نیکلای مارکف و ساخت بناهای آموزشی در ایران*
آبتین گلکار
ساخت بناهای آموزشی به شیوه‌‌ی جدید در ایران در اوایل قرن شمسی حاضر با فعالیت معمارانی مانند آندره گدار، ماکسیم سیرو، نیکلای مارکف و… وارد مرحله‌ی جدیدی از رشد و توسعه شد. در این میان، نیکلای مارکف جایگاه ویژه‌ای دارد: معماری که زیر نظر آندره گدار، در طرح و ساخت دانشگاه تهران شرکت داشت و مدارس و مؤسسات آموزشی معتبری، مانند دبیرستان البرز (1304)، دانشسرای عالی (1307)، مدرسه‌ی عالی فلاحت (1307)، تجدید بنای دارالفنون (1307-1314)، دانشسرای مقدماتی (1316) و چند مرکز آموزشی در دیگر نقاط کشور (دبستان‌های ساری در 1312 و همدان در 1313) با طراحی و نظارت او ساخته شدند.
دبیرستان البرز (1304 شمسی)
در سال 1303 شمسی یک امریکایی به نام رولستن مخارج ساخت دبیرستانی را در باغ امیرنظام (در شمال غربی حدود فعلی چهارراه کالج) تقبل کرد. بنا یک سال بعد آماده شد و کلاس‌های دبیرستانی که مدیریت آن را دکتر جردن بر عهده داشت به این ساختمان جدید منتقل شد. این دبیرستان در سال 1319 از امریکایی‌ها خریداری و به وزارت فرهنگ ایران واگذار شد و تا امروز نیز به فعالیت آموزشی خود ادامه می‌دهد.
ساختمان مرکزی مدرسه، از لحاظ معماری، از حجم کشیده‌ای تشکیل می‌شود که از تقارن کاملی برخوردار است و در دو انتها به دو بال برگشته منتهی می‌شود و ورودی در مرکز تقارن آن قرار دارد. تکرار پنجره‌ها و بازشوها در دو طرف به بال‌های برگشته ختم می‌شود. ورودی ایوانی است به تقلید از معماری دوره‌ی اسلامی که با دو شبه‌برج در طرفین ترکیبی متقارن دارد. شبه‌برج‌ها احساس و تصوری از معماری باستانی ایجاد می‌کند.
ایوان اصلی راه به فضای ستون‌دار و متقارنی می‌برد که پله در محور تقارن آن قرار دارد. بالکن طبقه‌ی دوم، استوار بر چهار جفت ستون، پیرامون آن می‌چرخد و دو راهرو در طرفین، عمود بر محور تقارن پله منشعب شده‌اند. استقرار اتاق‌های اداری و کلاس‌ها در یک طرف و گاه در دو طرف، جهات دید متنوعی از راهروها به فضاهای بیرونی ایجاد کرده است. امتداد راهروها به دو سالن ختم می‌شود که ورودیهای مستقلی از حیاط دارند. این ورودی‌ها از اصول طراحی مشابهی با ایوان ورودی تبعیت می‌کنند؛ اما در طرح آنها از جزئیات و تزئینات ساده‌تر و مقیاس‌هایی کوچکتر استفاده شده است. تزئینات هر دو ایوان از لچکی‌ها و کتیبه‌های کاشی تا مقرنس‌های آجری، جزئیات آشنای معماری دوره‌ی اسلامی هستند که به فراوانی در نماها به کار رفته‌اند. تکرار پنجره‌ها بین جرزها در قابهای عمودی به همراه تزئینات کاشی و آجر سازمان یافته‌اند و کنگره‌های عمودی بر لبه‌ی بام برج‌ها، ارجاعی به معماری باستانی دارد.
ترکیب و هندسه‌ی بنا مراجعی از سبک‌های تاریخی اروپا، از جمله سبک کلاسیک و سبک باروک دارد که برای پاسخگویی به نظام استقرار فضاهای آموزشی در امتداد یک محور مناسب بوده است.
تشابه این سبک‌ها با شیوه‌های معماری باستانی ایران در استفاده از تقارن، سکو، برج و کنگره به چشم می‌خورد. این بنا در کاربرد عناصری از قبیل ایوان و استفاده از کاربندی (در ایوان اصلی) و همچنین تزئینات کاشی و آجر، به طور وسیعی از معماری دوره‌ی اسلامی و دوره‌ی صفوی بهره برده است.
مطالب مرتبط
