نورپردازی بی­‌نقص (بخش سوّم)
راه حل­‌های الهام­‌بخش برای هر اتاق
نوشته­‌ی سالی سْتوری / عکس‌­ها از لوک ؤایت / ترجمه­‌ی اشکان جیهوری

Perfect Lighting (Part III)
Inspiring Solutions for Every Room
Sally Storey

کُنتراست ایجاد کنیـد
نکته­‌ی اساسی در یک نورپردازی موفّق و خلّاق، فهم چگونگی کنترل ماهرانه­‌ی آنچه نور داده می‌­شود و آنچه در سایه می‌­ماند است، چه این زمانی است که به پویاترین افه‌­ها دست می­‌یابید.

نور سایه و ضد نور

انعکاس نور از یک شیء و دریافت تأثیر بصری آن شیء، عمل «دیدن» را برای ما امکان­‌پذیر می­‌سازد. کمیّت و کیفیّت انعکاس نور وابسته به سطحی است که بر آن نور تابیده است ــ برای مثال، یک سطح تاریک و مات بسیار کمتر از یک سطح سفید و روشن نور را باز می‌­تابانَد. بنابراین فهم ما از یک شیء را نحوه­‌ی انعکاس نور از آن شیء تعیین می­‌کند.
یک شیء سه‌­بُعدی، بسته به زاویه‌­ای که نور بر آن می‌­تابد، در هر یک از وجوه خود حجم متفاوتی از برخورد نور را تجربه خواهد کرد ــ یک وجه ممکن است به‌­شدّت روشن شده و در همان حال نورِ وجه دیگر بسیار کمتر باشد طوری که می‌­توان آنرا در سایه توصیف کرد. همین ترکیب نور و سایه است که استنباط ما از اشیاء سه‌­بُعدی را ممکن می‌سازد ــ بخشی از یک جسم که در سایه قرار گرفته درست به اندازه‌­ی بخش روشن آن اهمیّت دارد و باعث می‌شود تصویر کلِّ جسم برای ما معنی پیدا کند.
هر منظره‌­ای که به‌­وسیله­‌ی ترکیبی از نور و سایه حاصل آید بسیار جالب توجّه‌­تر از منظره‌­ای است که یکدست و کامل روشن شده. این نکته درباره‌­ی نور روز نیز صدق می‌­کند ــ به سایه‌­های هیجان‌­انگیزی که از برخورد تابش آفتاب به یک ساختمان حاصل می‌­شود در قیاس با ساختمان مشابه‌ی که در زیر آسمانی ابری دیده می­‌شود، بی‌اندیشید. به عکس‌هایی که در تعطیلات گرفته شده نگاهی بیاندازید و ببینید که چگونه منظره‌­ای که در روزی ابری تخت و مات به نظر می‌­رسد، زمانی که خورشید بدرخشد، حیات و جذّابیّت تازه­‌ای به خود می‌­گیرد.

چند نکتـه‌­ی کلیدی

اگر یک شیء سایه‌­ی نامتعارفی ایجاد می‌­کند، نورپردازی آن از پشت و به قصد تولید ضدِّ نور، بر آن شیء تأکید گذارده و نسبت به نورپردازی از جلو از تأثیر بیشتری برخوردار است. اغلب تنها نصب نور بالاتابی توکار یا اتّصالی در پشت یک شیء برای افزودن سِحر و جادو به فضا کافی است. شاید نورپردازی یک مجسّمه تنها از یک وجه مؤثّرتر باشد، چراکه اگر بخشی از مجسّمه در سایه باقی بماند، پیام خود را بهتر انتقال می­‌دهد. اگر مجسّمه را از هر دو وجه نور دهیم، دیگر سایه‌­ای در کار نبوده و از هیجان افه‌­ی مورد نظر کاسته خواهد شد. شگردی که می‌­توانید به کار برید، انتخاب وجه‌ی از مجسّمه است که با نور دادن آن بهترین افه حاصل شود. شیئی که از بالا نورپردازی می­‌شود سایه‌­های جذّابی را بر سطح زیرین خود می­‌سازد. اگر شیء مورد نظر را تنها با یک منبعْ نورپردازی کنیم، سایه­‌هایی شفّاف و مشخّص ایجاد می‌­شود و اگر شیء را با دو منبع نور و یا به‌­شکل متقاطع نورپردازی کنیم، سایه­‌هایی با لبه‌­های نرمتر پدید می‌­آید.

