نورپردازی بینقص (بخش چهارم)
راه حلهای الهامبخش برای هر اتاق
نوشتهی سالی سْتوری / عکسها از لوک ؤایت / ترجمهی اشکان جیهوری
(Perfect Lighting (Part IV
Inspiring Solutions for Every Room
Sally Storey
نورپردازی در عمل
با وجود این طیف گستـردهی افههای نوری، میتوان نورپردازی را درون خانه به شیوههای بسیار متفاوتی به کار بست. نورپردازی پسزمینهی نـرم و پخشیده، در تضاد با نورپردازی هیجانانگیزِ تأکیدی که نقاط تمرکز میآفریند، و نورپردازی مستقیم موردی که بیشتر برای اهدافِ
عملی الزامی به نظر میرسد، اتاق را از نور عمومی که عامل دیدن ماست انباشته میکند. در حالی که نورِ دکوراتیفْ جذّابیّـت و نقطهی ارجاعِ بصری میآفریند، نورپردازی مخـفی و مُلایم میتواند به شیوههای گوناگون بر معمـاری تأکید گذارده و عوارض را برجسته سازد.
نورپردازی پـسزمینه
نورِ پسزمینـه که به نورِ محیـطی یا نورِ عمـومی نیز شناخته میشود، در حقیقتْ نورپردازیِ عملی درون یک اتاق است که دیدنْ به کمک آن ممکن میشود. این نورپردازی به روشهای مختلفی قابل اجراست، و بهترین شیوهی اجرای آن بستگی به اتاق مورد نظر دارد.
هنگام گزینـش مناسبـترین راه حل برای نورپردازی پسزمینهی (background lighting) یک اتاق، به موارد اصلی استفادهی نور و کارهایی که در آن اتاق انجام میشود بیاندیشید، سپس بهترین شکل دستیابی به نور عمومی را برگزینید. به عنوان مثال، در یک فضای نشیمنْ نورِ پـسزمینه ممکن است بهوسیلهی لوستر، چراغـها و نورهای دیواری تأمین شود؛ در یک صندوقخانه، راه حل میتواند نورپردازی بالاتاب یا پایینتاب و یا ترکیبی از این دو باشد. با استفاده از لوستر یا چراغهای دکوراتیف، به عنوان نور عمومی، میتوانید به افههای مختلفی دست یابید. برای مثال، لوستری با لامپهای حُـبابدارْ افهای کاملاً متفاوت از لوستری با حِفاظهای پخشکنندهی نور بهوجود میآورَد.
اگر برای تأمین نور پسزمینهی آشپزخانه، سرویس بهداشتی یا راهرو از نورهای پایینتاب استفاده میکنید، آنها را متناسب با لیآؤتِ فضا بچینید، نه لـزوماً به فُرمِ یک شبکه. این روشِ آخر باعث میشود تا فضا یکنواخت و بیشتر بهشکل محیط اداری به نظر برسد، و نه مسکونی. به علاوه، بیشترِ افرادْ از ایستادن یا راه رفتن زیرِ نورِ مستقیم، بهعلّت سایههای نامطبوعی که تولید میکند، بیزارند. راه حلِّ مناسبـتر ایجاد نور انعکاسی از راه هدایت نورهای پایینتاب بر دیوارها یا قفسههاست، بهقِسمی که نور از این سطوح منعکس شود. حاصلِ این «دیوارشوییْ» افهای بسیار نرمتر است.
«به نورپردازی پسزمینه همان گونه بیاندیشید که به رنگ اصلیِ یک اتاق میاندیشید؛ این همان اصلیست که یک طرّاح داخلی با وَررفتن با لایهها، تأثیرِ عمـومی را بر مبنـایِ
آن شـکل میدهد، و نقطهی شروعیست که همهی تأکیدات، رنگمایهها و بافتـها از آن سرچشمه میگیرند.»
