موزه‌ی ملّی ايران باستان
مرضیه طبائیان و حسن طرفه
تاریخچه
موزه‌ی ملی ایران با قدمتی حدود 60 سال، نه تنها بزرگترین موزه‌ی باستانشناسی و تاریخ ایران است، بلكه از نظر تنوع و كیفیت آثار، یكی از چند موزه‌ی بزرگ جهان نیز محسوب می‌شود. این موزه در فرهنگ موزه‌داران ایران به عنوان «موزه‌ی مادر» نامیده می‌شود. این بنا با هدف نگهداری و پژوهش در آثار گذشتگان، معرفی و نمایش و انتقال میراث آنها به آیندگان، ایجاد و تقویت تفاهم میان اقوام و ملل، شناخت و نمایش سهم آنها در فرهنگ و تمدن جهانی، كمك و تلاش در بهبود و افزایش میزان دانش عمومی مردم، به‌ویژه پژوهشگران بر پا شده است.
ظاهراً برای اولین بار پیشنهاد ایجاد مكانی به نام موزه توسط مرحوم مرتضی قلیخان هدایت ملقّب به صنیع‌الدوله عنوان شد. او برای ساماندهی به وضع كاوش‌های باستانشناسی در فكر ایجاد موزه و بنایی به نام اداره‌ی عتیقات بود اما به مقصود نرسید. اولین موزه در سال 1295 خورشیدی به نام «موزه‌ی ملّی» یا «موزه‌ی معارف» در یكی از اتاق‌های بزرگ وزارت معارف واقع در سمت شمال بنای دارالفنون تشكیل گردید. این موزه دارای 270 قلم شیء مفرغی، سفالی، شیشه‌ای، سكه، اسلحه‌ی قدیمی، مُهر، اشیاء چوبی، مرقعات، كتاب و منسوجات بود كه به وسیله‌ی كارمندان اداره‌ی عتیقات جمع‌آوری یا توسط مردم اهداء شده بود. در 1304 خورشیدی اشیاء این موزه به تالار آئینه‌ی كاخ مسعودیه منتقل شدند. از سویی با آغاز حفاری باستانشناسان اروپایی به‌ویژه هیئت باستانشناسی فرانسه به ریاست ژاك دو مورگان از سال 1276 خورشیدی در شوش، توجه مردم ایران به اهمیت مواریث فرهنگی‌شان جلب شد. در سال 1306 شمسی امتیاز بدون قید و شرط باستانشناسان فرانسوی در ایران لغو گردید و به آنها اجازه داده شد تنها در شوش به حفاری بپردازند. همچنین از آنجا كه ایران تصمیم گرفته بود تا موزه و كتابخانه‌ی ملی تأسیس نماید، لذا امتیاز طراحی و اجرای آن به فرانسویان داده شد. به همین منظور آندره گُدار مهندس فرانسوی در سال 1308 خورشیدی (1929 میلادی) برای تأسیس موزه و كتابخانه به ایران آمد و رسماً كار خود را آغاز كرد.
موقعیت و معماری ساختمان موزه
اولین موزه‌ی ایران، در ابتدای خیابان سی تیر، در خیابان امام خمینی (مجموعه‌ی تاریخی باغ ملی، خیابان پروفسور رولن) تهران واقع است.
