‌ی اول: احداث مسجد اولیه؛ این دوره از احداث بنا، که تاریخ آن چندان مشخص نیست و بر اساس اسناد شفاهی و نقل‌قول‌های مختلف، از دوران صفوی تا قاجار متغیر است، پایه‌ی اولیه‌ی مسجدِ نخستین به همراه مناره‌ی پیرامون چاه (منسوب به امام زمان) پایه‌گذاری شده است. بنابراین می‌توان چنین انگاشت که مسجد اولیه منطبق بر قدیمی‌ترین بخش‌های موجود، در هسته‌ی مرکزی احداث شده است. شواهد موجود در بنا، نشان‌دهنده‌ی ساختار آجری بنای اولیه است که سقفی شیبدار بر فراز آن قرار گرفته است. بر اساس آنالیز طرح تاریخی موجود از مسجد، در این دوره، بنا بصورت یک طبقه است و مناره از بخش شرقی خود به مسجد اتصال یافته است.
دوره‌ی دوم: تعمیرات و بازسازی‌های دوره‌ی اول پهلوی و الحاق تزئینات اولیه؛ بر اساس شواهد موجود در محراب مسجد؛ در سال 1305 ه.ش برابر با 1344 ه.ق، بنا توسط استاد یوسف کاشی‌ساز تعمیر و تزئینات کاشی‌کاری هفت رنگ و گچبری‌های حاشیه محراب، افریز بالای محراب و زیر تیر‌های چوبی سقف شبستان و نیز سرستون‌های شبه کرنتین (از نظر نوع تزئینات برگ کنگری و نه الزاما از نظرگاه تناسبات) به مجموعه اضافه شده و بنای مسجد، مزین می‌گردد. اگرچه از تاریخ اجرای ازاره‌های مرمری بنا، اطلاع دقیقی در دسترس نیست اما می‌توان حدس زد که این ازاره‌ها همزمان با تعمیرات کلی و اجرای تزئینات بنا در سال 1305 ه.ش انجام شده است.
دوره‌ی سوم: توسعه‌ی شبستان به سمت شرق؛ در دوره‌ی دوم با افزایش جمعیت نمازگزار و نیاز به توسعه‌ی فضای شبستان، با حذف باز شوهای شرقی، شبستان به سوی شرق توسعه می‌یابد. به نظر می‌رسد این الحاق در دوره‌ی معاصر و به احتمال فراوان در دوره‌ی پهلوی صورت گرفته باشد. پیگیری‌های صورت گرفته و مصاحبه با سرایدار مسجد نشان دهنده‌ی توسعه‌ی شبستان در دهه‌ی 1340 با نظر آیت‌الله سید‌حسین رودباری (ره) است.
دوره‌ی چهارم: تغییرات کلی در مسجد و احداث شبستان زنانه و …؛ این دوره از تغییرات مسجد که می‌توان از آن به عنوان مهمترین دوره‌ی تغییرات فضایی – کالبدی مسجد نام برد شامل اقدامات گسترده‌ای است که ساختار تاریخی بنا را دستخوش دگرگونی ساختاری کرده است. این اقدامات شامل احداث شبستان زنانه در تراز فوقانی بخش غربی شبستان مردانه، حذف سرویس بهداشتی و وضوخانه‌ی بخش شمالی، احداث سرویس‌های بهداشتی، موتورخانه و تاسیسات جدیدالاحداث در بخش جنوبی و احداث رواق و صفه‌ی شمالی در پی تدفین آیت‌الله سید‌حسین رودباری در این بخش است.

مرمت و احیا مسجد صفـــی (مسجد سفید یا شهیدیه)
طراحی: مهندسان مشاور عمارت خورشید
مدیر طرح: فرامرز پارسی
تیم طراحی: کاوه منصوری، صابر اسدی، فرشید رحیمی، سید فرید توکلی، نیما طالبی، حامد پرهام
اجرا: شرکت مهندسی صاحب آباد پرتو
تیم اجرایی: سید وحید افصحی، مهدی ماهوتیان
وبسایت: www.emaratkhorshid.com
ایمیل: emarate_khorshid@yahoo.com
اینستاگرام: ak.arc