زمانی که از نورهای پایینتاب برای خلقِ نور عمومی، از این روش استفاده میکنید، به خاطر داشته باشید که افهی حاصل از آنها بهشدّت تحت تأثیر هر چیزیست که به آن نور تاباندهاید. اگر دیوارها یا کفـها تیره باشند، از نور انعکاس یافته به مقدار زیادی کاسته خواهد شد. اگر رنگ سقف تنها رنگِ نورِ موجود در اتاق باشد، آن را بالاتاب نورپردازی کنید. تشخیص اینکه رنگ و توان انعکاس دیوارها در یک فضای داخلی در میزان تأثیرگذاری نور چه نقش مهمّی را بازی میکنند، از اهمّیّت فوقالعادّهای برخوردار است. در فضـایی سراسرْ سفیدرنگ، انعکاس در بالاترین حدِّ خود قرار میگیرد و حجم نور لازم برای روشن نمایاندن اتاق، از اتاقی رنگشده یا تیره که نور را جذب و بخش کوچکی از آن را منعکس میکند، نسبتاً کمتر خواهد بود. یک روش ساده برای آزمودن این نظریّه گرفتن یک قطعه کارتِ سفید، سپس یک قطعه کارت سیاه یا به رنگ تیره زیر یک نور پایینتاب و مشاهدهی تفاوت آنها در انعـکاس نور بر سقف است.
«سطح نور عمومی در یک اتاقِ روشن یا سفیدرنگ از اتاقی مُزیَّـن به طیفهای رنگیِ تیره، همواره بیشتر خواهد بود، چراکه سطوح کمرنگ نسبت به سطوح تاریک که نور را جذب میکنند، نورِ بیشتری را منعکس میکنند.»
نورِ بالاتابْ فُرمی از نور پسزمینه است که از نورِ پایینتابِ مستقیمْ بسیار نرمتر است. چنین نوری میتواند از یک نور بالاتاب که روی زمین بهصورت آزاد ایستاده است، یک نورِ بالاتابِ دیوارکوب یا نورهای توکار خطّی که بالای نیمقوسِ سقف یا بالای قفسهها یا کابینتـها پنهان شدهاند، حاصل آید. این نور به علّت نرم و پخشیده بودن، با اندک سایههایی تند و تیز، زمینهی فوقالعادّهای را برای نور عمومی فراهم میآورد، که اضافه کردنِ هر نورِ تأکیدی به درون آن بهسرعت به پدیدآمدنِ کُـنتراست منجر میشود. به همین ترتیب، یک سقفِ سفیدرنگ بهترین انعکاس را ارائه میدهد، امّا یک سطحِ مات بر یک سطح برّاق ارجح است. یک سطـحِ برّاقْ خودِ منبع نور را نیز منعکس میکند که خوشآیند نیست و شستشوی یکنواخت در نور، چنانچه بالاتر توضیح داده شد، قابـلِ حصول نخواهد بود.
ر
نورپردازی تأکیدی
اینجاست که میتوانید لذّت نورپردازی را تجربه کنید! زمانی که به سطح سراسری نور پسزمینهی متناسب با اتاق مورد نظر، یعنی نورپردازیِ عمومیِ فضا، دست یافتید، این نورپردازیِ تأکیدیست که جذّابیّت و تمرکز آفریده و کنتراست را به اتاق میافزاید.
آشنایی با نورپردازی تأکیدی (accent lighting) این امکان را فراهم میآورَد تا با تعدادی از افههای هیجانانگیزتر نوری، چون تعریف کردنِ مشخّصههای اصلی و خلق کُنتراست، بازی کنید. هر یک از این افـهها برای شکل دادن به صحنه و خلق حال و هوای مورد نظر به کمک میآیند، و باید جدا از دیگر افههای نوریِ درون اتاق کنترل شوند. نور تابیده شده بر یک تابلوی نقّاشی، پرتوی باریکی از نور متمرکز بر یک گُلـدان، نـور پسزمینهی یک مجسّمه و یا نور بالاتابی که یک مشخّصهی معماری مانند طاق یا شومینه را برجسته میکند، همگی مثالهایی از نورپردازی تأکیدی هستند.