برای ایجاد یک اُلگوی نورپردازی مهیّج و پویا درک و فهم چگونگی دستیابی به تعادلی موفّق بین آنچه روشن می­‌شود و آنچه بی­‌نور باقی می‌­ماند، اصلی بنیادین به حساب می‌­آید. از سایه نهراسید، امّا در عوض نوری مُفرّح و کنترل شده را در اختیار داشته باشید و برای خلق افه‌­هایی متفاوت از ضدِّ نور و سایه، با نحوه­‌ی نورپردازی یک شیء بازی کنید. شیئی تاریک و تیره، مانند یک مجسّمه­‌ی برنزی، را می­‌توان به شکل قابل توجّهی از پُشت نورپردازی نمود تا خطوط اصلی پیرامونی آن در حالت ضدِّ نور آشکار شود و در حالی که تاباندن مقداری نور از جلو باعث می‌­شود روآمده و فُرم و جزئیّات آن مورد تأکید بیشتر قرار گیرند. به همین ترتیب، نورپردازی یک سطح کنده­‌کاری شده از پشت، اُلگوی به کار رفته را به شکلی کاملاً متفاوت از نورپردازی از جلو، به نمایش درآورده و جزئیّات کنده‌­کاری را آشکار و عیان می­‌سازد. تاباندن نور به دورن چنین سطوحی، اُلگوی کار شده را بر سطح مجاور آن به نمایش در خواهد آورد؛ اگر زاویه‌­ی تابش نور متمایل باشد، اُلگوی مورد نظر واپیچیده و انتزاعی خواهد بود.                                                       

حال و هوای فضاها را تعیین کنید
برآورد افه­‌هایی که به‌­وسیله‌­ی نور قابل حصول هستند، امکان ایجاد تأثیر بصری درون یک اتاق را به ما داده و همانگونه که سطح نور طبیعی تغییر می‌­کند در سراسر طول روز قابل تغییر و اصلاح­‌اند. یک اُلگوی نورپردازی منعطف که در آن سطح نور و تمرکز را بتوان سازگار و هماهنگ کرد، کلید حلِّ مسأله خواهد بود.                                             

تغییر آمبیـانس یک اتاق به‌­وسیله­‌ی نورپردازی
به منظور تعیین حال و هوای یک اتاق و خَلق تأثیرات بصری درون یک فضا که بتوان از روز تا عصر به تناسب در آن تغییر ایجاد کرد، داشتن دریافت درستی از افه‌­هایی که نور می‌­تواند ایجاد کند الزامی است. در یک اُلگوی نورپردازی خوش‌طرح، افه­‌های مختلف نورپردازی در لایه‌­های مختلف با یکدیگر ترکیب می‌­شوند که در نتیجه می‌­توان اتاق را بسته به سطح و کیفیّت نور مورد نیاز در هر ساعت از روز به روش‌های گوناگون و جهت ایجاد حال و هوایی گوناگون نورپردازی کرد. یک نکته‌­ی کلیدی در اینجا عدم استفاده از همه­‌ی افه‌­های نوری به طور همزمان و قوّت و عُمق یکسان است. هر افه­‌ی نوری بایستی قابلیّت کنترل مجزّا داشته باشد تا بتوان مجموعه­‌ی آنها را در سطوح متفاوت ترکیب کرد و برای تغییر آمبیانس اتاق به طور جداگانه مورد تأکید قرار داد.

