مسجد اردبیلیان در محدوده‌ی بازار قدیم رشت، در ابتدای بازار لوازم برقی خانگی، در محله‌ی زاهدان شهر رشت، در جوار بقعه‌ی متبرکه‌ی آقاسید ابراهیم (ع) قرار دارد. در ابتدای این راسته (کوچه تولیه) مسجد بادی اله و در ادامه‌ی مسیر مسجد اردبیلیان و مسجد صفی قرار گرفته‌اند و سال ساخت بقعه و مسجد همزمان و اواخر دوره‌ی قاجار است. مساحت بنای اصلی مسجد حدود 160 مترمربع بوده و به همراه خانه‌ی خادم مسجد مجموعا 260 متر‌مربع می‌باشد و فضاهای خانه‌ی خادم و سرویس‌های بهداشتی و حیاط در جبهه‌ی جنوبی مسجد قرار گرفته‌اند. در حال حاضر مسجد دارای دو درب می‌باشد که درب اصلی آن از خیابان تولیه و درب دیگر از کوچه‌ی سردار (شهید عالمی) است. پوشش سقف مسجد شیب‌دار و سفال پوش با خرپاهای چوبی می‌باشد.
مطالعات تاریخی
هرگونه اظهار نظر در باب تاریخ ساخت بنا به سبب عدم وجود اسناد معتبر تاریخی، با شک و شبهه همراه خواهد بود و تاریخ بنای اولیه‌ی این مسجد دقیقا روشن نیست. از سوی دیگر بررسی اسناد تاریخی شهر رشت و از آن جمله، نقشه‌ی دوره‌ی قاجاری شهر که در سال 1287ه.ق به دستور ناصرالدین شاه قاجار و به دست ذوالفقارخان مهندس (ذوالفقار بیگ کرمانی) ترسیم شده است، مشاهده‌ی مسجد اردبیلیان در بخش جنوبی بازار رشت، بین دو مسجد صفی و بادی اله نشان‌دهنده‌ی وجود این بنا در دوره‌ی ناصری است بنابراین می‌توان از تاریخ قطعی حضور بیش از صد ساله‌ی مسجد در این بخش از شهر رشت سخن گفت.
طبق نظر گملین، مساجد رشت در سال 1183 هجری (1771 م) شامل مساجد جامع، صیقلان، کوچک، سفید، گوهر رودبار، ملا رجبعلی، جیرکیاب، چومارسرا و پسکیاب بوده است و نامی از مسجد اردبیلیان برده نشده است.
ولی از بقعه و مسجد آقا سیدابراهیم در محله‌ی زاهدان رشت در بخش مساجد و بقاع متبرکه نام برده است که به نظر می‌رسد این مسجد همان مسجد اردبیلیان است که بعدها به این نام معروف شده. (کتاب دارالمرز ایران گیلان، روبینو، صص 87-74). همچنین با توجه به شیوه‌ی معماری مسجد و دو ستون 8 ضلعی باقیمانده در آن، تاریخ ساخت آن را به اواخر دوره‌ی قاجار می‌توان نسبت داد.
وجه تسمیه‌ی مسجد
به دلیل همجواری مسجد با بقعه‌ی آقا سید ابراهیم، نام مسجد نیز به همین نام معروف بوده است. به نظر می‌رسد، سال‌های بعد در دوره‌ی پهلوی مسجد به نام مسجد اردبیلیان تغییر نام داده و اردبیلی‌های مقیم رشت از این مسجد جهت عبادت استفاده می‏کرده‌اند. متاسفانه در منابع مکتوب اطلاعات چندانی از این مسجد به دست نیامده است تا بتوان دقیق‌تر نسبت به این نامگذاری نظر داد.
دوره‌بندی ساخت و مداخلات صورت گرفته
بنا به اظهار نظر روحانی مسجد (حاج آقا حسین نژاد)، این بنا توسط فردی به نام آقای خمامی -که احتمالا یکی از خیرین رشت بوده است- ساخته و تعمیرات و الحاقات در مسجد حدود 40 سال پیش توسط آقای عالمی (ساکن در همان محل و در کوچه‌ی جنوبی مسجد) انجام شده است. اینطور که از شواهد برمی‌آید، بنای مسجد اردبیلیان بعد از ساخت، فقط یک دوره‌ی الحاق و مداخله داشته است.