هنگام طرّاحیِ نورپردازی تأکیدی در یک اتاق، اوّلین قدمْ تعیین مشخّصههای اصلی مورد نورپردازی و ایجاد سلسلهمراتب و الویّتـهاست. به عنوان مثال، اگر کلّیّـهی تصاویرِ روی یک دیوار با ردیفی از نورهای پایینتاب نورپردازی شدهاند، افهی حاصل بیش از اینکه اشیاء خاصّی را برجسته سازد، از جنس دیوارشوی بوده و به نور پسزمینهی عمومی تبدیل میشود. به عنوان یک قانون کلّی، اگر در بهکارگیری نورپردازیِ تأکیدی افراط کنید، تأثیر مورد نظر را از دست خواهید داد؛ پس مهم است که سختگیر باشید و تنها اشیاء و مشخّصهها اصلی را نورپردازی کنید. فیالمثل، اگر بالای یک کاناپه سه تابلو به همراه نورهایی در دو سمتِ آنها وجود دارند، به جای نورپردازیِ هر سه تابلو با نورهای توکارِ سقف، شاید تمرکزِ نور توکار بر تابلوی وَسَطی تأثیرگذارتر باشد، و میتوانید برای نورپردازیِ دو تابلوی دیگر از نور بالاتابِ ساطع از چراغـها استفاده کنید. تصمیمگیری دربارهی آنچه روشن میشود و آنچه روشن نمیشود، از اهمیّت فوقالعادّهای برخوردار است، چراکه ایجاد تعادل است که به خلق هارمونی در اتاق منجر میشود.
«از نورپردازیِ هـمـهی اشیاء و تابلوهای موجود در یک اتاق خودداری کنید؛ در عوض سختگیر باشید و پیش از شروع نورپردازی تصمیم بگیرید که بناست چه چیزهایی نقطههای اصلی تمرکز باشند. تعدّد نورهای تأکیدی از اثرگذاری آنها خواهد کاست، و نور حاصل به جای آنکه یک عارضهی بخصوص را برجسته کند، به نور پسزمینه تبدیل خواهد شد.»
نورپردازی تصـــــــاویر
نورپردازیِ تصاویرْ (picture lighting) به دو دسته تقسیم میشود: دیوارکوب یا سقفکوب. در مورد اوّل، بهترین گزینه نوری است که روی خودِ قاب نصب شده، چراکه نور را مستقیماً بر تصویر مورد نظر میتاباند. منبع برق معمولاً در ارتفاع حدود 1750 میلیمتریِ بالای کف نصب میشود، یا اینکه از ریلِ برقدارِ مخصوصِ تصاویر آویزان است. چون این نوع وسایلِ نورپردازی به تصاویر نزدیک هستند، برای نورپردازی آثار رنگ روغنِ بهشدّت برّاق یا آثار چاپی و آبرنگ که زیر شیشه قرار دارند، استفاده از منابع تنگستن بهعلّت انعکاس منبع نورْ مناسب به نظر نمیرسد؛ برای پارهی از آثار هُنری نیز حرارت این منابع بیش از حدِّ مجاز است. نورهای کموُلتاژ جدیدترِ مخصوص تصاویر، بازویی دارند که نسبت به نورهای تصویری سنّتی از حوزهی عمل بیشتری برخوردارند و نور را به سمت بالا میتابانند، طوری که از انعکاس مستقیم منبع نور جلوگیری کرده و نور به شکل مناسبـتری روی نقّاشی مورد نظر پخش میشود. برای این منظور بایستی یک ترانسِ برقِ تخت و کمضخامت پشت تصویر بر دیوار نصب گردد. این راه حلْ بهترین کاربرد را در اتاقهایی با سقف مُرتفع دارد چراکه بازوی بلند آن نامحسوستر است؛ در راهروها که نورهای پایینتابِ سقفکوب بهترین گزینهی پیش روست، نباید از آنها استفاده کرد.