در طیِّ روز اغلب نور طبیعی کافی به نظر می­‌رسد، امّا در روزهای ابری و نیمه‌­ابری وارد کردن نورپردازی مصنوعی می­‌تواند به اتاق سرخوشی و نشاط ببخشد و از افسردگی درآورَد. معمولاً در دستیابی به این مقصود پرداختن به نورپردازی عمومی بر استفاده از افه­‌های نوری ارجحیّت دارد، چراکه می­‌توان در ساعات دیرترِ روز برای ایجاد زمینه­‌ی حال و هوای مورد نظر آنرا ثابت نگه داشت. برای مثال، در یک آشپزخانه نورپردازی عمومی می­‌تواند نورهای پایین‌­تاب توکار در جلوی قفسه‌­ها، نورپردازی بالاتاب که گستره‌­ای از نور را بر سقف ایجاد می­‌کند و یا نوری تأکیدی بر میز آشپزخانه باشد. در این مرحله، در نصب و ارائه­‌ی نورپردازی نمایشی و افه­‌ای یا در ارتفاع پایین در زیر قفسه‌­های آشپزخانه الزامی وجود ندارد چون چنین نورهایی در طول روز به حدِّاکثر اثرگذاری خود نمی‌­رسند و نتیجه‌­ای ندارند جز اتلاف انرژی.
با کاهش نور روز نیاز به نورپردازی بیشتر احساس می­‌شود. هنگام غروب و زمانی که هنوز در خارج بخشی از نور روز موجود است، در واقع نیاز به افزایش سطح نور داخل، احساس می­‌شود چراکه اکثر ما دوست داریم تا جای ممکن احساس روشنی روز در فضا باقی بماند. این موضوع زمانی که محیط خارج تاریک شود کاملاً متفاوت خواهد بود و گرمای یک جوِّ باب میل و لطیف، خیلی مطبوع­‌تر است و میل داریم بتوانیم با نور کمتر سر کنیم. در نتیجه شدّت نورهای عمومی را می‌­توان کاهش داد و نورپردازی افه‌­ای ــ مانند نورپردازی در ارتفاع پایین و زیر کابینت یا پیشخوان آزاد وسط یک آشپزخانه، نور موردی زیرکابینتی موضعی و هرگونه نورپردازی نمایشی ــ قابلیّت ارائه می‌­یابد. حال و هوای یک اتاق با ایجاد تغییر در تأکیدات تغییر خواهد کرد؛ یعنی به عنوان مثال تلطیف نور به‌­وسیله­‌ی تغییر شدّت جریان که رنگ نور را گرمتر ساخته و نقاط برجسته­‌ای را در مناطقی متفاوت مشخّص می­‌کند، اتاق را کاملاً متفاوت از آنچه در نور روز است می­‌نمایاند. نورپردازی قفسه­‌ها، نورپردازی از پشت یک طاقچه و یا نورپردازی یک جزء معماری از بالا را نیز می‌­توان مثال زد.

نور قدرت تغییر توجّه را در اختیارمان قرار می‌­دهد ــ نور روز همواره به عنوان منبع نوری غالب به شمار آمده و همه چیز را در مسیر خود روشن می­‌کند، امّا در شب می‌­توانیم بر مناطقی که در طول روز در سایه می‌­مانند، تأکید گذاریم.
یکی از روش‌های اصلی تغییر حال و هوا استفاده از دیمِر به هدف رسیدن به احساسی گرمتر و لطیف‌­تر است، چراکه درجه‌­ی حرارت نور کاهش می­‌یابد. این روش با منابع نوری متداول (تنگستن رشته سوز) به‌­راحتی قابل انجام است ــ مانند لامپ‌های استاندارد درون یک چراغ رومیزی و یا به‌­وسیله­‌ی چراغ‌های هالوژن کم­‌ولتاژ ــ امّا به‌­وسیله­‌ی منابع نوری دیگر مشکل است، چراکه روش ساخت آنها اجازه‌­ی تغییر درجه‌‌­ی حرارت رنگ نور را هنگام تغییر شدّت جریان نمی‌­دهد؛ تنها از میزان نور خروجی کاسته می­‌شود. فلوروسنت و اِل. ای. دی. هردو در همین رسته قرار می‌­گیرند ــ شدّت جریان آنها قابل تغییر است، از روشنایی آنها کاسته می‌­شود ولی رنگ نور آنها تغییر نمی­‌یابد که باعث می‌­شود نور تخت و حتّا خاکستری (کدر) شود. به منظور گنجاندن یک منبع نور فلوروسنت کم‌­مصرف (که اساساً برای نورپردازی عمومی به کار می­‌رود) در یک اُلگوی نورپردازی، راه حل می‌­تواند استفاده از دو منبع نور باشد ــ یکی سردتر برای استفاده در روز و دیگری گرمتر (شاید حتّا فیلتر شده) که می‌­تواند در شب قابل تغییر باشد. اگر منبع نور مخفی باشد، این امر امکانپذیر است، مانند نور بالاتاب بر یک حوضچه و یا بر بالای چوبکاری‌ها، جایی که دو منابع نور قابلیّت ترکیب دارند و یا در یک چراغ معلّق سفارشی که در آن دو نور از آغاز در هم ادغام شده­‌اند.