دوره‌ی اول: منظور از دوره‌ی اول همان زمان ساخت بنا می‌باشد. بقعه و مسجد در یک زمان ساخته شده و از ضلع غربی مسجد به هم متصل هستند. به دلیل بالا بودن سطح آب‌های زیرزمینی در منطقه، بنا از سطح تراز زمین بالاتر ساخته شده به طوریکه با پلکان از کف کوچه فاصله گرفته است. بنای مسجد در این دوره شامل دو درب ورودی یکی از شمال مسجد (درب اصلی) و یکی از ضلع شرقی بنا است که درب ضلع شرقی به داخل حیاط کوچک مسجد راه دارد. مسجد از نوع شبستانی و دارای دو ستون 8 ضلعی در فضای میانی شبستان بوده و حیاط مسجد با فرم ذوزنقه‌ای در ضلع جنوبی بنا واقع شده است. بازشوهای مسجد در اضلاع شمالی، جنوبی و شرقی مسجد قرار گرفته‌اند که وجود این بازشوهای وسیع برای جلوگیری از باقی ماندن رطوبت و هوای سنگین در فضای داخلی جهت کوران و تهویه هوا مفید به نظر می‌رسد. دیواره‌ی غربی مسجد متصل به بقعه می‌باشد و فقط با یک درب در میانه‌ی این ضلع با هم مرتبط بوده‌اند.
دوره‌ی دوم: دوره‌ی دوم مداخلاتی است که حدود 40 سال پیش در مسجد اتفاق افتاده. یکی از تغییرات مهم ایجاد شده در فضای داخلی مسجد، حذف یکی از ستون‌های هشت ضلعی مسجد می‌باشد. در واقع با حذف این ستون نیاز به ایجاد فضای بیشتر در مسجد را برطرف کرده‌ و جایگزین این ستون باربر، یک تیر فلزی برپا نموده‌اند. در نیمه‌ی غربی پلان مسجد یک نیم‌طبقه با سازه‌ی چوبی و فلزی احداث شده که برای استفاده‌ی بانوان می‌باشد. راه دسترسی به این طبقه، توسط پلکانی فلزی از ضلع شمالی مسجد در کنار درب ورودی اصلی تامین می‌گردد. همچنین در این دوره در فضای شبستان ازاره‌های سنگی و محراب کاشیکاری با ازاره‌های سنگ مرمر الحاق شد. در فضای حیاط، خانه‌ی خادم مسجد و سرویس‌های بهداشتی ساخته می‌شود که در پی ساخت خانه‌ی خادم، پنجره‌های ضلع جنوبی مسجد مسدود می‌شود. پنجره‌ی جنوب‌غربی در داخل اتاق سرایداری قرار می‌گیرد و بسته می‌شود و پنجره‌ی جنوب شرقی مسدود شده و به جای آن فضایی به عنوان وضوخانه تعبیه می‌شود.
طرح مرمت مسجد با هدف حذف الحاقات بی‌ارزش و بازگرداندن بنا به وضعیت زمان ساخت آن انجام شد. اقدامات صورت گرفته عبارتند از:
1- تغییر نام مسجد اردبیلیان به نام اصیل خود (مسجد آقا سید ابراهیم) و نصب تابلوی آن
2- حذف نیم‌طبقه‌ی‌ چوبی و آزاد ساختن ستون هشت ضلعی از میان سازه‌ی چوبی
3- بازسازی ستون حذف شده همانند ستون هشت ضلعی موجود
4- مرمت درب و پنجره‌های چوبی
5- حفظ و تقویت سازه‌ی چوبی سقف
6- مقاوم‌سازی سازه در پی تقویت پی‌ها (شناژ) و کلاف‌کشی روی جرزها جهت یکپارچگی عملکرد سازه
7- مرمت پوشش سفالی سقف و جایگزین نمود سفال‌ها در صورت لزوم
8- بهسازی خانه‌ی خادم مسجد

مرمت و احیا مسجد اردبیلی ها
طراحی: مهندسان مشاور عمارت خورشید
مدیر طرح: فرامرز پارسی
تیم طراحی: فتانه فرید، صابر اسدی، سید فرید توکلی، نیما طالبی، حامد پرهام
اجرا: شرکت مهندسی صاحب آباد پرتو
تیم اجرایی: سید وحید افصحی، کریم چاوش نژاد، محمد دهقان
وبسایت: www.emaratkhorshid.com
ایمیل: emarate_khorshid@yahoo.com
اینستاگرام: ak.arc

مدارک فنی