از آنجا كه طرح و نقشه‌ی یك موزه باید با موضوع و اشیاء داخل آن هماهنگی داشته و با تاریخ و هنر آن سرزمین مرتبط و پیوسته باشد، آندره گدار سعی کرد معماری ساسانی ایرانی را در بنای موزه به نمایش گذارد. عمده‌ی آثار آن زمان اشیاء باستانی ایران قدیم بودند و یادآور معماری ساسانی. از این نظر نما و سردر ورودی موزه به سبك نمای ایوان مدائن (طاق كسری) ساخته شد. رنگ آجرها نیز به همین منظور به رنگ سرخ تیره تعیین شد تا نمایانگر معماری عصر ساسانی باشد. بنا شامل دو موزه در دو ساختمان مجزا به نام‌های موزه‌ی ایران باستان با تاریخ تأسیس 1316 هجری شمسی و موزه‌ی دوره‌ی اسلامی با تاریخ تأسیس 1375 می‌باشد. این موزه با 2744 متر زیربنا به دلیل قدمت اشیاء، در زمره‌ی یكی از موزه‌های بزرگ دنیا محسوب می‌شود كه به سال 1316 خورشیدی افتتاح گردید. موزه شامل آثار مختلفی از هزاره‌ی ششم پیش از میلاد تا دوران مختلف اسلامی است كه در دو طبقه به نمایش در آمده‌اند. آثار و اشیاء به نمایش درآمده در موزهْ آیینه‌ی تمام‌نمایی از فرهنگ، هنر، آداب و رسوم، باورها و اعتقادات گذشتگان و نیاكان ماست و می‌توان آن را تنها پل ارتباطی بین گذشته، حال و آینده به شمار آورد.
ساختمان موزه در واقع حجمی مکعب مستطیلی است که از سه قسمت تشکیل شده است. ورودی آن از یک تاق بزرگ ساسانی که یادآور قصرهای ساسانی خصوصاً در فیروزآباد فارس است و با ابّهت خود را در مجموعه‌ی شهری بیان می‌کند، صورت می‌پذیرد. حجم مستطیل‌شکل موزه دارای ابعاد 34×100 متر بوده و از سه قسمت ورودی، فضای نمایش اشیاء و فضای اداری تشکیل شده است که با شکست‌هایی در نمای جانبی، درازی آن تعدیل شده است. سالن اصلی موزه به طول 61 متر و عرض 34 متر طراحی شده و دارای نورگیر داخلی (حیاط مرکزی) به ابعاد 16×16 متر است و نور مناسبی به فضای اصلی سالن می‌رساند. در دیوارهای جانبی شرقی و غربی، پنجره‌های باریک و بلندی قرار دارد که ریتمی یکسان و تکراری را در امتداد سالن ایجاد می‌کند. این سالن در دو طبقه ادامه می‌یابد که از طریق پله‌ای بزرگ با یکدیگر ارتباط دارند.
بخش اداری دارای پلانی Uـ شکل است که در امتداد شمالی سالن اصلی قرار دارد. این بخش ورودی مجزایی داشته و چهارطبقه است. بنا بر روی سکویی از سنگِ تراورتنِ سفیدِ تراشیده به ارتفاع 5/1 متر از سطح خیابان قرار گرفته و همین سنگ سفید به صورت قرنیزی ضخیم که کلاف بالای ساختمان است، نقطه‌ی اختتام سقف را مشخص می‌کند. جرزهای آجری دیوارهای خارجی از روی این سکو تا زیر قرنیز بام ادامه می‌یابند. در بالای قرنیز سنگی، جان‌پناه آجری، ارتفاع 12 متری بنا را به پایان می‌رساند. گدار هر قدر که در توان داشته، آجرکاری و جزئیات آن را در بنا غنی‌تر کرده است.
شروع ساخت موزه سال 1314 خورشیدی است كه در طول دو سال عملیات ساختمانی آن به وسیله‌ی حاج عباسعلی معمار و استاد مراد تبریزی تكمیل و در سال 1316 خورشیدی رسماً گشایش یافت. ساختمان موزه‌ی دوران اسلامی با انگیزه‌ی انجام فعالیت‌های مختلف فرهنگی در سال 1323 در محوطه‌ی موزه‌ی ملی ایران آغاز شد و با وقفه‌های متعدد سرانجام در سال 1329 معماری آن پایان یافت، لیكن انجام مراحل تكمیلی آن به سال‌های دورتر موكول شد. با توجه به حجم آثار دوره‌ی اسلامی در موزه‌ی ایران باستان طراحی و اجرای معماری داخلی موزه‌ی دوران اسلامی از سال 1370 با در نظر گرفتن هنر و فلسفه‌ی اسلامی آغاز شد كه پلان آن نیز با توجه به طرح چلیپایی دوران ساسانی در نظر گرفته شد. سرانجام این موزه با حدود 10 هزار متر مربع در چهار طبقه در سال 1375 افتتاح گردید كه دو طبقه‌ی آن اختصاص به نمایش آثار دارد و دو طبقه‌ی دیگر آن امكان فعالیت‌های جنبی را میسر می‌سازند.