نورهای تصویری سقفکوب میتوانند هم در نقش نورهای نقطهای نصب شده روی سطح (surface-mounted) و هم در نقش نورهای نقطهای هالوژن توکار به کار روند. به دلیل قابلیّتِ گسیلِ پرتوی نور در پهناهای متفاوت، که برای نقّاشیها و تصاویر متفاوت مناسباند، استفاده از این نورها قابل قبول است ــ پرتوی باریک برای تصاویر کوچک که به اثر مُضاعفی نیاز دارند، و پرتوی پَهن برای نقّاشیـهای بزرگ. مضاف بر اینکه، میتوان برای حذفِ قوسـهای نور و تلطیفِ یک افـهی خاص، از لنـز نیز سود جست. برای افهای فوقالعادّه پخشیده و در عین حال دیوارشوی که برای تابلوفرشـها و دیوارآویزهای پارچهای مناسب است از لنـزِ مات و برای تصاویر باریک و بلند از لنـزهای پخشکننده که پرتوی نور را کشیدهتر و طویلتر مینمایانند، استفاده کنید. نورهای پایینتابِ کموُلتاژ و کمدرخشش، همهجور امکانی را در اختیار شما قرار میدهند. در اتاقی با سقف کوتاه، محلِّ قرارگیری این نورها باید به دیواری که تصویر بر آن آویزان است نسبتاً نزدیک باشد، یعنی در محدودهی 400-350 میلیمتریِ دیوار؛ در اتاقی با سقفِ بلند، این محدوده میتواند 1200-1000 میلیمتر باشد.
دیگر منبع نور کاملاً توکار، پروژکتور قابدار است. برای دست یافتن به بهترین افـهی نوری، این منابع به طور کامل و با یک روزنهی کوچک مرئی به شکلِ توکار نصب میشوند. در صورت امکان، دسترسی به منبع نور، به قصد تعمیرات و محافظت، از کف فضای بالاییِ اتاق انجام شود و در غیر این صورت از طریقِ پانلهای مخفی در سقفِ اتاق مورد نظر. اگر در اتاق سیستم صوتی توکار وجود دارد، یک بلندگوی توکار میتواند راه دسترسی به منبع نور را مهیّا سازد. (همچنین نک. به هُنـر معماری، شمارهی 15، زمستان 88 ، صص 42 و 43).
برای تصاویری که بعداً به فضا اضافه میشوند، میتوانید از چراغهای آزادایستا که با دوشاخه به برق متّصل میشوند استفاده کنید. یک نور نقطهای که بدون جلبِ توجّه بر میزی قرار گرفته، میتواند تصویری را که بر دیوار پشت آن آویزان است، رو به بالا نورپردازی کند؛ در عین حال یک چراغ رومیزی ساده با حُبابِ مناسبْ نوری قوسمانند را به سمتِ بالا میتاباند.
ی
ی
نورپردازی مَخـفی
نکتهی اساسی در یک نورپردازی موفّق آن است که خودِ منبعِ نور در دید قرار نگیرد، بلکه فقط افهی حاصل از آن دیده شود. این افه ممکن است به عنوان بخشی از نورپردازی پـسزمینـه یا نورپردازی تأکیـدی به حساب آید، و برای پنهان داشتن منبع نور تکنیکـهای متفاوتی وجود دارد.
معمولاً، منبع نور را میتوان بهوسیلهی اِلِمانها و مشخّصههای معماریِ درون دیوار یا سقف پنهان نگاه داشت. نورهایی که درون یک طاقچه یا شیب درون دیوار و یا پشت یک قفسه به منظور ایجاد نور پـسزمینـه نصب شدهاند، همین نقش را بازی میکند. برای ایجاد پوششی از نور بر دیوار، میتوان منبع نور را در شکاف بین دیوار و سقف بهصورت توکار نصب کرد. حاصل این افه همواره نوری تنـدتر بر بالای دیوار است که پوششی از نور خواهید داشت که بر مسیر خود رو به پایین یکنواخت نمیماند. گاه میتوان برای تولید حسِّ «شنـاوربودنْ» منابع نور را زیر میز یا قفسه قرار داد که بویژه در حمّام و دستشویی بهعنوان نورِ شبْ (night-light) قابلیّت اثرگذاری دارند. این شیوه در عین حال پوششی از نور را نیز بر کف فضا پدید میآورد. البتّه، هنگام بهکارگیری این تکنیک ماهیّتِ سطح مورد نورپردازی را بایستی مورد بررسی قرار دهید. برای مثال، اگر کف فضای مورد نظر سطح برّاقِ پولیشخوردهای داشته باشد، خودِ منبع نور انعکاس مییابد و در نتیجه افهی حاصل ضایع میشود.