افزودن هیـجان
کُنتراست بین نور و سایه است که باعث ایجاد هیجان می‌­شود. کُنتراست ممکن است حاصل اُلگویی پیچیده و دقیق باشد که سرسرا یا راهرویی طویل را تحت نفوذ خود درآورده است، یا آذین‌­بندی یک دیوار به‌­طور کامل و یا وسیله­‌ای ساده مثل یک منبع نور نقطه‌­ای که بر یک شیء منفرد متمرکز شده است.                                            

نورپردازی تئـاتری و افـه­‌های هیجان­‌انگیــز                                                                                                                                                                                                                                                    زمانی می‌­توان به خلق افه‌­های هیجان‌­انگیز امیدوار بود که کُنتراستی قابل ملاحظه بین روشنایی و تاریکی موجود باشد. آنچه به لحاظ بصری مورد توجّه است، کُنش متقابل این دو است که نتیجتاً به فضا هیجان می­‌بخشد. خلق هیجان به کنترل نورپردازی متّکی است و به توانایی تنظیم اختصاصی سطوح نور به قصد حصول بیشترین کُنتراست که افه­‌هایی تئاترگونه در اختیارمان قرار می­‌دهند. تکنیک ساده­‌ای چون کاهش شدّت تمامی منابع نور، شاید جز تنها یک نور پایین‌­تاب متمرکز بر یک گلدان، می‌­تواند برای حصول نتیجه­‌ی مورد نظر کافی به نظر رسد. به عنوان مثال، سرسرایی که با ردیفی از نورهای پایین­‌تاب با لامپ‌های پرتوباز نور داده شده و زمانی که در همین نورهای پایین‌­تاب لامپ‌های پرتوباریک به کار رفته، با تولید حوضچه­‌های نور یا سنگ­‌چینی از نور در میان مناطق سایه، نمودی کاملاً متفاوت خواهند داشت. زمانی که در صدد انتخاب مناسب‌ترین نور عمومی به عنوان پس­‌زمینه‌­ی افه‌­های هیجان­‌انگیز مورد نظر هستید، در نظر داشته باشید که غالباً نور منعکس شده یا پخشیده، نورپردازی پیش­‌زمینه‌­ای لطیف‌­تری را نسبت به منابع پایین­‌تاب مستقیم حاصل می‌­آورد. نورِ انعکاسی زمانی به دست می‌­آید که نور از دیوار به شکل افه‌­ای دیوارشوی منعکس شود و یا از سقف به شکل افه­‌ای بالاتاب.

چند نکتـه‌­ی کلیدی                                                                                                                                                                                                                                                                                 کُنتراست هیجان می­‌آفریند، پس سعی کنید با سخت‌­گیری و به‌­صورت گزینشی عمل کنید ــ نورپردازی یک شیء در یک فضا و رها کردن مابقی در سایه می­‌تواند از نورپردازی و برجسته کردن همه­‌ی اشیاء مهم هیجان‌­انگیزتر باشد. هنگامی ارزیابی چگونگی نورپردازی یک فضا به فکر راهی باشید که حسّی تئاترگونه خلق کنید ــ برای مثال، ایجاد خیابانی از نورهای بالاتاب در سالن که در انتها به یک نور پایین‌­تاب تَک و متمرکز بر یک عارضه می­‌رسد، به علّت کُنتراست بین افه­‌ها، نتایج شگفتی به بار خواهد آورد. افه‌­های بصری خیره‌­کننده از بازی سایه روشن حاصل می‌شوند، و نورپردازی از میان چفته‌­ها، کرکره و پرده‌­ی باز سایه­‌های هیجان‌­انگیزتری به دست خواهد داد.
اطمینان حاصل کنید که نورپردازی عمومی و نورپردازی اختصاصی هر مشخّصه­‌ی معماری به­‌طور جداگانه تحت کنترل شما هستند، چون بعضی وقت‌ها ــ به‌­خصوص در طول روز ــ ممکن است بخواهید تنها از نورپردازی عمومی استفاده کنید. شب­‌هنگام، نورپردازی پیش­‌زمینه به قدری کاهش می‌­یابد که نورپردازی موردی نقش کلیدی را بر عهده خواهد گرفت. هیجانی که نورپردازی خارجی می­‌تواند ایجاد کند را از یاد نبرید. در شب، با پایین نگاه داشتن سطح نور داخلی که چشم را به سوی نورهای موردی روشن­‌تر در خارج، چه یک باغ باشد یا تراس روی پشت­‌بام، نواحی پُرنور را خارج از پنجره­‌ها ایجاد کنید. اگر شدّت نورپردازی داخلی بیش از حد باشد، در شیشه­‌ها انعکاس ایجاد کرده و شما را از دیدن و لذّت بردن از افه­‌های بیرونی محروم خواهد کرد. وجود یک عارضه­‌ی روشن مستقیماً پشت شیشه­‌ها و به منظور جلب توجّه، اهمیّت زیادی دارد.