در حال حاضر موزه‌ی ملی ایران با دو موزه‌ی ایران باستان و موزه‌ی دوران اسلامی با زیربنای بیش از بیست هزار متر مربع در زمینی به مساحت 18000 متر مربع و با حدود 300000 شیء باستانی، مهمترین موزه‌ی كشور محسوب شده و در رابطه با فرهنگ، هنر و تحول ایران بهترین موزه‌ی جهان به حساب می‌آید كه آثار مربوط به دوران مختلف پیش از تاریخ، تاریخی و اسلامی ایران را در خود جای داده است. قدیمی‌ترین اثری كه نشانگر حضور انسان در فلات ایران است، مربوط به ششصد هزار سال پیش است كه در این موزه نگهداری می‌گردد. از آنجا كه فرهنگ، هنر و تمدن ایران همواره در تمام دوره‌ها با هویت ایرانی بدون وقفه راه تكامل را پیموده است، لذا آثار به نمایش درآمده نیز جدا از تمامی خصوصیات منحصر به فرد هنر ایران از این ویژگی برخوردارند.
بخش‌های مختلف موزه
1. سالن پیش از تاریخ
2. دوران سنگ (عصر حجر)
• دوره‌ی سنگ نتراشیده یا پارینه‌سنگی
• دوره‌ی سنگ تراشیده یا میان‌سنگی
• دوره‌ی سنگ صیقلی یا نوسنگی
3. دوران فلز
4. دوران جمع‌آوری غذا
5. دوران گردآوری و ذخیره‌ی اندك خوراك
6. دوران استقرار در دهكده‌ها
7. دوران شهرنشینی و آغاز سلسله‌ها
تالارهای اصلی موزه
1- بخش لرستان:
آثار بخش تاریخی و لرستان موزه‌ی ملی ایران در دو قسمت مستقل و مجزّا در سالن نمایش ارائه می‌گردد. ابتدا اشیاء دوران تاریخی ایران (در این جا منظور از «دوران تاریخی»، آغاز دوران هخامنشی، سلوکی، پارتی تا پایان دوره‌ی ساسانی است) به نمایش درآمده‌اند و سپس اشیاء مربوط به لرستان در کنار این بخش در قسمت مرکزی سالن موزه قرار گرفته‌اند.
2- تالار كتیبه‌ها:
این بخش موزه‌ی ملی ایران در مرداد ماه سال 1377 شمسی با هدف گردآوری، حفظ و مرمت، شناسنامه دادن و سرانجام نسخه‌برداری و خواندن متون خوانده‌نشده‌ی موجود در موزه تأسیس شد. بسیاری از آجرنبشته‌ها و گل‌نبشته‌های یافت‌شده در شوش و تخت جمشید و نیز بیشتر گل‌نبشته‌های خزانه و باروی تخت جمشید به این تالار منتقل شدند و شناسنامه‌ی مقدماتی آنها نیز فراهم آمد. خوشبختانه این تالار موفق شده تا گل‌نبشته‌های عیلامی و اكّدی را نسخه‌برداری كرده و بخواند. در این موزه قسمت‌های دیگری نیز همچون سالن عكاسی، كتابخانه و اتاق مرمت وجود دارند كه آثار ارزشمندی از تاریخ ایران باستان را در خود گنجانده است.