در نورپردازیِ مخفی (concealed lighting) به منابع نور مُـمـتـد نیازی نیست. نور پایینتابی که زیر نیمکت یا قفسه و یا درون درز بین دیوار و سقفْ کار شده و راستای نور را بر پایین دیوار میتاباند، در حوزهی نورپردازی مخفی قرار میگیرد. فایدهی این تکنیک وقتی در حمّام بهکار گرفته شود، دوچندان خواهد شد، چراکه فَنِ تهویه نیز درون همان درز پنهان میشود.
نورپردازی مخفی در یک معماری مینیـمـال راه حلّی بسیار مؤثّر است، چراکه چنین فضاهایی به نورپردازی نامحسوس و بدون هیچ منبع نور آشکاری نیاز دارند. ردیفـهای واضح و شُستهرُفتهی این فضاهای داخلی را میتوان بهوسیلهی نوارهایی از نورپردازی مخفی تقویت کرده و مورد تأکید قرار داد.
نکتهی کلیدیْ ارتقای محلِّ قرارگیری منابع نور است. یکی از راه حلهای خلقِ نور عمومی، نصبِ توکارِ آن در نیمقوسِ سقف است، زیرا منبع نور بهوسیلهی برآمدگیْ پنهان شده و نورْ از سقف منعکس میشود. برای حصولِ اطمینان از مؤثّر بودن این روش، فاصلهای حدِّاقل 200 میلیمتری از سقف برای قرارگیری منبع نورْ الزامیست. هنگامی که برای نورپردازیِ بالاتابِ عارضهای چون یک طاق یا درگاه به نورپردازی تأکیـدی، که وضوح و روشنیِ اتاق را افزایش میدهد متوسّل میشوید، نکتهی کلـیدی استفاده از نور بالاتابی است که منبع نور بهخوبی درون ادوات آن پنهان شده باشد. بدین معنا که منبع نور به عُمق حدِّاقل 50 میلیمتر توکار شده، و برای پرهیز از خیره شدنِ چشم هنگام راهرفتن در اطراف آن، از لامپی پرتوباریک استفاده میشود.
«هنگام پنهان ساختنِ یک منبع نور، به خاطر داشته باشید که در برخی مراحل به نگهداری و تعمیرات نیـاز خواهد بود، پس مطمئن شوید که دسترسی به آن بیش از حد دشوار نباشد.»
ی
ی
نورپردازی مـوردی
بعد از اینکه طرّاحیِ نورپردازی پسزمینه انجام شد و نقاط اصلیِ مورد توجّه از طریق نورپردازی تأکیدی مشخّص گردید، آنچه باید مورد بررسی و تأمّل قرار گیرد، نورپـردازی کاربردی مورد نیاز برای انجام فعّالیّتـهای اصلی اعمّ از پختوپَز، کار پُشتِ میـز و یا مطالعه در رختِ خواب است.
این گونه از نورپردازیِ کاربردی تحت عنوان «نورپردازی موردی» (“task lighting”) شناخته میشود. در حالی که نورپردازی پسزمینه، سطوح مختلف نور عمومیِ یک اتاق را تعیین میکند، و نورپردازی تأکیدی نقاط تمرکز را به محیط افزوده و به خلق حال و هوای مطلوب میپردازد، برای انجام کارهـای عمـلیْ نورپردازی موردی ضروری خواهد بود؛ در انباریها و آشپزخانهها، به نوری درخشان و شفّاف بر فراز مناطق کاربردی این محیطـها مانند سینکِ ظرفشویی، اُجاق و سطوحی که روی آنها فعّالیّتـهای مربوط به آشپـزی انجام میگیرد، نیاز است؛ در فضای اداری یا دفاتر کار خانگی برای جلوگیری از خسته شدنِ چشم، وجود نورِ عمومیِ مناسب ضروریست و برای کارهای دقیق، نور رومیزی اختصاصی الزامی به نظر میرسـد؛ در اتاق نشیمن و اتاق خواب همیشه به نور مخصوص مطالعه نیاز خواهد بود. در برخی موارد، نورپردازی پسزمینه نورِ کافی را فراهم میکند، امّا زمانی که از شدّت آن کاسته شود دیگر مورد استفاده نخواهد بود و به افهی نوری دیگری نیاز خواهد شد.