طرح بازسازی موزه
بنای این موزه، با وجود اینکه به‌خوبی بیانگر مفهوم موزه در سال‌های 1930 می‌باشد، امروز، پس از انتقال مجموعه‌های اسلامی (1996-1991)، به جهت انطباق هر چه بیشتر با خط سیر مشخص شده از طرف مکتب مدرن موزه‌شناسی که در 70 سال گذشته توسعه یافته، نیازمند «بازنگری در کارکردها» می‌باشد. رسالت مهم موزه‌ها در مباحث جدیدِ برقراری ارتباط با طیف گسترده‌ای از بازدیدکنندگان می‌باشد و این ارتباط باید تا حد ممکن گسترش یابد. طی نیمه‌ی اول قرن گذشته، نگرشی که از آن به عنوان نهضت آمریکایی یاد می‌شود، تأثیر به‌سزایی در موزه‌شناسی اروپایی گذاشت. از آنجایی که موزه‌های اروپایی در عمارت‌های تاریخی جمع شده بودند، مکتب اروپایی با ساده‌سازی فضاهای داخلی، تداخلِ نماها و فضاهای داخلی را به حداقل رسانْد و تعداد آثار ارائه شده را محدود کرد، تا چهره‌ی موزه را از «آرامگاه هنر» (خولیو کارلو 1995) به مرکزی زنده و پویا برای کار و مطالعه با چشم‌اندازی آموزشی و تربیتی تبدیل کند.
مسأله‌ی مهم دیگری که در پروژه‌ی بازسازی موزه‌ی ایران باستان پیش روی طراحان قرار داشت، لزوم برقراری یک ارتباط صحیح بین کارکرد موزه و بنای تاریخی آن بود، به این صورت که می‌بایست معیارهای مناسبی جهت به نمایش گذاشتن ویژگی‌های مهم بنا، در کنار ویژگی‌های موزه‌شناسی مدرن تبیین گردد.
به هر حال، هدف از بازسازی موزه، حیات بخشیدن به مجموعه‌ای است که در کنار کارکردهای نمایشی موزه، فعّالیت‌های متعدد دیگری را جهت جلب اقشار مختلف بازدیدکنندگان و کاربران ارائه دهد. به عبارت دیگر موزه بایستی محلی فرهنگی، پژوهشی و گذران اوقات فراغت باشد.
در راستای تحقق این اهداف در می 2003 از دفتر تعاون ایتالیا خواسته شد با کارکنان موزه که سرگرم تدوین مجدد سیاست‌های موزه، برنامه‌های بازسازی و مطالعه‌ی مقاوم‌سازی ساختمان موزه بودند، همکاری کند. در نتیجه نهایتاً اهداف اصلی این کار مشترک به شرح زیر اعلام شد:
1. پروژه‌ی نگهداری و ارزیابی موزه به عنوان یک یادبود تاریخی
2. مطالعه برای حفظ حیات انسانی و مجموعه‌ها در برابر زلزله
3. طراحی نمایشگاه‌های جدید بر اساس جدیدترین معیارهای موزه‌داری
4. طرح اساسی برای استفاده از اشیاء موزه به منظور معرفی صحیح تاریخ و فرهنگ باستانی کشور برای بازدیدکنندگان ایرانی و گردشگران خارجی.
از لحاظ روش‌شناسی نیز بر مسائل زیر تأکید شد:
• بازسازی سیاست موزه در خصوص مسیرهای بازدید و مجموعه‌های نمایشی بر اساس توالی صحیح تاریخی
• افزودن خدمات جدید جنبی (آموزش، اطلاعات، امکانات تفریحی و استراحتی) به هدف اصلی موزه (نگهداری و نمایش‌دادن اشیاء موزه).
منابع:
1. نگهبان، دکتر عزت‌الله. حفاریهای مارلیك، جلد اول. سازمان میراث فرهنگی كشور، 1378.
2. شهمیرزادی، دکتر صادق ملک. ایران در پیش از تاریخ. سازمان میراث فرهنگی كشور، 1378.
3. جمعی از نویسندگان، برنامه‌ی بازسازی موزه‌ی ایران باستان، انتشارات خانه‌ی فرهنگ و هنر گویا، 1385.
*) مرضیه طبائیان، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان
حسن طرفه، دانشجوی رشته معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان (مرکز هرند)
مطالب مرتبط