قدم نخست، شناساییِ فعّالیّتهای مختلفی است که در یک اتاق بخصوص انجام میشود. در آشپزخانه، تدارک مقدّماتِ طبخ غذا و همهی ملزومات آن مورد نظر است. با توجّه به لِیاؤت فضا، اگر نیاز به تمرکز بر سطح کاری موجود زیر کابینتـهای دیوارکوب باشد، راه حل احتمالاً منابع نوری فلوروسنت، کموُلتاژ و یا الایدی خواهد بود که بر سطح زیرین یونیتهای کابینت نصب میشوند. انتخاب منبع نور به نحوهی استتار آن بستگی دارد، خواه حرارت تولید شده توسّط منبع نور بر کابینت بالای آن اثر بگذارد یا خیر، و خواه سطحِ روی کابینت پایینی پولیشخورده باشد یا نه. از بهکار بُردنِ منابع نوری مُـمـتـد بر فراز سطوح کاری پولیشخورده بپرهیزید، چراکه نتیجهای جُز انعـکاسـهای نوری ناخواسته نخواهد داشت. اگر روی یک جزیرهی آشپزخانه به نور مستقیم نیاز دارید، یک لوستر دکوراتیف یا نورهای پایینتابِ بالاسری نیاز شما را مرتفع خواهند کرد. (نک. به هُنر معماری، همین شماره، ص 74 و 76) راه حل هر چه باشد، کلّیّهی نورهای موردی باید بر مداری جدا از دیگر افههای نوری قابل کُنترل باشند، زیرا زمانی که میخواهیم حال و هوایی لطیفتر که مناسبت بیشتری با صرف شام دارد پدید آوریم، میتوان از شدّت این نورها کاست یا کاملاً آنها را خاموش کرد.
بهترین راهِ حصول نورپردازی مؤثّر برای خواندن یا نوشتن، استفاده از چراغ رومیزیِ آزادایستا است طوری که بتوان آن را دقیقاً بر محلِّ مورد نیاز متمرکز کرد. انتخاب نور موردی زمانی امکانپذیر است که پریزها در محلِّ مناسب نصب شده باشند، که این مهم بیش از هر چیز به سبْکِ طرّاحی داخلی بستگی دارد. گاه یک نور بالاسَری اولویّت دارد، چنین نوری بالای یک میز کار عملکرد مناسبی خواهد داشت، در حالی که برافراشتن آن بالای یک کاناپه چنان نیست، زیرا نشستن به شکل مستقیم زیر چنین نوری خوشآیند نخواهد بود.
در اتاق خواب، یک چراغ خواب دکوراتیف در کنار تخت میتواند در تعریفِ ظاهرِ اتاق سهیم شود و بر حسّ و حال فضا بیافزاید، امّا اغلب چنین نوری قادر به فراهم آوردن روشنایی کافی و مناسب برای مطالعه نخواهد بود. در چنین مواردی، یک منبع نورِ مُستقیمِ کوچک نصب شده بر دیوار یا طاقچهی بالاسر به همراهِ ابزار کنترل مستقل در هر دو سمت تخت خواب، میتواند راه حلّ مناسب باشد.
«نورپردازیِ موردی بایستی همواره بر
مداری جدا از سایر افههای نوری درون اتاق قابل کنترل باشد، زیرا زمانی که به حال و هوایی لطیفتر نیاز است باید بتوان آن را از مدار خارج نمود.»
در دستشویی یا رختکن برای اصلاح صورت و آرایش چهره، به نوری پرجلوه و دلنشـین نیاز خواهد بود. نکتهی اصلی ایجاد نوری یکدست و بدون سایه بر صورتِ فرد است؛ معمولاً بهترین نتیجه هنگامی حاصل میآید که نورپردازی از هر دو سمتِ آئینه انجام شده باشد. نصب یک منبع نور رشتهای در داخلِ گنجه یا قفسه نیز خالی از فایده نخواهد بود، چراکه در این صورت محتویّـات درون این فضاها را میتوان با یک نگاه دید و تشخیص داد.